Voltaire (Wolter) - Kandyd.pdf - Wolne Lektury - Biblioteki_Cyfrowe

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

VOLTAIRE

Kandyd czyli optymizm ¹

ł łż   ę  ²,

     ż ,

ł  , . .³ .

ł.  -żń

 ł

W pierwszej epoce swojej długiej i bogatej twórczości, Wolter⁴ nie tyle troszczył się o to,

aby społeczeństwo reformować i ulepszać, ile aby, w takim jak jest, zająć najpocześniej-

sze miejsce. Prowaǳiły wówczas do tego celu trzy drogi: talent, majątek i szlachectwo.

Pierwszego ma pod dostatkiem i szafuje nim zręcznie, nie wahając się rozmieniać go

w potrzebie na drobną monetę salonowej galanterii i igraszki; drugi osiąga rychło, ob-

racając przezornie schedą ojcowską, wyzyskując koneksje i stosunki, i zdobywając, już

za młodu, podstawy materialne, które mu zapewnią na całe życie niezależność, a nawet

bogactwo. Trzeci atut, szlachectwo, nim je później nabęǳie za gotówkę, uzurpuje sobie,

sposobem naówczas dość powszechnym, zmieniając mieszczańskie nazwisko Arouet na

ﬁkcyjno-szlacheckie d oltai . Uzbrojony tym potrójnym rynsztunkiem, Wolter wcho-

ǳi śmiało w najlepsze towarzystwa Paryża i dociera niebawem do sfer najwyższych, aż

do dworu. Dowcipem swoim, ciętością epigramu i łatwością wierszowania opłacał Aro-

uet bez trudu prawo obywatelstwa w tym błyszczącym, żądnym wesela i łatwej uciechy

światku Regencji; ale ambicje poety sięgały wyżej. Wśród zabaw i rozrywek pracuje nad

tragedią w stylu klasycznym dyp , która, wystawiona w r. , jedna -letniemu au-

torowi laury godnego — zdaniem współczesnych — następcy Corneille'a i Racine'a.

Epopeja narodowa, której bohaterem jest najpopularniejszy z królów Francji, Henryk

IV — niada — opromienia nowym blaskiem imię poety, a w ślad za rozgłosem sypią

się i pensje ze szkatuły ks. Orleanu (), króla () i królowej (). Jedenaście mie-

sięcy spęǳonych w więzieniu, w osławionej Bastylii (Maj  — Kwiecień ) za utwór

pt. iiam , którego nie napisał, oraz za pamﬂet o nant , którego Wolter istot-

nie był autorem, uzupełniają obraz życia wziętego literata pierwszej polowy XVIII wieku.

Słowem, w latach tych Wolter żyje w upojeniu sławy, blasku, obcowania na równej —

na pozór — stopie z najmożniejszymi panami, słowem, tryumfu na całej linii.

Wśród tego mąci życie jego wypadek, który ściąga poetę z obłoków na ziemię. Kawaler

de Rohan, z którym miał nieszczęście przemówić się w teatrze, wywołał go z pałacu

księcia Sully, gǳie Wolter był na obieǳie, i po prostu kazał oćwiczyć go lokajom, gdy

¹ Kandyd czyli optymizm — Kandyd jest odpowieǳią na it o patznoci Jana Jakuba Rousseau oraz

na „ﬁlozoﬁę optymizmu” Leibniza, cieszącą się w owym czasie wielką wziętością. W swojej argumentacji ad

ominm [tj. „do człowieka”, do konkretnej osoby; Red. WL.], przypomina nieco Sganarela z Molierowskiego

ata z , który, zniecierpliwiony krańcowym sceptycyzmem ﬁlozofa Marfuriusza, okłada go kĳem,

aby mu w najkrótszej droǳe udowodnić, że nie wszystkie wrażenia są względne i zwodnicze.

² doto al — jest oczywiście ﬁkcyjną osobistością. Wolter wydawał wszystkie swoje pisma ﬁlozoﬁczne

bezimiennie, aby uniknąć prześladowań. Że ostrożność ta była usprawiedliwiona, dowoǳi, iż w tymże samym

roku  Kandyd został spalony w Genewie na rozkaz Rady, ręką kata.

³ — skrót od: Roku Pańskiego.

⁴ olt — właśc. François-Marie Arouet (pseud. Voltaire) uroǳił się w r.  w Paryżu, umarł, również

w Paryżu, w r. .

sam kawaler, sieǳąc w karocy, czuwał nad sumiennym wykonaniem zlecenia. Wolter

pieni się w bezsilnej wściekłości tym barǳiej, że wiǳi, iż jego najbliżsi „przyjaciele”,

książęta i margrabiowie, uważają całe zajście za przygodę dość zabawną, naturalną i — bez

znaczenia. Mimo iż z natury niezbyt rycerski, Wolter chce się bić, domaga się pojedynku;

ale roǳina kawalera de Rohan kieruje sprawą inaczej: poeta dostaje się znowuż do Bastylii

(), skąd po miesiącu wychoǳi pod warunkiem, iż uda się na jakiś czas do Anglii. Tym

razem Wolter miał wszelkie przyczyny zauważyć, iż nie wszystko jest doskonałe „na tym

najlepszym ze światów”.

Przybywa do Anglii dobrze zaopatrzony w czeki i w rekomendacje nawet samego

ministerstwa zawstyǳonego nieco swą rolą w tej sprawie. Spęǳa tu półtrzecia roku,

chłonąc w siebie atmosferę życia umysłowego Anglii, która dla ówczesnego ancuskie-

go przybysza musiała się wydać rajem wolności osobistej, politycznej i intelektualnej.

W ciągu tych lat Wolter buduje silne podstawy własnej kultury duchowej; z ciekawo-

ścią bada nowe dlań społeczeństwo, jego idee, obyczajowość, instytucje, sekty; zapoznaje

się z literaturą angielską, z obcym wówczas zupełnie dla Francji Szekspirem; odnajdu-

je powinowactwo z własną umysłowością w racjonalistycznej ﬁlozoﬁi Locke'a; nabiera

gruntownego wykształcenia i zamiłowania przyrodniczego, zwłaszcza w nauce ﬁzyki. Re-

zultatem pobytu są zic oraz ity lozoczn , które ukazały się najpierw po angielsku

(), następnie po ancusku; zaraz w pierwszym roku () uzyskały pięć wydań, wy-

wołały żywą polemikę i silne zaniepokojenie sfer duchownych i rządowych we Francji.

ity lozoczn zawierają w zarodku już cały „wolterianizm”.

Mimo formalnego pozwolenia na powrót do Paryża, Wolter uważał za bezpieczniejsze

usunąć się nieco z widoku. Osiada niedaleko granicy, w Cirey, w zamku, z którego panią,

margrabiną du Châtelet, łączyły go tkliwe stosunki. Lata spęǳone w Cirey są dla Wolte-

ra latami wytrwałej i owocnej pracy. Wraz z margrabiną, zapamiętałą ﬁzyczką, tłumaczką

ǳieł Newtona, zagłębia się w nauki przyrodnicze, eksperymentuje. Dla przyjaciółki swej,

zmierzonej błahością i nienaukowością historii, takiej jak ją pojmowano wówczas, pisze

kapitalne swoje ǳieło: ai l mo — „Zarys obyczajów” — szeroko zakreśloną

i własnym duchem ożywioną kompilację — jak również znakomite, jak na swój czas,

prace historyczne: itoi Kaola oraz i dia (dokończony znacznie

później, w czasie pobytu na dworze pruskiego Fryderyka). Wśród tego częste wycieczki

w sferę literatury pięknej; żartobliwy i wyuzdany poemacik a cll — parodystyczna

historia ǲiewicy Orleańskiej — dla nas mało smaczny i zabawny, wówczas cieszący się

olbrzymim powoǳeniem, mimo iż krążył na razie w odpisach; antyklerykalna tragedia

aomt , która, chłoszcząc rzekomo fanatyzm muzułmański, mierzy wyraźnie w ka-

tolicyzm (Wolter, niby z głupia ant, oﬁarował tragedię papieżowi Benedyktowi XIV;

papież, nie pozostając dłużny w koncepcie, przyjął dedykację i przesłał autorowi błogosła-

wieństwo); prócz tego inne tragedie, które grywa się w Cirey, w teatrze urząǳonym na

strychu; wreszcie polemiki, madrygały, korespondencja etc. W owym czasie rozpoczyna

się wymiana listów z Fryderykiem pruskim, wówczas jeszcze następcą tronu (nawiasem

mówiąc, jeden z mniej apetycznych dokumentów luǳkości), która, przerwana na jakiś

czas osobistymi nieporozumieniami, miała się ciągnąć przez całe życie pisarza.

Po ǳiesięciu latach względnej samotności Wolter zatęsknił za gwarem Paryża. ǲięki

poparciu pani de Pompadour oǳyskuje łaski dworu. W r. , po świetnym sukcesie

tragedii op , król wyprawia pisarza w misji dyplomatycznej do króla pruskiego; za po-

wrotem, w zamian za widowisko dworskie sklecone z okazji małżeństwa Delﬁna, zostaje

Wolter szambelanem królewskim i historiografem Francji. W r. , znowuż za po-

parciem pani de Pompadour, wchoǳi do Akademii Francuskiej. W tych latach Wolter

znów skłonny był mniemać, iż wszystko na tym świecie toczy się dosyć znośnie; skreślo-

ny w owym czasie drobiazg ini aa oddycha zadowolonym z siebie i z drugich

optymizmem.

W r.  Wolter stracił wierną przyjaciółkę, panią du Châtelet. Margrabina, serdecz-

nie opłakiwana, zmarła wskutek ciąży, której sprawcą okazał się — młody oﬁcer i poeta,

Saint-Lambert, ten sam, który był później kochankiem uwielbianej przez Russa⁵ pa-

⁵ o — właśc. Jean-Jacques Rousseau (–) pisarz ancuskojęzyczny, pochoǳący z Genewy, ﬁlozof;

tu: zapis nazwiska zgodny z wymową oraz polską odmianą formy fonetycznej.

 () Kandyd



ni d'Houdetot. Wydarzenie to stało się sensacją Paryża i Europy, a Saint-Lambert, jak

głoszą światowi kronikarze, zdobył ǳięki niemu ostrogi pisarskie.

Złośliwy język i dość trudny charakter nie pozwoliły Wolterowi długo zachować łask

dworu. Niebawem, zrażony do Francji, dał się nakłonić pochlebnym propozycjom króla

pruskiego Fryderyka i w r.  przybył do Poczdamu. Otrzymał pensję   ., wy-

soki order, tytuł szambelana i mieszkanie w pałacu, z jedynym obowiązkiem poprawiania

ancuskich wierszy Fryderyka. Pierwszy okres pobytu spłynął rozkosznie, na zabawach,

gawędach ﬁlozoﬁcznych, wzajemnej admiracji. Z czasem dwa charaktery mające zanadto

wiele cech podobnych zaczęły się ścierać; z obu stron padały słówka trudne do zapomnie-

nia, a powtarzane przez usłużnych dworaków; stosunki stały się naprężone, aż w końcu

przyszła konieczność zerwania. W r. , Wolter, zrzekłszy się pensji, zwróciwszy klucz

szambelański, opuszcza Prusy rozczarowany, rozgoryczony, nękany jeszcze na granicy

państwa dokuczliwościami króla. To była jego ostatnia szkoła życia; nie chce już odtąd

żadnych, choćby złoconych kajdan, chce żyć wyłącznie u siebie i dla siebie. Osiedla się

zrazu w Szwajcarii, w pobliżu Genewy; później, kiedy mu dokuczył nieco purytanizm

szwajcarski, nabywa piękne dobra ny , położone w pasie granicznym, częścią we Fran-

cji, częścią w Szwajcarii. Na gruncie ancuskim może uprawiać u siebie ulubione wido-

wiska teatralne, które były kamieniem obrazy dla surowych Genewczyków; na wolną zaś

ziemię szwajcarską może schronić się w każdej chwili, w razie niebezpiecznego podmu-

chu ze sfer ancuskiego rządu. Na własnym tedy „dworze” pewnego roǳaju, w słynnych

lic , a potem w ny , spęǳi ostatnie dwaǳieścia parę lat życia, te, z których utrwali

się dla przyszłych pokoleń wizerunek i legenda Woltera.

Istotnie, osobliwym jest zjawiskiem żywotność, jaką rozwĳa Wolter w tej ostatniej

fazie, mięǳy sześćǳiesiątym a osiemǳiesiątym z górą rokiem. Jest to w całym jego

życiu epoka najbarǳiej może czynna, najbujniejsza, w której cały kapitał nagromaǳo-

nej wieǳy, myśli, poglądów, doświadczeń, spożytkowuje dla celów doraźnej ǳiałalności

i agitacji. Przez lat dwaǳieścia zdoła ten niespożyty starzec utrzymać wpół-rozbawio-

ną, wpół-zgorszoną Europę w ciągłym napięciu, dając jej co dnia coś nowego, a zawsze

związanego z palącymi sprawami współczesności. Prócz olbrzymiej korespondencji, która

w owym czasie miała znaczenie daleko wybiegające poza prywatną wymianę myśli, idą

w świat z sieǳiby ﬁlozofa niezliczone ilości tzw. paztci Woltera, broszurek, dialo-

gów, powiastek, „katechizmów ﬁlozoﬁcznych”, kolportowanych oczywiście bezimiennie,

ale w których cała Europa domyślała się ręki autora. Wolter nie garǳił żadnym środkiem;

cieszyły go i obiegające plotki z drobnych wydarzeń jego domowego życia, nie cofał się

też przed ohydną nieraz polemiką z lada jakim przeciwnikiem, z której obie strony wy-

choǳiły umazane błotem. Niewyczerpany tym jeszcze Wolter rozwĳa ǳiałalność prak-

tyczną, stwarza dokoła siebie cały dwór, kolonie, fabryki, buduje dobrobyt otaczającej go

ludności, rzuca się wszęǳie, gǳie mu się nadarza sposobność bronić prześladowanych,

zwłaszcza gdy choǳi o fanatyzm religĳny. Wroǳona skłonność do pieniactwa dodaje

mu zapału i wytrwałości w tych kampaniach, z których najgłośniejsza sprawa Calasów⁶

buǳi przez kilka lat entuzjazm w całej Europie. Ta ǳiałalność ostatnich lat życia zdo-

bywa Wolterowi poniekąd to, czego, przy całym rozgłosie, brakło mu po trochu zawsze,

tj. szacunek publiczny. Podróż jego do Paryża w r.  jest olbrzymią apoteozą za życia;

ale osiemǳiesięcioletni starzec nie podołał tym wzruszeniom, zbyt mocnym na zwątlo-

ne siły; umiera, do ostatnich chwil przed zgonem zajęty jeszcze pracą nad historycznym

oniim zya ancio , którego projekt przedkłada Akademii.

Po Wolterze pozostał rozgłos jego imienia, które stało się godłem pewnego typu

i kierunku umysłowości; natomiast z ogromnej puścizny piśmienniczej żywego pozo-

stało niewiele. Jak często się zdarza, te ǳieła, do których największą przywiązywał wagę

i najwięcej w nie włożył twórczego wysiłku, najmniej mu się wypłaciły; barǳiej przetrwa-

⁶ paa ala — sprawa Jeana Calas, hugenoty, oskarżonego w  r. o zamordowanie swego syna,

Marc-Antoine'a zamierzającego rzekomo przejść na katolicyzm (Marc-Antoine najprawdopodobniej popełnił

samobójstwo lub padł oﬁarą napadu); ojca połamano kołem dla uświetnienia uroczystości dwuǳiestej rocznicy

rzezi hugenotów, z syna uczyniono katolickiego świętego-męczennika, jego młodszego brata, Pierre'a zmuszono

do konwersji na katolicyzm, wszystkich zresztą członków roǳiny dotknęły represje; w związku z tą sprawą

Voltaire napisał atat o tolanci w  r., a w  r. doprowaǳił do rehabilitacji Jeana Calasa przez .

parlament.

 () Kandyd



ły inne, kreślone od niechcenia, w weselu ducha i beztrosce. Martwą jest ǳisiaj n

iada ; jego tragedie znaczą raczej upadek niż wyżynę ancuskiego teatru. Z poglądów

historycznych i ﬁlozoﬁcznych wiele, barǳo wiele weszło w krew pokoleń, przyczyniając

się potężnie do dalszej ewolucji myśli luǳkiej; same jednak dotyczące ǳieła postarzały

się i zblakły. Na wskroś czytelną pozostała do ǳiś olbrzymia korespondencja Woltera,

jak również jego poiati lozoczn ujawniające w żywym swoim toku artyzm barǳo

odrębny i swoisty. Wzór tych powiastek, Kandyd , pozostał dotąd najautentyczniejszym

arcyǳiełem.

Jeżeli Balzac nazwał swój olbrzymi cykl powieściowy Komdi l , to temu mniej-

szemu cyklowi powiastek Woltera można by snadnie nadać miano at maiont .

Życie wewnętrzne wszystkich występujących w nim ﬁgur sprowaǳone jest rozmyślnie

do kilku automatycznych poruszeń, niemal tików; mechanizm sznureczków, które ni-

mi poruszają, jest ǳiecinnie prosty, a spoza maleńkiej scenki wychyla się bez ceremonii

ironicznie uśmiechnięta twarz wpół-rozbawionego, wpół-zgorzkniałego starca, pociąga-

jącego kolejno te nitki. Takiej właśnie, a nie innej metody wymagał snać przeważający

tutaj — jak w całym ǳiele XVIII wieku — dydatyzm Woltera; pisarzowi nie tyle tu

choǳi o malowanie życia w jego bogactwie i różnorodności kształtów, ile o zestawienie

szeregu faktów drobnych i celowo wyłuskanych z wszelkiej obsłonki w ten sposób, aby

z nich wynikało jasno nawet dla najbarǳiej uprzeǳonych i ślepych, do jakiego stopnia

luǳkością rząǳą niedorzeczność, szaleństwo i przesąd (przesąd: oto hasło dnia!). Wol-

ter nie jest zbyt oryginalnym myślicielem; większość myśli jego to obiegowa moneta

lozoi tzw. ncylopdyt ; ale celuje on jak nikt inny w sztuce ładowania pojęć o

pat do oy i to do głów najtwardszych zazwyczaj, bo koronowanych. Kogokolwiek

raziłaby owa ǳiecinna nieraz dla nas sympliﬁkacja, jaką posługują się pisarze XVIII w.,

ten niech pamięta, że „ﬁlozoﬁa” była w owej epoce we Francji kościołem wojującym,

żądnym nawracania i zdobywania prozelitów, że tym samym musiała szukać metod naj-

sposobniejszych do praktycznego ǳiałania; dalej, że zwracała się przede wszystkim do

możnych panów, zawsze niezbyt pochopnych do mózgowego wysiłku, oraz do kobiet

(olbrzymia rola kobiet i ich salonów w umysłowości ówczesnej!). Znalazła, nad własne

spoǳiewanie, trzeciego, również nadspoǳiewanie wǳięcznego czytelnika i odbiorcę: tj.

masy ludu, które właśnie ǳięki temu niezmiernemu uproszczeniu chłonęły chciwie nową

naukę i niebawem wyciągnęły z niej najdalsze konsekwencje. Czytamy ǳiś te pisemka

jak niewinne gawędy dla dorastającej młoǳieży; ale pamiętajmy, że w swoim czasie one

były tym dynamitem, który wywołał eksplozję jedną z największych w ǳiejach świata;

że autor pod grozą wygnania lub turmy nie ważył się położyć na nich swego imienia,

a niejeden drukarz i kolporter przypłacił głową ich rozpowszechnianie.

Twórczym jest Wolter w zakresie stylu i języka. Ten tok opowiadania, wartki, zwin-

ny, przejrzysty; to zwięzłe przedstawienie kolei faktów, na pozór suche, w istocie barǳo

soczyste; to zdanie, krótkie, jasne, wolne od tak nużących nieraz zakrętasów XVIII w. —

to zdobycz Woltera i przejście do dobrej prozy ǳiewiętnastowiecznej. Niejeden z wybor-

nych późniejszych pisarzy, jak Merimée, Anatol France, nasunie nieraz na pamięć styl

Woltera.

Kandyd jest satyrą na optymistyczną ﬁlozoﬁę Leibniza będącą wówczas w moǳie;

Wolter używa tu barǳo zręcznie argumentu ad ominm ⁷, sprowaǳając rzecz z wyso-

kości metaﬁzycznych na ziemię i wydobywając siłą kontrastu efekty nieodpartego komi-

zmu. Filozof Pangloss, który wobec walących się dokoła nieszczęść utrzymuje wciąż, że

„wszystko jest najlepsze na najlepszym ze światów”, stał się przysłowiową postacią. Ale

nie tylko przeciw ﬁlozoﬁi Leibniza wymierzone jest ostrze satyry; niemniej zwraca się

ono przeciw tym, którzy, prawiąc o nieskończonej dobroci Opatrzności, nie tylko głusi są

na niedole luǳi, ale jeszcze ich w imię dobrotliwych niebiosów przymnażają. Wolter, jak

to podobno lekarze stwierǳili, co rok w rocznicę nocy św. Bartłomieja⁸ miał gorączkę!

⁷ ad ominm (łac.) — dosł. do człowieka; argument ad ominm : niemerytoryczny sposób argumentowania

odnoszący tezy rozumowania do konkretnej osoby.

⁸ noc atomia — dokonana w Paryżu z  na  sierpnia  r. rzeź, której oﬁarą padło  tys. huge-

notów (. kalwinów) na czele z ich przywódcą, admirałem Coligny i która dała sygnał do dalszych rzezi w całej

Francji; krwawą rozprawę z heretykami pochwalił papież Grzegorz XIII, złożył też specjalne poǳiękowania

Katarzynie Medycejskiej jako inicjatorce zajść.

 () Kandyd



Voltaire (Wolter) - Kandyd.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: