sandhi2.pdf

Mała książeczka o sandhi (versja 0.9)

Część druga - spółgłoski

Wygłos inicjalny

Wprawdzie „gołe” tematy i rdzenie mogą kończyć się na dowolny dźwięk,

ale w użyciu tylko ograniczona ilość dźwięków może stać w wygłosie

inicjalnym - na końcu słowa izolowanego, zanim zostanie ono użyte w

wypowiedzi (tj. w formie pauzalnej). Znajomość zasad, zgodnie z którymi

następuje przemiana pierwotnego niedozwolonego wygłosu na wygłos

dozwolony, jest (niestety) ważna, ponieważ w późniejszych operacjach

sandhi pewne głoski zachowują się inaczej zależnie od swojej genezy.

W wygłosie może stać dowolna samogłoska, lub spółgłoska zgodna z

poniższymi zasadami:

- tylko jedna (tzn, zbitka spółgłoskowa musi się zredukować);

- bez przydechu

- bezdźwięczna

- nie palatalna,

ewentualnie

- nosówka (oprócz palatalnej)

- lub półsamogłoska l .

Co oznacza, że podstawowe przemiany spółgłosek przy powstawaniu

wygłosu absolutnego to:

- ubezdźwięcznienie

- utrata przydechu

- redukcja zbitek.

Dodatkowo palatalne, spiranty i h muszą przejść w głoski innego rzędu

(gardłowe lub cerebralne).

Przykłady:

anuṣtu bh  anuṣtu p (nazwa metrum)

suhr̥ d  suhr̥ t „przyjaciel”

vā c  vā k „mowa”

samya g  samya k „właściwie, odpowiednio”

gaccha nt  gaccha n „idący”

pratya ñc  pratya ñ  pratya ṅ „zachodni”

ṣa ṣ  ṣa ṭ „sześć”

Wędrujące przydechy (prawo Grassmanna)

Wygłosowy przydech (lub głoska h, która zachowuje się jakby była gh )

może, zamiast po prostu zaniknąć, przejść na wcześniejszą głoskę rdzenia:

√duh „doić”: godu h  go dh u k „dojarz”

√budh „rozpoznać”: dharmabu dh  dharma bh u t „znawca prawa”

Inne pierwiastki podlegające temu prawu to:

√guh „chować”; √dah „palić”; √dih „mazać”; √bandh „wiązać”. W

niektórych formach osobowych także rdzeń √dhā „ kłaść”.

Wyliczenie możliwych wygłosów absolutnych, uszeregowanych pod

względem częstości występowania (zaczynając od najczęstszego):

możliwy wygłos

może pochodzić z

ḥ

s r

n m

Upodobnienie

Podstawową zasadą przy sandhi spółgłoskowym jest upodobnienie

(asymilacja): pod względem dźwięczności oraz miejsca artykulacji . Typową

sytuacją jest upodobnienie wsteczne, tj. zmiana wygłosowej pierwszego

wyrazu pod wpływem następującej po niej nagłosowej następnego wyrazu.

Inaczej mówiąc - dźwięk, który jeszcze nie zaistniał, wpływa „wstecz” na

zachowanie dźwięku wcześniejszego. Zdarza się jednak także upodobnienie

następcze , czyli zgodne z kierunkiem wypowiadania głosek; czasem oba

rodzaje występują razem.

t th d dh h

k kh g gh c j ś h

p ph b bh

ṭ

ṭ ṭh ḍ ḍh j ś h ch ṣ

ṅ

ṅ ñ

Udźwięcznienie:

Wygłosowa bezdźwięczna zwarta (tj. należąca do pięciu szeregów) przed

dźwięczną (także samogłoską) udźwięcznia się:

vanā t +āgacchati  vanā d āgacchati „z lasu przychodzi”

ṣa ṭ + darśana  śa ḍ darśana „szóstka darśan”

vā k + yajña  vā g yajña „ofiara ze słów”

ṇ

Pierwotne j, ś i h mogą zmieniać się na dwa sposoby (przechodzą albo w k ,

albo w ṭ ). Źródła tkwią w historii języka, zatem nie da się podać reguły,

tylko - zapamiętać, które słowa jak się zmieniają...

Przykłady:

virā j  virā ṭ „moc” (oraz nazwa metrum)

asr̥ j  asr̥ k „krew”

di ś  di k „kierunek, strona świata”

vi ś  vi ṭ „lud”

uṣṇi h  uṣṇi k (nazwa metrum)

madhuli h  madhuli ṭ „pszczoła”

Często jednak poza udźwięcznieniem zachodzą jeszcze dalsze przemiany,

bardziej upodabniające wygłos do nagłosu. Rodzaj tych zmian zależy przede

wszystkim od głoski wygłosowej.

Przed ś- zmienia się w nosówkę palatalną, podczas gdy ś przechodzi w ch :

n + ś  ñch

Sandhi międzywyrazowe

Wygłosowe -m

W kontakcie z nagłosową spółgłoską i półsamogłoską zawsze przechodzi w

anuswarę ( ṃ ):

deva m + paśyāmi  deva ṃ paśyāmi „boga widzę”

dev< pZyaim

madhurā n + ś abdā n + ś r̥ṇoti  madhurā ñch abdā ñch r̥ṇoti „słyszy

słodkie dźwięki”

Przed dźwięczną palatalną i cerebralną przechodzi w nosówkę ich rzędu:

n + j, jh  ñj, ñjh

Przed samogłoską łączy się z nią (w dewanagari - w jeden znak):

satya m + u palabhe  satya mu palabhe „prawdę dostrzegam”

rākṣasā n + j ayati + indraḥ  rākṣasā ñj ayatīndraḥ „Indra zwycięża

demony”

sTymupl-e

n + ḍ,ḍh  ṇḍ, ṇḍh

Wygłosowe -n

Przed bezdźwięcznymi z rzędów „spirantowych” przechodzi w anuswarę

( ṃ ), w środek wsuwa się odpowiedni spirant:

etasmi n + ḍ ayane  etasmi ṇḍ ayane „w tym palankinie”

Przed l przechodzi w anuswarę i podwaja nagłos:

n + l  ṃll

n + c, ch  ṃśc, ṃśch

na + abodha n + l akṣaṇām  nābodha ṃll akṣaṇām „nie zrozumieli

metafory”

uttamā n + l okā n + l abhate + dharmajñaḥ  uttamā ṃll okā ṃll abhate

dharmajñaḥ „znawca dharmy osiąga najwyższe światy”

devā n + c inatayāmaḥ  devā ṃśc intayāmaḥ „myślimy o bogach”

kasmi n + ch admani  kasmi ṃśch admani „w którym przebraniu?”

n + ṭ, ṭh  ṃṣṭ, ṃṣṭh

Podwojenie wygłosowej nosówki

Wygłosowe -ṅ, -ṇ i -n po krótkiej samogłosce podwajają się przed dowolną

samogłoską nagłosową:

tasm in + ā śrame  tasm innā śrame „w tej pustelni”

has an + i va  has anni va „jakby się śmiejąc”

amr̥gaya n + ṭ iṭṭibhakam  amr̥gaya ṃṣṭ iṭṭibhakam „polowali na

długoszpona”

n+ t, th  ṃst, ṃsth

mūḍhā n + t yajati + paṇḍitaḥ  mūḍha ṃst yajati paṇḍitaḥ “głupców

omija (porzuca) mądry”

Sandhi nosówek nagłosowych

Przed nosówką nagłosową spółgłoska zwarta przechodzi w nosówkę

swojego rzędu:

abravī t + n iśi  bravī nn iśi „powiedział w nocy”

vā k + m āyate  vā ṅm āyate „mowa kształtuje”

Podwojenie nagłosowego ch-

Zarówno między wyrazami, jak i wewnątrz wyrazu, ch podwaja się, czyli

przechodzi w cch (bo oczywiście podwojone musi stracić przydech), jeśli:

t + ṭ, ṭh  ṭṭ,ṭṭh

alikha t + ṭ īkām  alikha ṭṭ īkām „napisał komentarz”

- przed nim pojawia się krótka samogłoska:

karṇ a + ch eda  karṇ acch eda „obcięcie uszu”

tatr a + ch āgaka  tatr a cch āgaka „tam stado kóz”

vr̥ kṣasy a + ch āya  vr̥ kṣasy a cch āya „cień drzewa”

√gam : ga cch ati „idzie”

√iṣ : i cch ati „pragnie”

t + l  ll

ajaya t + l okam  ajaya ll okam „zwyciężył świat”

Oczywiście w przypadku zetknięcia z dźwięczną z tych rzędów, wygłosowe

-t ulega także udźwięcznieniu:

t + j, jh  jj, jjh

- przed nim partykuła prohibitywna (zakazu) mā :

mā + ch inddhi  mā cch inddhi „nie tnij”

sari t + jh aṇati  sari jjh aṇati „rzeka huczy”

yoṣi t + j īryati  yoṣi jj īryati „kobieta się starzeje”

- przed nim przedrostek ā :

ā + ch ādana  ācch ādana „okrycie”

ā + √ ch id  √ ācch id „odciąć, odjąć”

t + ḍ, ḍh  ḍḍ, ḍḍh

asīda t + ḍ ayane  asīda ḍḍ ayane „usiadł w palankinie”

Sandhi wygłosowego -t

Upodabnia się pod względem miejsca artykulacji do nagłosowej palatalnej i

cerebralnej oraz półsamogłoski l .

Nagłosowe h-

Przed spółgłoską zwartą przechodzi w dźwięczną przydechową jej rzędu,

równocześnie wpływa na udźwięcznienie tej spółgłoski:

t + c,ch  cc, cch

akṣipa t + h rade  akṣipa ddh rade „wrzucił w jezioro”

vaṇi k + h aṭṭe + āste  vaṇi ggh aṭṭa āste „kupiec siedzi na targu”

ta t + c intayāmi  ta cc intayāmi „tak myślę”

udahara t + ch attram  udahara cch attram „uniósł parasol”

t + ś  cch [dodatkowe upodobnienie progresywne]

yoṣi t + ś rāmyati  yoṣi tcch rāmyati „kobieta wysila się”

(lub: yoṣi cś rāmyati - rzadziej)

ta t + ś rutvā + kupitaḥ + abhava t + ś ivaḥ  ta cch rutvā

kupito’bhava cch ivaḥ „usłyszawszy to, Śiwa stał się zagniewany”

Cerebralizacja n

Śródgłosowe -n- cerebralizuje się do -ṇ- , jeśli:

- przed nim występuje r̥ , r̥̄, r, ṣ - bezpośrednio lub oddzielone samogłoską,

spółgłoską gardłową (k…), wargową (p…), półsamogłoską y, v , lub h , oraz

- nie występuje przed nim palatalna, cerebralna ani zębowa, oraz

- po nim jest samogłoska, n, m, y lub v .

Sandhi wewnątrzwyrazowe

Cerebralizacja s

Śródgłosowe -s- cerebralizuje się do -ṣ-, jeśli:

- przed nim jest samogłoska (może być z anuswarą) inna niż a/ā lub

spółgłoska k lub półsamogłoska r , oraz

- po nim następuje cokolwiek oprócz r

nr̥ pa „król” - I.sg.m.: nr̥ pe ṇ a

kara „ręka” - I.sg.m.: kare ṇ a

viṣa „trucizna” - I.sg.m.: viṣe ṇ a

brahman „absolut” - I.sg.n .: brahma ṇ ā ; L.sg.: brahma ṇ i

karman „czyn” - I.sg.n.: karma ṇ ā; L.sg.: karma ṇ i

Często pojawia się w końcówkach:

-su (L.pl.):

deve ṣu (od deva , m.); vaṇik ṣu (od vaṇik , m.); te ṣu (od tad , m. i n.)

ale: kanyā su (od kanyā , f.); tā su (od tad , f.)

ale:

pāpa „grzech” - I.sg.m.: pāpena [nie ma żadnej z koniecznych r̥ , r̥̄, r, ṣ ]

karṇa „ucho” - I.sg.: karṇena [cerebralne ṇ po r zatrzymuje zmianę]

viṣṇu „Wisznu” - I.sg.: viṣṇunā [cerebralne ṇ po ṣ zatrzymuje zmianę]

smārta „uczony w piśmie” - I.sg.m.: smārtena [zębowe t po r zatrzymuje]

-si (2sg.ind.P.):

bhunak ṣi (od √bhuñj , „jeść”, temat bhunaj - wygłos się ubezdźwięcznia);

suno ṣi (od √su , „wyciskać sok”, temat sunu/suno ,)

ale : jaya si (od √ji „zwyciężać”, temat jaya ), at si (od √ad „jeść”, temat ad/

at )

Cerebralizacja n po przedrostkach czasem nie występuje (wbrew zasadzie),

rozstrzyga uzus:

pra+√nam „kłaniać się”: pra ṇ amati

pra+√nī „przyprowadzić”: pra ṇ ayati

pra+√naś „zaniknąć”: pra ṇ aśyati

pari+√nam „zmienić się ”: pari ṇ amati

pari+√nī „poślubić”: pari ṇ ayati

parā+√nī „wyprowadzać”: parā ṇ ayati

-sya- (cecha tematu futuri) przy rdzeniach seṭowych (tj. ze spójką -i- ):

bhav iṣya ti „będzie”; gam iṣya ti „pójdzie”;

ale: at sya ti „zje”; pat sya ti „poleci”

Także przy tematach spółgłoskowych:

√vac „mówić”: vak ṣya ti „powie”

Oraz w innych sytuacjach:

√sad „siedzieć”: sīdati, ale: - vi+√sad „tonąć”: vi ṣ īdati; ni+√sad „siadać”:

ni ṣ īdati

upari ṣ ad „siedzący w górze” (od √sad)

vapus „wdzięk”: vapu ṣ ā I.sg.; vapuḥ ṣ u L.pl.

ale :

pra+√nr̥ t „tańczyć”: pranr̥ tyati

pari+√nr̥ t „tańczyć w kółko”: parinr̥ tyati

uparinābhi „nad pępkiem” ( upari „powyżej”, nābha „pępek”)

Także z przedrostkiem nis- cerebralizacja nie zawsze zachodzi (zob. sandhi

wisargi wewnętrzne w części pierwszej).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: