Piktogramy jako system komunikacji pozawerbalnej

Systemy komunikacji wykorzystujące piktogramy stosuje się, aby polepszyć jakość życia osób niepełnosprawnych, dać  im poczucie własnej wartości i niezależności. Dzięki dostarczaniu im narzędzia do porozumiewania się  mogą one: -wyrażać swoją wolę i uczucia- dokonywać samodzielnego wyboru w wielu sferach życia,- planować czas w okresach tygodniowych, dziennym itp.,- uczyć się kończenia czynności. Piktogramy mogą byś stosowane do ćwiczenia i utrwalania takich funkcji, jak:- umiejętności naśladowania,- segregacja elementów wg grup, klas (zbiorów),- kojarzenie przedmiotów z określonymi czynnościami,- określanie ech desygnatów,- wrażanie emocji własnych  cudzych,- ćwiczenie orientacji przestrzennej,- ćwiczenie orientacji czasowej,- tworzenie z piktogramów różnych układów informacji funkcjonalnej,- łączenie wyrazów w zdania.- rozszerzanie zasobu słownictwa biernego, - wspomaganie rozwoju mowy czynnej,- ćwiczenia pamięci słuchowej,- zapamiętywanie przekazywanych informacji. Wybór zasobu symboli i zakresu ich stosowania zależy od indywidualnych cech, możliwości i poziomu intelektualnego osoby, która będzie używała systemu- może to być kilka piktogramów, mogą byś ich setki. Przy wprowadzaniu systemu należy wziąć pod uwagę takie aspekty, jak poziom umysłowy osoby, jej wzrok, zdolność w rozpoznawaniu kształtów (obrazów) oraz możliwości zapamiętywania symboli. Zatem, aby uzyskać pożądany efekt, należy przed wprowadzeniem systemu dokonać analizy: kto będzie użytkownikiem, gdzie i do czego system będzie wykorzystywany. To oznacza, że trzeba rozeznać możliwości użytkownika, ustalić, w jakim środowisku funkcjonuje i jaki zakres informacji jest mu niezbędny do kontaktu z otoczeniem. Konieczne jest zatem poznanie osoby mającej posługiwać się piktogramami, ustalić jej potrzeby i oczekiwania, oraz ustalanie sposobu wdrażania symboli. Wybór optymalnego zestawu dla danej osoby musi więc wynikać z bardzo dokładnej obserwacji i analizy. Liczba symboli powinna być skorelowana z ww. czynnikami. Oczywiście, wszystkie symbole znajdujące się w zestawach mogą nie spełnić potrzeba użytkownika. Wówczas można zmienić podpisy przy symbolach lub wprowadzać własne modyfikacje, dopasowując je do bieżących potrzeb. Można też wprowadzić nowe symbole. Piktogramy mogą być stosowane w kombinacji z innymi rodzajami symboli, zdjęcia, własnych rysunków, czy np. nalepek, ulotek reklamowych, oddających treść w sposób bardziej komunikatywny. Osoby niepełnosprawne fizyczne mogą mieć problemy ze wskazaniem pojedynczego symbolu ,aby ułatwić kontakt z taką osobą, możliwe jest wprowadzenie dialogu z osobą współpracującą, która spełnia rolę „wskaźnika” symboli, zaś użytkownik udziela odpowiedzi na zadane pytanie „tak: lub „nie”, ruchem głowy, nogi, gałki ocznej, czy w inny umowny sposób lub za pomocą odpowiednich urządzeń (mechanicznych, optycznych itp.). W  praktyce stosuje się różne materiały pomocnicze, takie jak:- tablice komunikacyjne o różnych rozmiarach i rozwiązaniach konstrukcyjnych- w zależności od tego, dla kogo i gdzie będą stosowane ( w domu, klasie, na stole , na wózku, w łóżku i.t.p.) -książki komunikacyjne- klasery, albumy do zdjęć lub kołonotatnik i, pojedyncze, foliowane karty, pomoce mechaniczne i elektroniczne

