Warmia i Mazury
I. JĘZYK:
Wstęp
Na gwary warmińskie i mazurskie oddziaływały dawne dialekty wschodnio-środkowo-niemieckie oraz dialekty dolnoniemieckie, sąsiadujące dawniej od północy z Mazurami wschodnimi. Właściwości zarówno dialektu warmińskiego jak i mazurskiego pochodzą albo z innych gwar polskich albo są tendencją rozwojowego języka polskiego, nie posiadają jakiś szczególnych, niepowtarzalnych cech.
Gwara umożliwiała potoczne porozumiewanie się, jednakże rolę języka urzędowego pełniła niemczyzna. Nią porozumiewano się w sądach, urzędach i sklepach. Mimo tego zdecydowany regres gwary mazurskiej nastąpił dopiero w latach trzydziestych XX wieku, kiedy to wyparta przez niemiecki przestała pełnić rolę języka domowego . Po II wojnie światowej zarówno na terenie Mazur, jak i Warmii dominującą rolę zaczęła odgrywać polszczyzna.
Gwara warmińska
Charakterystycznym zjawiskiem jest wyraźna granica w stosunku do gwary mazurskiej – jest ona identyczna z zasięgiem biskupstwa warmińskiego i katolickiego. Dialekt warmiński należy do nowszych dialektów mieszanych. Powstał między XIV a XVI wiekiem. Trudno doszukać się szczególnych odrębności. Wszystkie zjawiska językowe które mogłyby uchodzić za coś specjalnego występują w innych gwarach polskich. Podstawę do kształtowania dialektu warmińskiego stanowiła gwara chełmińsko-dobrzyńskia, na którą nawarstwiły się wpływy mazowieckie.
Ogólne cechy gwary warmińskiej:
1) zmiękczanie spółgłosek wargowych p, b, w, f do postaci pś, bź, ź, ś (piasek – pśasek, wino – zino).
2) odnosowienie samogłosek nosowych przed spółgłoskami szczelinowymi w części zachodnie warmii (ciemno – ćamno, pięta – pśanta)
3) samogłoska ścieśniona å (między a oraz o) przechodząca w o (biały – bioły)
4) końcówka 1 os. l. mnogiej „–wa” (mamy – mawa, robimy – robźiwa)
5) czasowniki zakończone na –uwać (podkupywac – podkupywać
6) zachowanie starych form języka polskiego (zamiast niesę – niosę)
7) pomieszanie i i y;
8) rozróżnienie w wymowie ó i u
9) twarda wymowa miękkich k’, g’;
Gwara Mazurska
Podobnie jak dialekt warmiński należy do nowszych dialektów mieszanych, powstałych w okresie od XIV do XVI wieku. Można ją podzielić na: Mazury wschodnie (Mrągowskie, Giżyckie, Piskie, Ełckie, Oleckie), gdzie napływała ludność z Mazowsza wschodniego i Mazury zachodnie (Nidzickie, Szczycieńskie), gdzie na dialekty pruskie nawarstwiały się gwary chełmińskie i gwary Mazowsza zachodniego. Gwary mazurskie wyróżniają m. in. następujące cechy:
1) tendencja do intensywniejszych zmiękczeń k, g, ch (nawet przed samogłoskami tylnymi), prowadząca do zmiany miękkich k, g, ch na ć, dź, ś;
2) zamiast literackiego a wymawiany dźwięk podobny do o lub nawet samo o (ławka -łowka)
3) e wymawiane w postaci zbliżonej do y (bieda – bjyda, gniew – gńyw, śpiewa – śpjywo)
4) WOKALIZM MAZURSKI: wymowa y jak i (pysk – pisk, syn – sin, był – bił)
5) wymowa grupy „ja” jako „je” [Jakub – Jekub, jabłonka – jebłonka]
6) intensywne zmiękczanie p, b, w, f (wino – źino, ja widzę białą krowę – ja źidze biało krowe)
7) miękkie m jak n (miotła – niotła, miasto – niasto)
8) MAZURZENIE: zamiast cz, sz, ż, dż – c, s, z, dz (czapka- copka, czerwony – cerwoni, szary – sari)
9) celownik l. p. (komu? czemu?) konioziu (koniu), kotoju (kotu).
