krzywdzenie_dziecka_z_zaburzeniami_rozwojowymi.pdf

A nnA P iekArskA • krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

A nnA P iekArskA

Auckland University of Technology, Nowa Zelandia

Krzywdzenie dziecka

z zaburzeniami rozwojowymi.

Przegląd zagadnień teoretyczno-badawczych

oraz zastosowanie taksonomii

krzywdzenia dziecka

Opracowanie poświęcone jest opisowi oraz analizie złożonej problematyki krzywdzenia dzieci

z zaburzeniami rozwojowymi, z uwzględnieniem roli ich rodzin oraz dyskusją nad zagrożeniami

w innych kontekstach środowiskowych. Zagadnienia krzywdzenia zaprezentowane zostały z per-

spektywy socjoekologicznej, z propozycją zastosowania autorskiego modelu taksonomii krzywdze-

nia dziecka. Podejście to pozwala na ukazanie wielorakich, potencjalnych zagrożeń krzywdzeniem,

nierzadko współwystępujących w różnych środowiskach funkcjonowania dziecka, takich jak rodzi-

na, grupa rówieśnicza czy szkoła. Zastosowane podejście umożliwia także ukazanie poważnych

społecznych oraz systemowych zagrożeń, z powodu których nie tylko dziecko z zaburzeniami roz-

woju, ale też jego rodzina i rodzeństwo narażeni są na krzywdzenie.

Zjawisko krzywdzenia dziecka:

wprowadzenie, podstawowe terminy i deinicje

wiatowemu trendowi badań nauko-

wych w dziedzinie ochrony dziecka

przed krzywdzeniem towarzyszą

różnorodne działania natury społeczno

-politycznej, podejmowane na arenie mię-

dzynarodowej. Ostatnie dziesięciolecie XX

wieku proklamowane było przez Organi-

zację Narodów Zjednoczonych „Dekadą

Dziecka”. Decyzji tej przyświecała nadzieja

zwrócenia uwagi świata na współczesne

zagrożenia dotyczące dzieci i ich problemy,

których – jak dotąd – nie udało się zadowa-

lająco rozwiązać. Szczególną uwagą obję-

to zagadnienia opieki nad dziećmi, które

z różnorodnych powodów (zdrowotnych,

społecznych czy politycznych) wymagają

specjalnej troski ze strony rodziny, społe-

czeństwa i państwa.

A nnA P iekArskA • krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

Tymczasem, choć świat wkroczył w no-

we millenium, i przeminęła nie tylko „De-

kada Dziecka”, ale upłynęło też z górą trzy-

dzieści lat od ogłoszenia Konwencji o Pra-

wach Dziecka, dzieciństwo nadal otoczone

jest mrokiem krzywdy i cierpienia: dzieciom

w wielu krajach przychodzi żyć i dorastać

w warunkach ubóstwa, pogwałcenia ich

podstawowych praw, zaniedbywania po-

trzeb i poważnego zagrożenia ich izycznego

i psychologicznego bezpieczeństwa. W gru-

pie szczególnego ryzyka krzywdzenia są

dzieci specjalnej troski, które z uwagi na

swoje potrzeby zdrowotne i psychologicz-

ne, otoczone być powinny wszechstronną

opieką i pomocą. Jak dowodzą badania na-

ukowe i praktyka, dzieci te, a często także

ich rodziny i rodzeństwo, doświadczają

krzywdzenia w najwyższym stopniu.

Dla celów tej pracy termin „dziecko

z zaburzeniami rozwojowymi” używany

będzie w jego najszerszym znaczeniu, łącz-

nie czy zamiennie z terminem „dziecko

z niepełnosprawnością”. Zgodnie z przyjętą

deinicją, zaburzenie rozwojowe rozumia-

ne będzie jako każde zaburzenie psychiczne lub

izyczne, które w znacznym stopniu upośledza

zdolność dziecka do komunikowania się z inny-

mi, uczenia się, nawiązywania i utrzymywania

kontaktów społecznych bądź odpowiedniego dla

wieku dziecka stopnia samodzielności i samosta-

nowienia (Ace 2003).

Podobnie szeroko rozumiany będzie ter-

min „krzywdzenie” zamiennie używany

z terminem „maltretowanie” czy „złe trak-

towanie”. Zgodnie z deinicją przyjętą za

Gil (1978), krzywdzenie dziecka to każdy

akt działania przeciwko dziecku lub zaniechania

działania na rzecz dziecka – przez osoby indy-

widualne, instytucje lub społeczeństwo oraz ja-

kiekolwiek skutki tych działań, pozbawiających

dziecko jego praw i wolności i/lub zaburzają-

cych jego optymalny rozwój .

W większości prac poświęconych opi-

sowi zjawiska krzywdzenia stosuje się

podział na podstawowe formy zachowań,

czyli (Piekarska 2004a):

– maltretowanie emocjonalno-psycholo-

giczne,

– przemoc izyczną,

– wykorzystywanie seksualne,

– zaniedbanie.

Ta tradycyjna kategoryzacja użyta będzie

w przeglądzie badań na temat krzywdzenia

dziecka z zaburzeniami rozwoju. W ostatniej

części pracy wybrane zagadnienia i proble-

my poddane zostaną krytycznej dyskusji,

łącznie z propozycją nowego podejścia teore-

tyczno-badawczego, opartego na autorskim

modelu taksonomii krzywdzenia dziecka.

Przegląd badań w świetle wybranych zagadnień

krzywdzenia dziecka z zaburzeniami rozwojowymi.

Zaburzenia rozwoju a ryzyko krzywdzenia

Współczesne badania z dziedziny krzyw-

dzenia dziecka jednoznacznie dowodzą, że

dzieci z różnorodnymi zaburzeniami roz-

woju, w tym dzieci z niepełnosprawnością,

znajdują się w grupie wysokiego ryzyka

krzywdzenia: emocjonalno/psychologiczne-

go, izycznego, seksualnego oraz zaniedba-

nia, a także w poważnym stopniu dotknięte

są jego rozległymi konsekwencjami.

Wielu autorów zwraca jednak uwagę na

skomplikowany charakter relacji i zależno-

ści pomiędzy niepełnosprawnością dziecka

a jego krzywdzeniem (Benedict i in. 1990;

Burrell i in. 1994; Giardino i in. 2003; Hobbs

i in. 1999), przy czym niektórzy dowodzą,

że krzywdzenie czy maltretowanie często

samo w sobie stanowić może przyczynę

zaburzeń rozwoju czy niepełnosprawności

(Kelly 1992).

Warto tymczasem przypomnieć, że

jeszcze kilkadziesiąt lat temu ignorowano

potrzebę specjalistycznych badań w dzie-

A nnA P iekArskA • krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

dzinie krzywdzenia dzieci z zaburzeniami

rozwojowymi. Zakładano, że dzieci spe-

cjalnej troski są poza ryzykiem maltreto-

wania z uwagi na brak atrakcyjności (np.

w przypadkach wykorzystywania seksu-

alnego) lub też na skutek budzenia odru-

chów litości u potencjalnych predatorów.

Dość powszechnie też wierzono, że skutki

krzywdzenia tych dzieci nie są tak trauma-

tyczne, jak w przypadku dzieci zdrowych

i sprawnych, z uwagi na ich ograniczoną

percepcję, rozumienie i ocenę zdarzeń.

Podobnie, kiedy dzieci ujawniały maltre-

towanie, zarzucano im niewiarygodność,

a nawet przypisywano szczególną ten-

dencję do składania fałszywych oskarżeń.

Dzieciom z zaburzeniami rozwoju odma-

wiano też prawa do terapii, uzasadniając to

potencjalnie niską skutecznością leczenia,

z uwagi na ich „ograniczoną zdolność” zro-

zumienia sytuacji (Marchant, Page 1992).

Ostatnie dziesięciolecia przyniosły istot-

ną zmianę w podejściu teoretycznym, ba-

dawczym i praktycznym. Pomimo nadal

stosunkowo ograniczonej liczby badań

nad krzywdzeniem i niepełnosprawnością,

dostępne dane ukazują zarówno poważne

rozmiary problemu, jak też jego wyraź-

ną specyikę. Większość autorów, w tym

Finkelhor i Baron (1986), Kendall-Tackett

i inni (2005), Kennedy i Kelly (1992), No-

sek i Howland (1997), Orelove i inni (2000),

zgadza się, że istnieje niezaprzeczalnie

znaczący związek pomiędzy zaburzeniami

rozwoju u dziecka i podwyższonym ryzy-

kiem jego krzywdzenia.

Z wcześniejszych raportów naukowych

wynikało, że dzieci z zaburzeniami roz-

woju krzywdzone są 1,7 razy częściej w po-

równaniu z dziećmi zdrowymi, a ryzyko

krzywdzenia przez bliskich członków ro-

dziny oceniano w tej grupie jako niższe

w porównaniu z rodzinami dzieci zdro-

wych (Westat Inc. 1993).

Tymczasem nowsze badania przeprowa-

dzone przez Sullivan i Knutson (1998, 2000)

dowodzą, że wpółczynnik krzywdzenia wy-

nosi 3,7 w porównaniu z grupą kontrolną,

z najwyższym zagrożeniem ze strony człon-

ków rodziny.

Badacze zjawiska dowodzą też istnienia

specyicznych uwarunkowań krzywdzenia

dzieci z zaburzeniami rozwoju, sugerując

ich szczególną podatność czy bezbronność

( vulnerability ) wobec podwyższonego ry-

zyka krzywdzenia. Według niektórych au-

torów (AIAS 2004; Benedict i in. 1992; Fin-

kelhor 1986; Hobbs i in. 1999), różnorodne

problemy funkcjonowania tych dzieci zwią-

zane z zaburzeniami rozwoju i/lub niepeł-

nosprawnością w istotny sposób ułatwiać

mogą potencjalnym sprawcom zarówno

dostęp do dziecka, jego krzywdzenie, jak

też łatwe ukrywanie i utrzymanie tego w ta-

jemnicy. Hobbs i inni (1999), Schor (1987) oraz

Sinason (1993) wymieniają wśród nich nastę-

pujące predysponujące czynniki:

– zaburzona możliwość komunikacji

dziecka utrudniająca ujawnienie doznanej

krzywdy;

– ograniczenia w ruchliwości motorycz-

nej i izolacja dziecka utrudniające wycofa-

nie się z sytuacji krzywdzenia czy uniknię-

cie jej;

– znaczna zależność izyczno-psycholo-

giczna dziecka od opiekunów, zwiększa-

jąca prawdopodobieństwo ich udziału

w różnorodnych czynnościach łącznie z co-

dziennym transportowaniem czy zabiega-

mi czystościowymi, w tym obejmującymi

intymne części ciała;

– zwiększona potrzeba dziecka do bycia

akceptowanym, lubianym, kochanym na-

rażająca go na eksploatowanie tych potrzeb

zarówno przez rodzeństwo, rówieśników,

jak i dorosłych opiekunów lub obcych;

– nasilenie zaburzeń zachowania spo-

wodowane stresem, bólem czy cierpieniem

narażające dziecko na przemoc izyczną

i emocjonalną w sytuacjach nieprawidłowo

interpretowanych przez opiekunów jako

„złe zachowanie” dziecka;

– ogólne zaburzone funkcjonowanie dziec-

ka w wielu sferach, łącznie z utrudnioną/

ograniczoną możliwością percepcji, opi-

su czy oceny różnorodnych doświadczeń

A nnA P iekArskA • krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

życiowych, ograniczające zaufanie opie-

kunów, postrzegających dziecko jako nie-

zdolne do ujawnienia prawdy o doświad-

czanych sytuacjach krzywdzenia, bądź

w przypadku podejrzenia molestowania

seksualnego, oceniających je jako niewiary-

godne z powodu nieatrakcyjności dziecka.

Z uwagi na zwiększone ryzyko krzyw-

dzenia dziecka z zaburzeniami rozwoju,

Newport (1991), Kennedy (1992, 1995) oraz

Hobbs i inni (1999) sugerują uważne rozpo-

znawanie wszystkich sytuacji i zachowań,

które mają znamiona maltretowania, poda-

jąc następujące ich przykłady:

– przymusowe karmienie,

– ograniczanie odpowiedniej stymulacji

edukacyjno-rekreacyjnej,

– nadopiekuńczość i tym samym hamo-

wanie możliwości rozwijania przez dziecko

nowych sprawności,

– nieodpowiednie stosowanie leków

(w tym psychotropowych),

– stosowanie izycznych ograniczeń i ubez-

własnowalnianie,

– ignorowanie potrzeb prywatności i in-

tymności,

– eksperymentowanie z niesprawdzony-

mi, szkodliwymi metodami terapii,

– niesprawiedliwe traktowanie w sto-

sunku do zdrowego rodzeństwa (uprzywi-

lejowana versus dyskryminowana pozycja),

– izolowanie od kontaktów społecznych

ze zdrowymi rówieśnikami,

– zamknięcie w zakładach opieki specjal-

nej,

– dokuczanie i prześladowanie (izyczne

i werbalne),

– dyskryminacja dziecka przez rówieśni-

ków i/lub dorosłych.

Do osobnej kategorii krzywdzenia dziec-

ka, w znacznym stopniu marginalizowa-

nej w badaniach nad zjawiskiem, nieliczni

autorzy (Hobbs i in. 1999; Piekarska 1997)

włączają także poważne zaniedbania w syste-

mie opieki państwa, niewywiązującego się

z konstytucyjnych, prawnych i moralnych

obowiązków zapewnienia pomocy zarów-

no dzieciom, jak też ich rodzinom.

Autorzy jednego z głośniejszych, współ-

czesnych raportów na temat krzywdzenia

dziecka z niepełnosprawnością – Sullivan

i Knutson (2000), przy pomocy dużych ba-

dań porównawczych przeprowadzonych

w USA (N = 40 211), potwierdzili nie tyl-

ko poważne rozmiary problemu, ale też

konieczność podjęcia specjalnych (dla tych

grup dzieci) metod diagnozowania, lecze-

nia i prewencji krzywdzenia.

W badaniach wykonano też odrębne po-

miary ryzyka krzywdzenia dla kilku pod-

stawowych podgrup zaburzeń rozwoju,

tzn. zaburzeń ruchowych, somatycznych,

sensorycznych, upośledzenia funkcji po-

znawczych, a także zaburzeń zachowania,

porozumiewania/komunikacji i funkcjono-

wania psychospołecznego.

Okazało się, że we wszystkich analizo-

wanych grupach ryzyko krzywdzenia i za-

niedbania było znacząco wyższe w porów-

naniu z kontrolną grupą dzieci zdrowych,

a współczynniki dla całej grupy z zaburze-

niami rozwoju z wyróżnieniem odrębnych

form krzywdzenia wynosiły dla:

a) maltretowania emocjonalnego – 3.9;

b) przemocy izycznej – 3,8;

c) wykorzystywania seksualnego – 3,1.

Zwrócono też uwagę, że w grupie krzyw-

dzonej bez zaburzeń rozwoju najbardziej

narażone na ryzyko były dzieci od 5 do 9

lat, gdy tymczasem w grupie z zaburzenia-

mi rozwoju, większemu ryzyku krzywdze-

nia podlegały dzieci najmłodsze – poniżej

piątego roku życia.

W porównaniu z grupą kontrolną dzieci

z zaburzeniami sprawności ruchowej na-

rażone były prawie dwukrotnie częściej na

molestowanie seksualne, 2,5 razy częściej

na maltretowanie emocjonalne oraz 1,2

razy częściej na doświadczenia przemocy

izycznej. Dla dzieci z zaburzeniami so-

matycznymi (w tym chronicznie chorych)

wskaźniki zaniedbania lub krzywdzenia

izycznego i emocjonalnego były ogólnie 3

razy wyższe i 2 razy wyższe w przypadku

wykorzystywania seksualnego. Nieco niż-

sze wskaźniki krzywdzenia – od około 1,2

A nnA P iekArskA • krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

do 1,5 – dotyczyły dzieci cierpiących na po-

ważne zaburzenia wzroku.