Czym są piktogramy

 Piktogramy to graficzny system komunikacji, przeznaczony jest dla osób nie mówiących.
Pomaga w komunikacji i ułatwia kontakt z otoczeniem.
Piktogram to biała figura, znak na czarnym tle. Każdy piktogram zawiera słowny jednowyrazowy opis. System piktogramów trafił do Polski ze Szwecji poprzez Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie. Szwedzkie piktogramy zostały przetłumaczone na język polski przez Marię Podeszewską. Centrum Metod Alternatywnych produkuje i dystrybuuje piktogramy, organizuje kursy dla pedagogów, psychologów, logopedów i rodziców.
Piktogramy są przeznaczone dla wszystkich osób nie mówiących werbalnie w celu ułatwienia im kontaktu i komunikacji z otoczeniem. (M.Podeszewska 1996) Można wyróżnić dwie grupy użytkowników systemu piktogramy. Kryterium tego podziału jest stopień rozumienia systemu językowego przez osoby nie mówiące werbalnie oraz umiejętność tworzenia przez nie i przekazywanie wypowiedzi (komunikacji).
Jedna grupa użytkowników to dzieci rozumiejące mowę werbalną. Identyfikują one struktury dźwiękowe słów z ich treściami i znają zasady tworzenia ze słów wypowiedzi. Druga grupa

użytkowników to dzieci, których rozumienie dźwięków mowy, identyfikacja treści i formy wyrazów jest niewykształcona, zaburzona. Osoby te muszą uczyć się rozumienia treści mowy i znaków.
Dlatego procedury wprowadzenia systemu piktogramów do komunikacji i edukacji tych dwóch grup użytkowników są odmienne i wymagają przygotowania od nauczyciela, terapeuty, rodziny.
Procedury wprowadzenia piktogramów jako alternatywnej metody komunikacji są uzależnione od możliwości psychofizycznych dziecka.
Dzieci, które rozumieją mowę i znają zasady budowania wypowiedzi uczą się nadawać znaczenie słowne przedmiotom, osobom, czynnościom, poznają składnię, następnie budują dzięki piktogramom różne formy wypowiedzi.
Dzieci, u których rozumienie dźwięków mowy, treści jest zaburzona - należy nauczyć rozumienia  treści mowy i znaków.
W początkowym etapie pracy lub w pracy z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo warto zastosować fotografie.
Książka komunikacyjna i inne pomoce to ważny element w tej metodzie komunikacji . Do książki komunikacyjnej wklejamy poznawane przez dziecko, systematyzowane piktogramy. Książka daje możliwość wykorzystania nabytych już umiejętności i skorzystanie z poznanych piktogramów. Plany dzienne, plany szczegółowe to struktury złożone z piktogramów wskazujące rodzaj, czas i miejsce wykonywanej czynności, osobę.
Piktogramy mogą być również pomocne w początkowej nauce czytania lub w czasie ćwiczeń korekcyjno-kompensacyjnych.
Wszystkie znaki systemu można podzielić ze względów formalnych na kilka grup. Kryterium podziału piktogramów jest forma prezentacji na nich desygnatów oraz zakres umowności (symbolizacji) i uproszczenia (szczegółowości) treści. Są piktogramy wiernie odtwarzające wizerunki przedmiotów i czynności z dużą ilością szczegółów, są to znaki ikoniczne:
      a) znaki szczegółowe,
      b) znaki uproszczone.
 

Są piktogramy o dużym stopniu uogólnienia i symbolicznej formie, są to symbole:
      a) symbole kontaktowe,
      b) symbole analogiczne,
            - ideomorficzne,
            - izomorficzne,
      c)symbole arbitralne.

Warunki uczestnictwa dziecka
w programie komunikacji alternatywnej

          Pracę nad nauczaniem dziecka komunikacji alternatywnej można rozpocząć w momencie gdy dziecko osiągnęło już w swoim rozwoju etap komunikacji intencjonalnej tzn. łączy głos dorosłego z jego osobą, zdolne jest do nawiązania interakcji komunikacyjnych i rozumnie znaczenie przynajmniej dwóch z adresowanych do niego słów. Aby to było możliwe dziecko musi osiągnąć odpowiedni poziom rozwoju poznawczego; łączy się on z momentem pojawienia się umiejętności wytwarzania umysłowych reprezentacji rzeczy, zjawisk i zdarzeń. Dziecko nie musi dysponować konkretem by móc się do niego odwołać, potrafi wykorzystać obrazki, znaki, symbole. Potrafi zrozumieć że piktogram oznacza konkretne bliskie mu rzeczy czy zdarzenia. Dziecko, które osiągnęło już w swoim rozwoju intencjonalność wie, że:
- jego komunikat ma odbiorcę,
- zostanie przez niego odebrany i zrozumiany,
- odbiorca zacznie działać zgodnie z tym komunikatem (tzn. zrobi coś na co ono liczy) czyli potrafi    uczestniczyć w dialogu. (M. Piszczek, Wykorzystanie...).
Behawioralnymi wskaźnikami intencjonalności mogą być:
- wymiana spojrzeń pomiędzy celem (przedmiotem, który dziecko chce osiągnąć a opiekunem do    którego adresuje swoje komunikaty),
- wytrwałe i coraz intensywniejsze sygnalizowanie swoich żądań i zamiarów (np. lekkie ciągnięcie    a potem popychanie opiekuna w kierunku upragnionego przedmiotu),
- zmiana sposobu sygnalizowania jeśli opiekun nie reaguje na komunikat dziecka (np. jeśli dorosły    nie rozumie że krzyczące dziecko domaga się pić, to może ono po chwili zacząć uderzać głową    w stół.
W miarę rozwoju intencjonalności dziecko jest coraz bardziej stałe w sygnalizowaniu celu i potrafi zmieniać formę sygnału aby osiągnąć zamierzony cel.
Próbując ocenić zdolność porozumiewania się dziecka głębiej upośledzonego umysłowo należy uwzględnić:
- osiągnięty przez dziecko stopień intencjonalności,
- zasób używanych przez nie środków, aby wyrazić siebie i swoje potrzeby (może to być płacz, gest,    wokalizacja, agresja),
- jaką funkcje komunikacyjną pełnią różne zachowania dziecka, jakie są powody jego zachowań    komunikacyjnych, czy dziecko chce wpływać na zachowania innych osób, czy dąży do nawiązania    społecznych interakcji, czy chce zwrócić na siebie uwagę,
- stopień rozumienia języka i zasób jego słownictwa biernego.
Proponując dziecku naukę komunikacji alternatywnej za pomocą piktogramów należy uwzględnić jego możliwości ruchowe oraz możliwości percepcyjne – dziecko nie może mieć problemów z odpoznawaniem i wskazywaniem materiału obrazkowego, sposób jego prezentowania musi być dostosowany do możliwości percepcyjnych dziecka.
Po dokonaniu diagnozy umiejętności, potrzeb i możliwości, powinniśmy mieć obraz dziecka, które:
- ma rozwinięte poczucie tożsamości,
- potrafi zademonstrować swoje preferencje i potrzeby,
- zwraca uwagę na obecność innych ludzi i na to, co dzieje się z przedmiotami,
- jest na tyle sprawne motorycznie i manualnie, że potrafi samodzielnie, albo z niewielką pomocą    dorosłego wykonywać proste czynności samoobsługowe,
- wykazuje zdolności i umiejętności świadczące o tym że można z nim rozpocząć systematyczne    zajęcia prowadzące do osiągnięcia samodzielności, można rozpocząć żmudną naukę komunikacji    alternatywnej.

Sposoby wprowadzania i utrwalania piktogramów.

 Zapoznanie dziecka z symbolami może odbywać się poprzez wykonywanie następujących ćwiczeń:
- dopasowywanie – polega na łączeniu symbolu piktogram z konkretem,
- łączenie dwóch takich samych piktogramów ( nauczyciel kładzie przed dzieckiem jeden piktogram,    prosi by dziecko dołożyło leżący z boku taki sam piktogram),
- łączenie dwóch jednakowych piktogramów, ale o różnych rozmiarach (piktogram duży i piktogram    mały),
- wybieranie, spośród dwóch, trzech i większej ilości piktogramów, konkretnego wymienionego przez    nauczyciela piktogramu,
- ćwiczenie zrozumienia znaczeń poprzez tworzenie prostych dobieranek kojarzeniowych    (np. dobieranie przedmiotów pasujących do siebie według funkcji klucz i drzwi, szczotka i pasta do    zębów; segregacje przedmiotów według grup i klas, np. ubrania: spodnie, bluza, skarpety, sprzęt    gospodarstwa domowego: kubek, garnek, kuchenka,
- prowadzenie rozmowy z dzieckiem na określony temat i wybieranie spośród wielu
   konkretnych piktogramów.