10) leksykalne i składniowe wpływy niemieckie
Gwara na Warmii i Mazurach dzisiaj
We wrześniu 2006 roku w Olsztynie odbyło się seminarium zorganizowane przez Niemiecko-Europejskie Centrum Kształcenia w Hesji. Jednym z głównych wystąpień był wykład "Mazury dawniej i dziś" wygłoszony przez Erwina Kruka, rodowitego Mazura, poetę, prozaika i felietonistę. Podczas wykładu Kruk mówił o tym, skąd wywodzą się Mazurzy. Przypomniał pogardę, jaka ich otaczała na przełomie XIX i XX wieku, obraźliwe dowcipy i przysłowia na ich temat ("Gdzie się kończy kultura, tam spotkasz Mazura" itp.) - jego zdaniem były wynikiem niemieckiej propagandy. Poeta przypomniał też ich tragedię po 1945 roku, gdy musieli wyjechać do Niemiec, ponieważ polskie władze traktowały ich jako ludzi obcych. Ci, którzy zostali w Polsce, nie czuli się komfortowo. - Gdy szedłem do szkoły czy kościoła, musiałem uważać, żeby nie mówić nic mazurską gwarą, bo się ze mnie śmiali - opowiadał poeta, który w latach 40. wychowywał się w Dobrzyniu koło Nidzicy. Według szacunków Kruka, dziś żyje około pięciu tysięcy ludzi, którzy znają mazurską gwarę. - Język wymiera razem z ludźmi. Moim zdaniem dopóki żyje choć jeden człowiek, który ją zna, warto o nią dbać, warto o niej dyskutować - stwierdził i przeczytał w oryginale poświęcony córce Elizie wiersz z tomiku "Znikanie". - To jedyny wiersz napisany po 1935 roku w mazurskiej gwarze - przyznał Kruk. Niemcy słuchali oczarowani, Polacy przyznawali, że nie spodziewali się usłyszeć wiersza w takim brzmieniu.
II. ARCHITEKTURA I BUDOWNICTWO
Mazury
Chałupa mazurska, pod względem konstrukcji, ale i wyglądu miała wiele wspólnego z chałupami sąsiednich Kurpi. Ściany budynków stawiano w układzie wieńcowym, czyli bal na bal, ze starannie obrobionych kloców, nigdy zaokrąglonych, zawsze prostokątnych. Belki były tak starannie obrobione i połączone, że dzisiaj mimo iż od wybudowania najnowszych chat mazurskich minęło niemal 60 lat, szpary między belkami widać tylko z bliska. Regułą było malowanie ścian smołą drzewną, co dawało ścianom ciemny kolor. Okna i drzwi, zazwyczaj były jaśniejsze od ścian, często białe, zielone, błękitne i zdobne. Okna często były wyposażone w okiennice, czasem otaczały je ozdobnie wycięte deski. Drzwi robiono z deseczek układanych w jodełkę czy romby. Dachy domów mazurskich, obowiązkowo dwuspadowe, kryte były zazwyczaj dachówką holenderką, gdyż w pod koniec XIX w. rząd pruski , ze względów pożarowych zakazał krycia strzechą. Strzechy były więc bardzo rzadkie. Szczyty chałup często były ozdabiane deskami, układanymi w desenie, czasem były zwieńczone ozdobnie ciosanymi sterczynami. Szczyty chałup mazurskich bywały wysunięte przed ścianę parteru na kilkadziesiąt centymetrów, i oparte na kilku ozdobnie ciosanych słupkach. Powstał w ten sposób tak zwany dom z podcieniem szczytowym. Inwencja twórcza Mazurów znajdował ujście w gankach, których różnorodność jest taka, jakiej nie ma nigdzie indziej. Na przykład w wiosce Hejdyk znajdujące się w gminie Pisz mamy kilkadziesiąt ganków, a każdy inny. Ganki były dostawiane do ściany dłuższej, gdyż w niej znajdowało się zawsze wejście. Jeżeli budynek stał wzdłuż drogi, to ganek stawiano oczywiście po stronie reprezentacyjnej czyli od ulicy.
Chałupy Mazurskie lokowane były równolegle do drogi. Między drogą a domem znajdowały się ogródki kwiatowe, a za budynkiem mieszkalnym podwórko wokół którego na prawo i lewo stawiano chlewy, obory i stajnie, w głębi zaś, naprzeciwko domu, stodołę. Bardziej tradycyjny jest jednak układ budynków charakterystyczny również dla Kurpi: dom ustawiony szczytem do drogi, a za nim w pewnym oddaleniu czworobok zabudowań gospodarczych. W ogródkach przed domami, często rosły malwy, krzewy bzów czyli lilaków, czasem czarne bzy, jaśmin. Gospodarstwom towarzyszyły wysokie drzewa przede wszystkim lipy, klony, brzozy, które zdobiły siedliska, dawały cień, ale przede wszystkim chroniły zabudowania przed piorunami.
Warmia
Tradycyjne budownictwo ludowe na Warmii nie posiada tak zwartych i jednolitych cech jakie charakteryzują budownictwo Mazur. Spotykamy się tutaj ze zróżnicowaniem typów chat oraz zabudowań gospodarskich. Dotyczy to zarówno ich zewnętrznych kształtów jak i strony technicznej samej budowy.
Warmia południowa
Budownictwo południowej Warmii bardzo nieznacznie się różni od budownictwa mazurskiego, tak samo jak na Mazurach budowano chałupy szerokofrontowe z dachami dwuspadowymi. Domy na Warmii południowej są zazwyczaj prostsze niż na Mazurach, do rzadkości należą podcienia szczytowe, narożne czy też ganki. Chałupy ustawiano zazwyczaj równolegle do drogi. Na południowej Warmii zaznaczają się wpływy sąsiednich regionów. Często mieszano konstrukcje zrębową i ryglową np. ściany przyziemia wznoszono w technice wieńcowej a szczyty w tak zwanym murze pruskim. Jest to wpływ z zachodu i północy, gdzie dominowała ryglówka.
Warmia północna
Zupełnie inaczej wyglądały domy Warmii północnej. Domy budowane tutaj nie przypominały w niczym domów z sąsiednich regionów. Były to rozległe budynki o skomplikowanym nieraz kształcie, które w swoim obrysie mieściły obszerną część mieszkalną, część magazynową, hodowlaną, warsztatową itp. Budynki te miały zazwyczaj użytkowe piętra. To wszystko przykrywały duże dachy, czterospadowe, bądź naczółkowe z dymnikiem (mały otwór pełniący funkcję komina). Ściany tych budynków wznoszone były zazwyczaj w konstrukcji ryglowej z wypełnieniem cegłą lub szachulcem. Budynki gospodarcze tworzyły tu jedną całość z budynkami mieszkalnymi, ale wykonywano czasami także wolno stojące spichlerze, stodoły. Niestety, żaden taki budynek nie zachował się do dzisiaj.
Warmińskie kapliczki
Mówiąc o architekturze wsi warmińskich nie można pominąć występujących tu w ogromnej liczbie kapliczek i krzyży przydrożnych. Warmia była enklawą Katolicką wiara była tu silnie eksponowana, we wszystkich przejawach życia, dlatego kapliczek i krzyży jest tak dużo jak chyba nigdzie indziej. Przeważają dziewietnasto- i dwudziestowieczne ceglane kapliczki o formach neogotyckich, ale barokowe również nie należą do rzadkości.
Najstarsze kapliczki znajdują się w Dobrągu (1601) i w Barczewie (1607). Najwięcej zostało wybudowanych w okresie od początków II poł. XIXw. po wybuch II wojny światowej. Warmiacy stawiając kapliczki nierzadko umieszczali na nich polskie napisy, aby w ten właśnie sposób zamanifestować swój związek z polskością oraz przywiązanie do religii katolickiej. Kapliczki stawiano zwykle z inicjatywy ludzi prywatnych, nierzadko na ich budowę składała się cała wiejska społeczność. Wznoszono je daleko od obiektów kościelnych, na rozstajach dróg, rozdrożach.
III. SZTUKA I RZEMIOSŁO.
Warmia: rzeźba.
Rzeźba figuralna zwana „świątkarstwem” na Warmii była wyrazem przynależności do Kościoła katolickiego i miała ścisły związek z kultem religijnym. Figury jakie powstawały przeznaczone były do kapliczek, umieszczano je także w skrzynkach wykonanych z desek i przybijano na drewnianych słupach, krzyżach, na starych drzewach oraz we wnękach domów. Najczęściej rzeźbiono figury Jezusa, Maryi, Pietę (wiązało się to z silnie rozwiniętym kultem Jezusa i Maryi) a także postaci świętych patronów: św. Jan Nepomucen, św. Florian, św. Roch. Istnieją także wielofiguralne scenaże umieszczone w murowanej wnękach kapliczek, np. sceny z drogi Krzyżowej czy ze świętą rodziną. Artysta był anonimowy, nie podpisywał swych dzieł, jedynie na zasadzie podobieństw możemy stwierdzić istnienie kilku warsztatów. Rzeźbiono w drewnie najczęściej lipowym czasem topolowym i barwnie malowano. Czasem umieszczano polskie napisy i daty powstania.
Warmia: meble.
Warmińskie stolarstwo ludowe stworzyło własne i nowe typy sprzętów. Wytwarzano zydle (stołki) szafy, stoły i skrzynie. Zdobnictwo mebli przeznaczonych do siedzenia było nieskomplikowane, rozwijało się w ozdobnym wycinaniu oparcia czyli zaplecka.
Szczególnie pięknie ozdabiano szafy i skrzynie. Szafy najczęściej malowano na ciemnozielony lub ciemnoczerwony kolor a pola na drzwiach ozdabiano jaskrawym i barwnym ornamentem. Skrzynie dzieliły się na dwa typy: pierwszy ozdabiane zarówno profilowaniem jak i malowidłami, oraz drugi typ malowane jednym lub dwoma kolorami bez żadnych ornamentacji.
Mazury: skrzynie.
Na mazurskiej wsi większość mebli była rzadko malowana lub zdobiona. Wyróżniają się podobnie jak na Warmii szczególnie szafy i skrzynie. Szczególnie skrzynie były niezwykle bogato zdobione. Były one nie tylko malowane, miały ozdobny kształt ale także ornamentowane okucia i zamki. Malowano je na ciemne kolory (zielony, czerwony, rzadziej niebieski), zdobione motywami czerpanymi ze świata roślinnego, często w połączeniu z postaciami ludzkimi, można spotkać także wplecione daty i napisy. Wewnątrz skrzyń i szaf umieszczano krótkie zapiski dotyczące narodzin, zgonów czy wydarzeń w gospodarstwie, tworzono w ten sposób rodzaj kroniki rodzinnej. Skrzynie skrywały także posag który otrzymywała młoda mężatka.
Mazury: ceramika.
Wyrabiano przeróżne rodzaje naczyń kuchennych: dzbany, dzbanki, pękate baniaki oraz misy, dzieżki, garnki, garnce, talerze, doniczki itp. Obok ośrodków bartniczych produkowano naczynia do przechowywania miodu. Wyrabiano zarówno naczynia glazurowane jak i nieglazurowane tzw.”siwaki” wykonywane w prymitywnych warunkach. Popularne były także „dwojaki” lub „wspólniaki” czyli bliźniacze naczynia do noszenia jedzenia, połączone kabłąkiem. Naczynia zdobiono motywami roślinnymi podobnymi do motywów na skrzyniach i kaflach, niektóre opatrywano również napisami.
Mazury: kaflarstwo.
Szczytowym wytworem ceramiki mazurskiej są kafle. Początki kaflarstwa sięgają końca XVIII wieku. Najciekawsze kafle, najbogatsze w treść i rysunki umieszczano w górnej, najwidoczniejszej części pieca. Dolna część mniej dekoracyjna zasłonięta była ławą, obiegającą z dwóch stron piec ustawiany w kącie. Kaflarstwo mazurskie było niezmiernie bogate w liczne motywy ornamentacyjno - dekoracyjne: obok roślinnych figuralne, pokazujące ludzi z najbliższego otoczenia wraz ze światem zwierzęcym. Mazurskich kaflarzy interesowały ponadto zagadnienie polityczne, na kaflach możemy znaleźć hasła wyzwoleńcze, podobizny wojskowych. Często można spotkać także sceny humorystyczne czy pouczające.
Mazury: tkactwo.
Tkactwem zajmowały się wyłącznie kobiety. Mazurskie tkactwo odznaczało się licznymi odmianami i rodzajami, wyodrębniającymi się na terenie Polski. Obok tkaniny o prostym zdobnictwie, przeznaczonej do użytku codziennego jak ręczniki, prześcieradła – z białej tkaniny, występowały różne tkaniny kolorowe, odzieżowe, nakrycia na łóżka, narzuty na stoły, oraz tkaniny o skomplikowanym splocie jak kilimy, tzw. tkaniny podwójne oraz dywany strzyżone. Tkaniny wykonywano z lnu, wełny, konopi. Wyroby tkackie cechowało bogactwo form i kolorów. Kolory uwarunkowane były dostępnymi barwnikami pozyskiwanymi chałupniczymi sposobami, dominującymi kolorami były: niebieski w różnych odcieniach, czerwony w połączeniu z czarnym, żółtym i rzadziej zielony z brązowym. Ornamentyka składała się z szeregu drobnych czworoboków ułożonych w pasy i kraty różnej szerokości i proporcji. Szczytowym osiągnięciem mazurskiej tkaczki był dywan strzyżony. Wykonywano go z owczej wełny.
IV. STRÓJ LUDOWY.
Strój warmiński przestał być powszechnie noszony już pod koniec XIX w. Dłużej w stroju ludowym chodziły kobiety. Do dzisiaj zachowało się niewiele egzemplarzy pełnego stroju.
Strój męski:
• filcowy kapelusz (latem słomiany kapelusz, zimą futrzana czapka)
• lniana koszula z małym kołnierzykiem
• kamizelka (istniały 2 rodzaje: kaftan z rękawami i prosta kamizelka)
• sukmana (zapinana na guziki)
• spodnie (2 typy: buksy – krótkie, wiązane poniżej kolan, portki – długie, krój zbliżony do współczesnego)
• do buksów – białe pończochy i płytkie obuwie
• do portek – długie buty z cholewami.
Na Warmii, buty zakładano od święta na co dzień noszono chodaki z łyka lipowego , lub
korki (obuwie ze skóry), najczęściej jednak chodzono boso.
Strój kobiecy: (świąteczny)
• twarda mycka – bardzo ozdobne odświętne, haftowane czepce (do pracy zakładane płócienne białe chustki, w chłodnie dni wełniane czarne)
• spódnica zwane kitlem
• kabat – dla kobiet zamężnych, zakładany od święta kaftan, dopasowany do figury
• turecka chusta – noszona wtedy gdy zakładano czepek, zarzucana na ramiona
• w domu kobiety chodziły w pantoflach skórzanych, szmacianych lub filcowych, od święta zakładano wysokie, sznurowane trzewiki
Strój mazurski w powszechnym użyciu był w latach 1820-1870, najpierw przestali go nosić mężczyźni, później kobiety. Druga wojna światowa zniszczyła zachowane stroje, na podstawie badań terenowych i rycin z dziewiętnastego wieku odtworzono strój mazurski.
• kapelusz z filcu (zimą kołpak (zwany też kucmą) – futrzana czapka)
• lniana koszula
• półkoszulek i wiązana pod szyją chustka kaczorowa – dla mężczyzn żonatych
• kaftan (jaka) – wzorzysty lub jednolity, sięgający do kolan
• tkane pasy niebieskie w białe poziome pas...
StarszyPan