rozdz II.doc

2.1. Reforma zakładowych instytucji resocjalizacyjnych dla nieletnich w Polsce

Polska polityka instytucji „poprawczych”  po zmianie systemowej zaczęła borykać się z narastającą falą buntów  powiązanych z agresją wobec pracowników oraz wychowanków.

Środki masowego przekazu informowały o negatywnej atmosferze istniejącej w poprawczakach, prasa alarmowała o głodówkach, samouszkodzeniach, odmowach działań w zajęciach, buntach powiązanych z niszczeniem pomieszczeń, zbiorowych ucieczkach, pobićach i co najgorsze próbach samobójczych[1].

Taka sytuacja wymusiła realizacje pierwszego w powojennej Polsce raportu o sytuacji  w zakładach poprawczych. Raport tworzyli przedstawiciele Komisji Praworządności Senatu RP, Helsińskiej  Fundacji Praw Człowieka wraz z Rzecznikiem Praw Obywatelskich. Opracowane przez autorów twierdzenia niosą zdecydowanie negatywne treści i wskazują na dysfunkcjonalność zakładów i schronisk dla nieletnich. Autorzy po zsumowaniu danych procentowych uzyskali wynik 75% badanych nieletnich którzy doświadczyli środków represyjnych w postaci izolacji, golenia głowy i bicia. Z badań wynikało również że uczucia lęku w zakładach poprawczych doświadczyło 72% dziewcząt i 51% chłopców[2].

   Sytuacja ta potrzebowała opracowania i wdrożenia efektywnych rozwiązań profilaktycznych i resocjalizacyjnych. W tej kwestii Ministerstwo Sprawiedliwości powołało komisję pod przewodnictwem Lesława Pytki, mającą sformułować „system resocjalizacji nieletnich”. W projekcie znalazły miejsce cztery warianty reformy resocjalizacji nieletnich, które to pomimo swej pedagogicznej postaci, nie zyskały początkowej aprobaty MS gdyż widoczne były różnice pomiędzy  istniejącym stanem rzeczy a realizmem i radykalizmem  wariantów.

W pierwszym wariancie znajdujemy opis nieefektywności zakładów poprawczych pod względem formalno-prawnym (młodzież po opuszczeniu zakładu przejawiała tendencje powrotu do czynów karalnych), psychologiczno-pedagogicznym (brak przekształcenia norm i wartości, przejawianie  postaw i zachowań bez korzystnej zmiany)oraz społecznym (brak przyjęcia konstruktywnych ról społecznych, identyfikacja z podkulturą przestępczą). Wskazana nieefektywność pedagogiczna ujawnia konieczność wyeliminowania zakładów poprawczych z grupy placówek przeznaczonych  dla młodzieży podsądnej.

Drugi wariant proponuje przekształcenie zakładów poprawczych w młodzieżowe ośrodki wychowawcze o zróżnicowanych funkcjach i zadaniach. I tak proponuje autor dwa możliwe wersje: pierwszą jest przekazane zakładów dla nieletnich w gestię resortu edukacji narodowej, drugą jest ujednolicenie opuszczania placówki przez nieletnich a za dopuszczenie się czynu karalnego po ukończeniu osiemnastego roku życia odpowiadali by jak osoby dorosłe.

Wariant trzeci na wzór państw zachodnich proponuje zmiany dotyczące zwiększenia zakresu oddziaływań psychoterapeutycznych, pedagogicznych, socjoterapeutycznych, doradczych oraz konsultacyjnych ze wsparciem i pomocą socjalną (ofensywna polityka kreatywna). Proponuje również sprywatyzowanie części zakładów poprawczych i stworzenie w sektorze prywatnym instytucji oraz placówek socjalizująco-wychowawczych.

Wariant czwarty sprowadza się do: „nowelizacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, wyklarowania zasad i reguł postępowania z nieletnimi, zgodnego z duchem demokracji i profesjonalnej wiedzy, kształtowania umiejętności metodyczno organizacyjnych oraz postulowania zmian w strukturze i funkcjach placówki resocjalizującej, prowadzonej przez nowocześnie wykształcona kadrę pedagogiczną, przy współpracy wysoko wykwalifikowanych kuratorów, wizytatorów i sędziów rodzinnych.[3]

Na początku lat dziewięćdziesiątych innowacyjną formą resocjalizacji nieletnich w Polsce był projekt młodzieżowego ośrodka adaptacji społecznej (MOAS) opracowany przez Prof. Lesława Pytkę. W MOAS-ie atmosfera jest wyznaczona brakiem represji, rygoru, restrykcji oraz zolacji społecznej. Ośrodek ten ma charakter socjoterapełtyczny, oparty na zasadach partnerstwa i akceptacji, przez co wykluczone są wszelkie przejawy życia podkulturowego. Nieletni zawiera w takim ośrodku indywidualny kontrakt wychowawczy, w którym deklaruje swą gotowość do podejmowania działań w celu własnej resocjalizacji[4].

Równie interesującą formą resocjalizacji opracował M. Kotański w ośrodkach dla uzależnionej  młodzieży „Monar”. Resocjalizacja w takim ośrodku oparta była na idei progresji i samorządności. Kotański pracował również z nieletnimi mającymi wcześniej kontakt ze środkami odurzającymi. W ośrodkach prowadzonych przez niego podstawowymi panującymi zasadami były: całkowita abstynencja alkoholowa, nikotynowa i seksualna, zakaz kradzieży oraz eksponowania i stosowania agresji fizycznej i psychicznej[5].

2.2. Współczesne modele resocjalizacji zakładowej nieletnich.

K. Pospiszyl opisał nam 9 modeli oddziaływań resocjalizacyjnych, zaproponowanych przez K. Julla w referacie wygłoszonym w 1980 roku, na konferencji Europen Assotiation for special education. 

1.     Model rozwojowy – w trakcie rozwoju psychospołecznego dziecko przechodzi przez fazy krytyczne, w których podatności na przestępstwa i zakresie równowagi emocjonalnej są podatne na różnego rodzaju odchylenia od normy. Resocjalizacja powinna skupiać się na przezwyciężaniu takich kryzysów.

2.     Model psychodynamiczny - zaburzone relacjacje interpersonalne prowadzą do zaburzeń osobowości przez niezaspokojenie potrzeb psychicznych oraz zaburzenia równowagi procesów emocjonalnych. Zadanie resocjalizacji powinna skupiać się na uwrażliwianiu osób znaczących w życiu dziecka w kierunku zwracania uwagi na potrzeby procesów emocjonalnych, przez zaspokojenie których zapewnia się  dojrzałość społeczną oraz właściwy rozwój.

3.     Upośledzenia uczenia się – model ten charakteryzują dwie przesłanki: a) neurologiczna dysfunkcja hamująca dojrzałe społecznie i emocjonalnie reakcje dziecka; b) nieumiejętność przyswajania przez dziecko wielu sposobów zachowania powoduje u dziecka poczucie niższości, prowadząc w konsekwencji do wzrostu zachowań agresywnych i innych zaburzeń zachowania. Środkami zaradczymi są: intensyfikacja procesu uczenia się i dostosowywanie go do indywidualnych możliwości danego dziecka.

4.     Strategie modyfikacji zachowania - wychodzą z założenia, że wszelkie zachowania, zarówno te dobre jak i te złe są wyuczone, i dlatego korekta nieodpowiedniego zachowania musi polegać na zmianie wzmocnień na takie, które nagradzać będą zachowanie pożądane a karać niepożądane.

5.     Podejście medyczne i biofizyczne - wszelkie zaburzenia w zachowaniu wynikają albo z chorób i uszkodzeń systemu nerwowego lub też z takiego trybu życia, który powoduje zmiany w reakcjach nerwowych (nieodpowiednia dieta). Środki zaradcze: leczenie oraz przestrzeganie zasad w życiu codziennym.

6.     Model ekologiczny -  niedostosowania dziecka do otoczenia jest wynikiem wszelkich postaci zaburzeń zachowania. Resocjalizacja powinna polegać na: zmianie zarówno dziecka niedostosowanego jak i otoczenia w którym przebywa, w celu pogłębienia, poprawienia i zharmonizowania związków między otoczeniem a dzieckiem.

7.     Podejście kontrkulturowe - wadliwość instytucji społecznych odpowiadających za wychowanie młodzieży jest główną przyczyną negatywnego zachowania. Instytucje te zabijają swoją bezdusznością, sztywnością i skłonnością do uniformizacji i uschematyzowania. Zadaniem wychowania jest uchronienie dziecka od ogłupiających i wypaczających kreatywność jego umysłu instytucji wychowawczych i pozwolenie dziecku na, jak najmniej skrępowany i zbliżony do naturalnego rozwój.

8.     Model transcendentalny - polega na głębokim przekonaniu, że człowiek z natury jest z istotą dobra i mądrą. Podstawą wychowania powinno być rozbudzenie tkwiących w człowieku możliwości, które przez swoje uśpienie powodują  różnego rodzaju zaburzenia w zachowaniu. Proponowanym środkiem pobudzenia sa komuny terapeutyczne.

9.     Model psychoedukacyjny – składa się z wielu strategii wychowawczych i różnych filozofii na temat rozwoju. Proponowane środki zaradcze to: czerpanie z doświadczeń dziecka zmierzających ku poprawie jego zachowania.[6]

2.3. Kategorie podopiecznych kierowanych do zakładowych instytucji zakładowych   

Podstawowe zagadnienia terminologiczne określające osoby kierowane do zakładowych instytucji resocjalizacyjnych formułuje nam Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich   wyróżniając trzy kategorie osób pod pojęciem „nieletni”.

  Pierwszą są  osoby w wieku do 18 lat, u których występują przejawy demoralizacji, Przy czym nieletnich do lat 13, którzy popełnili czyn karalny, traktuje się jako wykazujących symptomy demoralizacji i tylko na tej podstawie można ich objąć postępowaniem przed sądem rodzinnym. Pojęcie demoralizacji nie jest w ustawie  ściśle określone. Przykładowo tylko wymienia się w niej zachowania mające świadczyć o demoralizacji. Są to: „…naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych…”[7] (art. 4 § 1 U.p.n.).

Drugą kategorią są osoby w wieku od 13 do 17 lat, które dopuściły się czynu zabronionego: przestępstwo, przestępstwo skarbowe lub wykroczenie. W art. 1 § 2 pkt. 2b U.p.n. wymieniono te wykroczenia, są to głównie czyny przeciwko mieniu, przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu, bezpieczeństwu osób i mienia, bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji itp  ,

Trzecią stanowią osoby w wieku do 21 lat, wobec których wykonywane są środki wychowawcze lub poprawcze.

Kodeks karny definiuje nam osobę która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat mianem młodociany[8].  Takie uregulowania powodują pewne zamieszanie terminologiczne, obejmuje bowiem jednym pojęciem osoby w bardzo różnym wieku, które przez różne akty prawne są definiowane inaczej 

Natomiast w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym dzieci i młodzież w wieku do lat 18 określani są mianem  „małoletni” bądź „dzieci”[9].

2.3.1. Cchy socjopedagogiczne nieletnich skierowanych do zakładowych instytucji resocjalizacyjnych.

Badania prof. Andrzeja Węglińskiego

Badania zostały przeprowadzone na dwóch grupach w odstępie roku, nieletnich i młodzieży nie wchodzącej w konflikt z prawem będącej grupą porównawczą. W badaniu posłużono się przewodnikiem obserwacyjnym oraz technikami kwestionariuszowymi. Pomocą służyły również analizowane wywiady środowiskowe, sentencje wyroków, opinie szkół, arkusze spostrzeżeń, orzeczenia lekarskie i psycho – pedagogiczne a także rozmowa i wywiad z badanymi. Dane zebrane w ten sposób uzupełniły zebrane informacje o grupie i przynależności do drugiego życia.

Pierwsze badanie przeprowadzono wiosną 1985 a następne w 1986 roku. Zostali nimi objęci nieletni przebywający w zakładzie poprawczym i w schronisku dla nieletnich w Dominowie. Grupa badana wynosiła 60 osób. Jednocześnie została poddana badaniu grupa 60 nieletnich wobec których dopiero co został orzeczony dozór kuratorski. Po roku czasu w zakładzie poprawczym udało się jedynie dotrzeć do 30 wcześniej przebadanych wychowanków i taką samą liczbę wyselekcjonowano z nieletnich podanych nadzorowi w warunkach wolnościowych. W swojej pracy ukażę nam jedynie część badań dotyczących nieletnich.

Osoby poddane badaniu to chłopcy, większość z nich ukończyła 16 lat. W głównej mierze pochodzą z rodzin robotniczych (95%), 58% wychowanków z zakładu posiada rodziny pełne. Natomiast z rodzin zrekonstruowanych, niepełnych i rozbitych pochodzi 25%.   W rodzinach badanych ojcowie z wykształceniem podstawowym stanowili grupę 90%, natomiast matki z wykształceniem podstawowym stanowiły grupę  80%. Badani częściej pochodzą z rodzin wielodzietnych, skłóconych, słabych warunkach materialnych, badania wykazują nam również że:  „…nieletni resocjalizowani w zakładzie poprawczym wywodzą się ze środowiska rodzinnego o istotnym nasileniu czynników kryminogennych.”[10]

Wychowankowie zakładów również wykazują większe opóźnienia w stosunku co do nauki szkolnej od swoich kolegów resocjalizowanych w warunkach wolnościowych. 12% wychowanków powtarzało klasy szkoły podstawowej, a pomimo roku resocjalizacji 80% badanych nieletnich nadal wykazywało dwa i więcej lat opóźnienia szkolnego. Zauważalne też były wagary oraz ucieczki z domu u 80% nieletnich.

Badani przejawiają też takie symptomy demoralizacji jak nadużywanie systematyczne alkoholu (90%), oraz odurzanie się środkami politoksycznymi w 18%. Pierwszego przestępstwa dopuszczali się średnio w wieku 13.5 lat.12% wychowanków rozpoczęło swoją biografię przestępczą w wieku 10-11 lat.  Pierwszych kontaktów z działalnością  przestępcza w wieku 12-15 dopuściło się 70% wychowanków. 90% badanych dopuściło się kradzieży z włamaniem lub samej kradzieży. Stwierdzono również jednostkowe przestępstwa seksualne.

Wszyscy nieletni mieli wcześniej orzeczony nadzór kuratora, a 9% wcześniej przebywało w zakładzie wychowawczym.

Badania prof. Zdzisława Bartkowicza

Badania prof. Z. Bartkowicza przeprowadzone w dwóch etapach. Pomiar pierwszy dokonany został 1983 roku, drugi zaś rok później na tej samej grupie badawczej.

W badaniach wzięły udział  dwie grupy z których pierwsza składała się z 24 wychowanków Zakładu Poprawczego w Dominowie, natomiast druga  zestawiona została  z 30 nieletnich  wychowanków Ośrodka Szkolno Wychowawczego w Puławach[11]

W badaniach Z. Bartkowicz zastosował: Skale Reakcji Na Zachowania Dewiacyjne (test składający się z zestawu 26 zachowań dewiacyjnych, badany ma za zadanie ocenić ciężkość ukazanego czynu), dyferencjał somatyczny (technika do pomiaru postaw), kwestionariusz do badania samoocen (zadaniem badanej osoby jest ocena nasilenia u siebie 138 cech, zdolności i możliwości), Skale Zachowania Przystosowawczego K. Nihiry i in. Część druga (wypełnia ja osoba dobrze znająca badanego np. wychowawca, nauczyciel czy rodzic, zawiera opisy zachowań na które osoba wypełniająca musi ocenić na trzystopniowej skali szacunkowej)[12].

Przeciętny wiek badanych chłopców z ZP wynosił 16.4 lat, przy 16.2 lat chłopców z ZW. 91,7% wychowanków z  ZP pochodzi z rodzin robotniczych, podobnie jest w przypadku wychowanków ZW gdzie ilość ich stanowi 90,0%.

Z pełnych i naturalnych rodzin pochodzą wychowankowie ZP w 62,5%, z ZW w 43,3%. Krytyczne warunki mieszkaniowe stwierdzono u 33,3% wychowanków ZP i u 50,0% wychowanków ZW. Przestępczość rodziców stwierdzono u 33,3%  wychowanków ZP i 30,0 ZW. Nadużywanie alkoholu przez obojga lub jednego z rodziców stwierdzono u 62,5% rodzin wychowanków ZP i 60,0% ZW. Surowe kary fizyczne stosowano w 29,2% rodzin badanych ZP i 30% ZW. Rozbite rodziny stwierdzono u 16,7% wychowanków ZP i 30,0% ZW. Od pracy uchylało się 29,2% ojców wychowanków ZP i 16,7% ojców badanych ZW.

Obydwie grupy różnicowała aktualna sytuacja szkolna. Badani z ZP na początku badań byli uczniami klas V – VIII szkoły podstawowej, natomiast 56,7% nieletnich z ZW uczęszcza już do zasadniczej szkoły zawodowej na terenie zakładu.

Częstsze wagary stwierdzono w grupie ZP w 91,7% natomiast w grupie ZW w 83,3%.

Z domu uciekało 50,0% wychowanków z obu grup. Do grup zdemoralizowanych przynależało 66,7% wychowanków ZP i 46% badanych z ZW. Wśród badanych z ZP przypada średnio 1,8 rozprawy na jednego wychowanka, zaś w grupie ZW 1,5. Po trzeciej rozprawie jest 8,3%, a po czwartej 12,5% wychowanków ZP. Stwierdzone że zarówno badani z ZP oraz ZW są sprawcami kradzieży. Ponadto 45% badanych z ZP dokonywało włamań a w dwóch przypadkach również gwałtów. W grupie ZW kradzieży z włamaniem dopuściło się tylko 23,3%[13].