Niepokojąco wysokie dane dotyczące

krzywdzenia zebrano w pozostałych pod-

grupach zaburzeń rozwojowych, w tym

szczególnie w grupie dzieci z zaburzeniami

zachowania i psychospołecznymi. Ryzyko

przemocy izycznej było 7,3 razy wyższe,

maltretowania emocjonalnego – 6,7 razy

wyższe, a molestowania seksualnego – 5,5

razy wyższe w porównaniu z ryzykiem

w odniesieniu do dzieci zdrowych. Dzie-

ci z upośledzeniem funkcji poznawczych

doświadczały molestowania seksualnego

czterokrotnie częściej, a pozostałych form

krzywdzenia prawie czterokrotnie czę-

ściej w porównaniu z dziećmi zdrowymi.

W grupie dzieci z zaburzeniami komuni-

kacji wskaźniki różnych form krzywdzenia

oscylowały na poziomie dwukrotnie wyż-

szym niż w grupach kontrolnych.

W przeprowadzonych badaniach doko-

nano też zestawień dotyczących sprawców

krzywdzenia dzieci z zaburzeniami rozwo-

ju, a uzyskane wyniki jednoznacznie wska-

zały członków rodziny (zarówno bliskiej, jak

i dalszej, ale bez rozróżnienia na rodziców,

rodzeństwo i innych bliskich) jako główne

zagrożenie dla bezpieczeństwa dziecka.

Podsumowanie, dyskusja i wnioski.

Nowy paradygmat teoretyczno-badawczy:

taksonomia krzywdzenia dziecka i jej zastosowania

do analizy zagrożeń krzywdzenia dzieci z zaburzeniami

rozwojowymi

Wyniki badań nad krzywdzeniem dzieci

z zaburzeniami rozwoju dobitnie potwier-

dzają słynną tezę Finkelhora (Finkelhor, Ba-

ron 1986), że najbardziej narażone na dalsze

krzywdzenie są dzieci skrzywdzone, czyli

te, które doświadczyły bądź doświadczają

różnorodnej przemocy bądź zaniedbania.

Wydaje się, że stwierdzenie to ma szcze-

gólne zastosowanie w przypadku dzieci

z zaburzeniami rozwoju, dotkniętych przez

los, chorobę, niepełnosprawność, i z uwagi

na swoją trudną sytuację niejako wtórnie

narażonych na różnorodne doświadczenia

krzywdzenia, potencjalnie współwystępu-

jące we wszystkich obszarach ich funkcjo-

nowania i życia.

Należy jednak zwrócić uwagę, że po-

pulacja dzieci z zaburzeniami rozwoju nie

stanowi homogenicznej grupy, w równym

stopniu obciążonej ryzykiem krzywdzenia

(Burrel i in. 1994). Skomplikowane zależno-

ści „zaburzenia rozwoju – sytuacja rodziny

– krzywdzenie” w prosty sposób należało-

by uporządkować w następujące kategorie

problemu:

a) zagadnienia krzywdzenia dzieci z za-

burzeniami rozwoju, z dobrą opieką i wspar-

ciem w rodzinie, lecz z uwagi na niepełno-

sprawność podlegające podwyższonemu

ryzyku krzywdzenia, szczególnie poza śro-

dowiskiem rodzinnym;

b) zagadnienia krzywdzenia dzieci z za-

burzeniami rozwoju – w rodzinie z podwyż-

szonym ryzykiem dysfunkcji czy patologii

(np. gdy współwystępują inne problemy

i stresy) oraz krzywdzenie poza środowi-

skiem rodzinnym;

c) zagadnienia krzywdzenia dzieci z zabu-

rzeniami rozwoju – w dysfunkcjonalnych ro-

dzinach wysokiego ryzyka (tzn. takich, w któ-

rych krzywdzenie dziecka spowodować mogło

jego urazy i zaburzenia rozwoju), z współwy-

stępującym wysokim ryzykiem kontynuacji

krzywdzenia w rodzinie i poza nią.

Zaproponowana powyżej kategoryza-

cja nie była jak dotąd stosowana w bada-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: