Centesimus annus.pdf

Jan Paweł II

ENCYKLIKA CENTESIMUS ANNUS

Do czcigodnych braci w episkopacie

do kapłanów i rodzin zakonnych

do wiernych Kościoła katolickiego

i wszystkich ludzi dobrej woli

w setną rocznicę encykliki

Rerum novarum

Spis treści

• Wprowadzenie

• Rozdział I. Znamienne rysy encykliki Rerum novarum

• Rozdział II. Ku „rzeczom nowym” naszych czasów

• Rozdział III. Rok 1989

• Rozdział IV. Własność prywatna i powszechne przeznaczenie dóbr

• Rozdział V. Państwo i kultura

• Rozdział VI. Człowiek jest drogą Kościoła

Czcigodni Bracia, Drodzy Synowie i Córki,

pozdrowienie i Apostolskie Błogosławieństwo!

Wprowadzenie

1. Stulecie encykliki mojego Poprzednika Leona XIII, zaczynającej się od słów Rerum novarum 1 ,

zwraca uwagę na fakt o wielkim znaczeniu dla współczesnych dziejów Kościoła, a także dla

mojego pontyfikatu. Istotnie, data ogłoszenia tej encykliki, poczynając od czterdziestej aż po

dziewięćdziesiątą rocznicę, była zaszczytnie wyróżniana przez uroczyste Dokumenty Papieży. Rzec

zatem można, jej historyczną drogę wyznaczały systematycznie ogłaszane inne pisma, które

przypominały ją, a jednocześnie aktualizował y 2 .

Podejmując tę tradycję w stulecie ogłoszenia encykliki, na prośbę licznych biskupów, instytucji

kościelnych, ośrodków studiów, przedsiębiorców i ludzi pracy, którzy zwracali się do mnie we

własnym imieniu i jako członkowie różnych stowarzyszeń, pragnę przede wszystkim spłacić dług

wdzięczności całego Kościoła wobec wielkiego Papieża Leona XIII i jego „nieśmiertelnego

Dokumentu” 3 . Pragnę również ukazać, że życiodajne soki , obficie płynące z tego korzenia, nie

wyczerpały się z biegiem lat, ale wręcz przeciwnie, stały się jeszcze bardziej owocne . Świadczą o

tym różnego rodzaju inicjatywy, które poprzedziły obchody tej rocznicy, towarzyszą jej i będą

realizowane w przyszłości — inicjatywy Konferencji Episkopatów, organizacji międzynarodowych,

uniwersytetów i instytutów akademickich, stowarzyszeń zawodowych oraz innych instytucji i osób

w wielu krajach całego świata.

2. W ramach tych obchodów, niniejsza encyklika ma być dziękczynieniem Bogu, od którego

zstępuje „każde dobro, jakie otrzymujemy, i wszelki dar doskonały” (Jk 1, 17), za to, że posłużył się

Dokumentem wydanym przed stu laty przez Stolicę Piotrową, aby w Kościele i w świecie dokonać

tak wiele dobra i tyle zapalić świateł. Pragnę tu upamiętnić encyklikę Leona XIII, a zarazem

encykliki i inne pisma moich Poprzedników, dzięki którym zachowała ona aktualność oraz siłę

oddziaływania, i które złożyły się na to, co zostało nazwane „doktryną społeczną”, „nauczaniem

społecznym” czy też „Magisterium społecznym” Kościoła.

O wielkim znaczeniu tego nauczania mówią dwie encykliki, które ogłosiłem w poprzednich latach

mojego pontyfikatu: Laborem exercens o pracy ludzkiej i Sollicitudo rei socialis o aktualnych

problemach rozwoju ludzi i narodów 4 .

3. Obecnie pragnę zaproponować „odczytanie na nowo” encykliki Papieża Leona XIII, zachęcając

do „spojrzenia wstecz”, to jest na jej tekst, aby sobie uświadomić bogactwo sformułowanych w niej

fundamentalnych zasad, dotyczących rozwiązywania kwestii robotniczej. Ale zachęcam też do

„spojrzenia dokoła”, na „rzeczy nowe”, które nas otaczają i w których jesteśmy — by tak rzec —

zanurzeni, a które znacznie różnią się od „rzeczy nowych”, charakteryzujących ostatnie

dziesięciolecie ubiegłego wieku. Zachęcam wreszcie do „spojrzenia w przyszłość”, w której już

dostrzegamy trzecie tysiąclecie ery chrześcijańskiej, pełne niewiadomych, ale też wiele obiecujące.

Te niewiadome i te nadzieje wpływają na naszą wyobraźnię i zmysł twórczy, a jednocześnie

uświadamiają nam, że jako uczniowie „jedynego Nauczyciela”, Chrystusa (por. Mt 23, 8), mamy

obowiązek wskazywać drogę, głosić prawdę i przekazywać życie, którym On jest (por. J 14, 6).

W ten sposób nie tylko zostanie potwierdzona trwała wartość nauczania encykliki , ale także ujawni

się prawdziwe znaczenie Tradycji Kościoła , która zawsze żywa i dynamiczna — wznosi się na

fundamencie położonym przez naszych ojców w wierze, a w szczególności na tym, co Apostołowie

przekazali Kościołowi 5 w imię Jezusa Chrystusa, fundamentu, „którego nikt nie może zastąpić”

innym (por. 1 Kor 3, 11).

Leonowi XIII kazała przemówić świadomość misji następcy Piotra. Ta sama świadomość kieruje

dziś jego następcą. Tak jak dla niego i dla innych Papieży przed nim i po nim, jest dla mnie

natchnieniem ewangeliczny obraz „uczonego w Piśmie, który stał się uczniem Królestwa

niebieskiego”, o którym Chrystus mówi, że „podobny jest do ojca rodziny, który ze swego skarbca

wydobywa rzeczy nowe i stare” (Mt 13, 52). Skarbcem jest wielki nurt Tradycji Kościoła. Niesie on

„rzeczy stare”, przejmowane i przekazywane od początku, i pozwala odczytywać „rzeczy nowe”,

wśród których żyje Kościół i świat.

Do takich rzeczy, które włączając się w nurt Tradycji, stają się „stare” i dostarczają sposobności i

tworzywa do jej wzbogacenia i do wzbogacenia życia wiary, należy również owocna działalność

milionów ludzi, którzy pod wpływem nauki społecznej Kościoła starali się czerpać z niej

natchnienie dla swego zaangażowania w świecie. Działając indywidualnie czy łącząc się na różne

sposoby w grupy, stowarzyszenia i organizacje, tworzyli oni jakby wielki ruch obrony osoby

ludzkiej i ochrony jej godności, przez co przyczyniali się pośród zmiennych wydarzeń dziejowych

do budowania społeczeństwa bardziej sprawiedliwego, a przynajmniej przeciwstawiali się

niesprawiedliwości i próbowali ją ograniczyć.

Celem tej encykliki jest uwydatnienie żywotności zasad sformułowanych przez Leona XIII, które

należą do doktrynalnego dziedzictwa Kościoła i stąd — ze względu na powagę Urzędu

Nauczycielskiego — mają moc wiążącą. Troska pasterska każe mi jednak rozważyć również

niektóre zjawiska najnowszej historii . Nie trzeba podkreślać, że uważna analiza dokonujących się

przemian dla rozpoznania nowych potrzeb ewangelizacji, należy do zadań pasterzy. Tego rodzaju

analiza nie ma jednak na celu formułowania sądów definitywnych, bowiem ze swej natury

wykracza poza ścisły zakres kompetencji Magisterium.

Rozdział I

Znamienne rysy encykliki Rerum novarum

4. Pod koniec ubiegłego stulecia Kościół był świadkiem procesu historycznego, który się rozpoczął

już wcześniej, ale właśnie wówczas wchodził w fazę szczególnie delikatną. W procesie tym

czynnikiem decydującym był całokształt radykalnych przemian w dziedzinie politycznej,

gospodarczej i społecznej, ale również na polu nauki i techniki, a ponadto różnorakie wpływy

dominujących ideologii. Rezultatem tych przemian była — w dziedzinie polityki — nowa

koncepcja społeczeństwa i Państwa , a w konsekwencji władzy . Społeczeństwo tradycyjne się

rozpadało i zaczynało się kształtować inne, ożywione nadzieją nowych swobód, ale również

narażone na niebezpieczeństwo nowych form niesprawiedliwości i zniewolenia.

W dziedzinie gospodarki, w której wykorzystywano odkrycia i zastosowania nauk ścisłych,

kształtowała się stopniowo nowa struktura produkcji dóbr konsumpcyjnych. Pojawiła się nowa

forma własności — kapitał — nowa forma pracy — praca najemna, której cechą znamienną było

to, że uciążliwy rytm produkcji wyznaczało jedynie dążenie do zwiększenia wydajności i

pomnożenia zysku, bez uwzględniania takich czynników, jak płeć, wiek czy sytuacja rodzinna

zatrudnionych.

Praca stawała się w ten sposób towarem, który można było swobodnie kupować i sprzedawać na

rynku i którego cenę określało prawo popytu i podaży, niezależnie od minimum życiowego,

koniecznego do utrzymania danej osoby i jej rodziny. Pracownik nie miał nawet pewności, czy mu

się uda sprzedać swój „towar”; był bowiem nieustannie zagrożony bezrobociem, które przy braku

opieki społecznej stawiało go przed widmem śmierci głodowej.

Następstwem tych przekształceń był „podział społeczeństwa na dwie klasy odgrodzone od siebie

głębokim przedziałem” 6 . Na tę sytuację nakładały się bardzo wyraźnie przemiany w dziedzinie

polityki. W ten sposób zgodnie z dominującą wówczas teorią polityczną starano się popierać przy

pomocy odpowiednich praw lub też przeciwnie, poprzez celowe powstrzymywanie się od

jakiejkolwiek interwencji — całkowitą wolność ekonomiczną. Równocześnie zaczynała wyłaniać

się w formie zorganizowanej i w sposób niejednokrotnie gwałtowny inna koncepcja własności i

życia gospodarczego, której założeniem było wprowadzenie nowego systemu życia politycznego i

społecznego.

W kulminacyjnym momencie tego konfliktu, gdy już z całą wyrazistością ujawniła się głęboka

niesprawiedliwość sytuacji społecznej w wielu krajach oraz niebezpieczeństwo rewolucji, której

sprzyjały koncepcje zwane wówczas „socjalistycznymi”, Leon XIII ogłosił Dokument,

podejmujący w sposób organiczny „kwestię robotniczą”. Encyklikę poprzedziło kilka innych

Dokumentów, zawierających przede wszystkim nauczanie o charakterze politycznym, inne z kolei

zostały opublikowane później 7 . W tym kontekście wspomnieć należy zwłaszcza encyklikę Libertas

praestantissimum , która zwróciła uwagę na istotne powiązanie wolności ludzkiej z prawdą: jest ono

tak ważne, że wolność, która by odrzucała więź z prawdą, zmieniłaby się w samowolę, a w końcu

podporządkowała najniższym namiętnościom i uległa samounicestwieniu. Skąd bowiem wywodzą

się wszystkie przejawy zła, jakim encyklika Rerum novarum pragnie się przeciwstawić, jeśli nie z

wolności, która w dziedzinie działalności gospodarczej i społecznej odrywa się od prawdy o

człowieku?

Papież czerpał ponadto natchnienie z nauczania swych Poprzedników, a także z licznych

Dokumentów biskupów, z dorobku naukowego ludzi świeckich, z doświadczeń ruchów i

stowarzyszeń katolickich i z konkretnych dokonań w dziedzinie społecznej, znamionujących życie

Kościoła w drugiej połowie XIX wieku.

5. „Rzeczy nowe”, które miał na myśli Leon XIII, nie były bynajmniej pozytywne. Pierwszy punkt

encykliki opisuje „rzeczy nowe”, którym zawdzięcza ona swój tytuł, w bardzo ciemnych barwach:

„Raz zbudzona żądza nowości , która już od dawna wstrząsa społeczeństwami, musiała w końcu swą

chęć zmian przenieść z dziedziny polityki na sąsiednie pole gospodarstwa społecznego. A nowe

postępy w przemyśle i nowe metody produkcji, zmiana stosunków między przedsiębiorcami a

pracownikami najemnymi, napływ bogactw do rąk niewielu przy równoczesnym zubożeniu mas,

wzrost zaufania samych pracowników we własne siły i — w konsekwencji — ściślejsza łączność

między nimi, nade wszystko zaś pogorszenie się obyczajów, sprawiły, że walka (społeczna)

zawrzała” 8 .

Papież, a wraz z nim Kościół, jak też środowiska świeckie stanęli wobec społeczeństwa

wewnętrznie skłóconego; ten konflikt był tym bardziej bezwzględny i nieludzki, że nie uznawał

reguł ani norm. Był to konflikt pomiędzy kapitałem a pracą , albo — jak go nazywa encyklika —

„kwestia robotnicza”. Właśnie na temat tego sporu widzianego w całej jego ostrości tak, jak się on

wówczas przedstawiał, nie omieszkał wypowiedzieć się Papież.

Przychodzi tu na myśl pierwsza refleksja dotycząca dnia dzisiejszego, jaką nasuwa lektura

encykliki. Papież nie miał wątpliwości, że wobec konfliktu, który przeciwstawiał człowieka

człowiekowi, każąc im walczyć „niczym wilki”, jednemu o przetrwanie, drugiemu o bogactwo,

powinien zabrać głos na mocy swego „urzędu apostolskiego” 9 , czyli posłannictwa otrzymanego od

samego Jezusa Chrystusa, który polecił mu „paść baranki i owce” (por. J 21, 15-17) oraz „wiązać i

rozwiązywać” na ziemi dla Królestwa niebieskiego (por. Mt 16, 19). Zamiarem Leona XIII było

niewątpliwie przywrócenie pokoju: współczesny czytelnik nie może nie dostrzec stanowczego

potępienia walki klas, jednoznacznie wyrażonego przez Papieża 10 . Papież był jednak w pełni

świadomy, że pokój buduje się na fundamencie sprawiedliwości : istotną treścią encykliki jest

właśnie głoszenie zasadniczych wymogów sprawiedliwości w ówczesnej sytuacji gospodarczej i

społecznej 11 .

W ten sposób Leon XIII, idąc śladami swych Poprzedników, dał Kościołowi trwały wzór

postępowania. Kościół mianowicie wypowiada się na temat określonych sytuacji ludzkich,

indywidualnych i wspólnotowych, narodowych i międzynarodowych, i formułuje w ten sposób

swoje nauczanie, prawdziwy corpus doktrynalny, który pozwala mu analizować zjawiska

społeczne, wypowiadać się na ich temat i wskazywać kierunki właściwego rozwiązywania

problemów, które z nich wynikają.

W czasach Leona XIII taka koncepcja prawa-obowiązku Kościoła bynajmniej nie była powszechnie

przyjęta. Przeważała bowiem podwójna tendencja: jedna, ukierunkowana na ten świat i na życie

doczesne, dla której wiara miała pozostawać czymś obcym, i druga zwrócona ku zbawieniu

wyłącznie pozaziemskiemu, które jednak nie oświecało i nie kształtowało obecności człowieka na

tej ziemi. Stanowiska Papieża, wyrażone w encyklice Rerum novarum niejako nadawało

Kościołowi „uprawnienia obywatelskie” w zmiennych rzeczywistościach życia społecznego; w

późniejszym okresie prawa te miały jeszcze zostać potwierdzone. Tak bowiem jest, że nauczanie i

upowszechnianie nauki społecznej wchodzi w zakres misji ewangelizacyjnej Kościoła i stanowi

istotną część orędzia chrześcijańskiego, ponieważ ukazuje jego bezpośrednie konsekwencje dla

życia społeczeństwa i czyni codzienną pracę i walkę o sprawiedliwość elementem świadectwa o

Chrystusie Zbawicielu. Doktryna ta jest także źródłem jedności i pokoju, pomagającym

rozwiązywać konflikty, które nieuchronnie powstają w dziedzinie gospodarczo-społecznej. Dzięki

niej staje się możliwe przeżywanie nowych sytuacji bez poniżania transcendentnej godności osoby

ludzkiej w sobie samym i w przeciwnikach oraz wybór właściwych rozwiązań.

Zasadność takiej formy obecności Kościoła pozwala mi dziś, po stu latach, wnieść wkład w proces

kształtowania „chrześcijańskiej nauki społecznej”. „Nowa ewangelizacja”, której współczesny

świat pilnie potrzebuje i której konieczność wielokrotnie podkreślałem, musi uczynić jednym ze

swych istotnych elementów głoszenie nauki społecznej Kościoła , który zdolny jest dzisiaj, tak jak

za czasów Leona XIII, wskazywać słuszną drogę i podejmować wielkie wyzwania współczesnej

epoki, podczas gdy ideologie tracą wiarygodność. Tak jak wówczas, trzeba dziś powtórzyć, że nie

ma prawdziwego rozwiązania „kwestii społecznej” poza Ewangelią i że „rzeczy nowe” mogą w niej

odnaleźć swoją przestrzeń prawdy i odpowiedni fundament moralny.

6. Stawiając sobie za cel naświetlenie konfliktu , który wytworzył się między kapitałem a pracą,

Leon XIII potwierdzał podstawowe prawa robotników. Dlatego kluczowym pojęciem w tekście

Papieża Leona XIII jest godność robotnika jako takiego i, z tej samej racji, godność pracy , która

zostaje określona jako „działalność dla zdobycia środków wymaganych do zaspokojenia różnych

życiowych potrzeb, a przede wszystkim potrzeby przeżycia” 12 . Według Papieża, praca ma charakter

„osobowy”, „ponieważ siła pracy tkwi w osobie i jest właściwością osoby, która jej używa i na

której pożytek natura ją przeznaczyła” 13 . Tak rozumiana praca wchodzi w zakres powołania każdej

osoby; co więcej, w swojej pracy człowiek wyraża się i realizuje. Jednocześnie praca ma wymiar

społeczny, z uwagi na swój wewnętrzny związek zarówno z rodziną, jak i z dobrem wspólnym,

ponieważ „bez wahania można powiedzieć, iż praca robotników jest jedynym źródłem bogactw

państw” 14 . Temat ten został przeze mnie podjęty i rozwinięty w encyklice Laborem exercen s 15 .

Inną ważną zasadą jest niewątpliwie prawo do „własności prywatnej ” 16 . O przypisywanym temu

prawu znaczeniu świadczy choćby ilość miejsca, którą encyklika mu poświęca. Papież jest w pełni

świadom, że własność prywatna nie jest wartością absolutną, i głosi jasno zasady koniecznej

komplementarności, a także uniwersalnego przeznaczenia dóbr ziemi 17 .

Z drugiej strony jest prawdą, że mówiąc o własności prywatnej, Papież miał na myśli przede

wszystkim posiadanie na własność ziemi 18 . Nie oznacza to jednak, że przytoczone racje

przemawiające za ochroną własności prywatnej, czyli potwierdzające prawo do posiadania tego, co

konieczne do rozwoju własnej osoby i rodziny — niezależnie od tego, jaką konkretną formę to

prawo może przyjąć — straciły dzisiaj swą wartość. Należy to raz jeszcze z naciskiem stwierdzić

zarówno wobec przemian, jakie się dokonują na naszych oczach w systemach, zdominowanych

przez kolektywną własność środków produkcji, jak też wobec zjawiska rosnącego ubóstwa, czy

mówiąc ściślej, pozbawienia własności prywatnej, które występują w różnych częściach świata,

również tam, gdzie panują systemy oparte na uznaniu prawa własności prywatnej. Wspomniane

przemiany i utrzymujące się ubóstwo wymagają głębszej analizy tego problemu, której zostanie

poświęcona osobna część tego Dokumentu.

7. Razem z prawem do własności encyklika Leona XIII potwierdza również inne niezbywalne

prawa właściwe osobie ludzkiej. Wśród nich na pierwsze miejsce wysuwa się tak ze względu na

ilość poświęconego mu miejsca, jak i wagę, jaką Papież mu przypisuje, „naturalne prawo

człowieka” do zakładania prywatnych stowarzyszeń, oznaczające przede wszystkim prawo do

tworzenia stowarzyszeń zawodowych przedsiębiorców i robotników czy też samych robotników 19 .

Można tu łatwo dostrzec rację, dla której Kościół broni i aprobuje tworzenie zrzeszeń, które

powszechnie są nazywane związkami zawodowymi; nie czyni tego bynajmniej ze względów

ideologicznych ani też ulegając sposobowi myślenia w kategoriach klasowych, lecz właśnie

dlatego, że chodzi tu o naturalne prawo istoty ludzkiej, które wyprzedza jej integrację w

społeczność polityczną. Istotnie, Państwo nie może „zabronić ich zakładania”, gdyż „Państwo

istnieje nie po to, by niszczyć prawo natury, ale by je chronić; dlatego Państwo, zakazując

tworzenia takich stowarzyszeń, podważałoby własne swoje podstawy” 20 .

Wraz z tym prawem, które — należy to podkreślić — Papież wyraźnie przyznaje robotnikom, czy,

zgodnie ze swoim językiem, „proletariuszom”, równie jasno są uznane prawa do ograniczenia

liczby godzin pracy, do należnego odpoczynku i do odmiennego traktowania dzieci i kobie t 21 , jeśli

chodzi o rodzaj i czas pracy.

Biorąc pod uwagę to, co przekazała nam historia na temat dopuszczalnej wówczas, a przynajmniej

nie wykluczanej prawnie procedury zatrudniania, nie przewidującej żadnych gwarancji ani co do

godzin pracy, ani co do warunków higienicznych środowiska, ani też nie uwzględniającej wieku i

płci kandydatów do pracy, surowość użytych przez Papieża sformułowań staje się zrozumiała. „Ani

sprawiedliwość, ani uczucie ludzkości — pisze on — nie pozwalają wymagać takiej pracy, by

umysł tępiał od zbytniego trudu, a ciało upadało od zmęczenia”. Nawiązując zaś do umowy

zmierzającej do nadania mocy prawnej tego rodzaju „stosunkom pracy”, stwierdza w sposób

jeszcze bardziej precyzyjny: „W każdej umowie o pracę między pracodawcą a pracownikiem

mieści się w sposób mniej lub bardziej wyraźny” troska o odpowiedni odpoczynek „tak długi, jak

długiego czasu trzeba na odzyskanie sił zużytych na pracę”. Po czym kończy: „Byłaby niegodziwą

umowa przeciwna” 22 .

8. Następnie Papież mówi o innym prawie robotnika jako osoby. Jest to prawo do „słusznej płacy”,

o której nie może decydować „wolna umowa” stron, „tak, że pracodawca wypłaciwszy umówioną

płacę, tym samym czyni zadość swoim obowiązkom i do niczego już nie jest obowiązany” 23 .

Ingerencja Państwa — mówiono wówczas — nie może dotyczyć określania tych umów, lecz

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: