W DZIESI�CIU TOMACH opracowana przez AKADEMI� NAUK ZSRR Komitet redakcyjny J. M. �UK�W (redaktor odpowiedzialny), W. M. CHWOSTOW, P. N. FIEDOSIEJEW, J. P. FRANCEW, M. J. GIEFTER, A. A. GRUBER, B. M. KIEDROW, M. P. KIM, S. W. KISIELIOW, N. I. KONRAD, J. A. KOSMINSKIJ, W. W. KURASOW, A. F. MILLER, I. I. MINC, B. F. PORSZNIEW, F. W. POTIOMKIN, A. L. SIDOROW, S. D. SKAZKIN, W. W. STRUWE, M. N. TICHOMIROW, A. L TIUMIENIEW, J. W. WARGA, W. P. WO�GIN pod redakcj� N. SODOROWEJ (.redaktor odpowiedzialny), N. I. KONRADA, I. PIETRUSZEWSKIEGO, L. CZEREPNINA TOM III KSI��KA i WIEDZA Warszawa 1966 Tytu� orygina�u: BceHupnan MCTOPMH III T�umacze: STEFAN GNICH i EDWARDA TURENIEC * Obwolut� i ok�adk� projektowa� JERZY K�PKIEWICZ * Redaktor przek�adu polskiego MARYLA BORKOWICZ TOM III WST�P T omy III i IV Historii powszechnej po�wi�cone s� epoce, kt�ra w historii ludzko�ci znana jest pod nazw� �wiek�w �rednich" lub ��redniowiecza", a obejmuje okres od ko�ca staro�ytno�ci, tj. zag�ady ustroju opartego na niewolnictwie, do czas�w nowo�yt- nych, tj. przej�cia do kapitalizmu. Termin �wieki �rednie" powsta� w XV�XVI w. we W�oszech, w ko�ach pisarzy i historyk�w, i ma charakter umowny. Marksistowsko-leninowska nauka historyczna, kt�ra proces historyczny uwa�a za prawid�o- we nast�powanie po sobie formacji spo�eczno-ekonomicznych, w wiekach �rednich widzi pewne stadium historycznego rozwoju ludzko�ci, kiedy w wi�kszo�ci kraj�w Azji i Europy oraz w nie- kt�rych krajach Afryki panowa� feudalny system produkcji. Wieki �rednie � to okres powstania, rozwoju i upadku feudalnego sposobu produkcji, feudalnych stosunk�w spo�ecznych na ca�ym �wiecie. �redniowiecze jest okresem barwnym, bogatym w wydarzenia, w�wczas bowiem powsta�y nowe formy ekonomicznego i politycznego rozwoju spo�ecze�stwa. W okresie tym, obfituj�cym w ostre przeciwie�stwa spo�eczne i walki klasowe, ludzko��, w por�wnaniu z poprzednimi epokami, posun�a si� znacznie naprz�d w rozwoju kultury materialnej i duchowej. W wiekach �rednich wyst�pi�o na aren� historyczn� wiele nowych lud�w, powsta�o wiele pa�stw, jak Anglia, Francja, Niemcy, Rosja, Czechy, Polska, pa�stwa skandynawskie, arabskie, Japonia, pa�stwa indochi�skie (Wietnam, Kambod�a), Turcja i in. W dalszym ci�gu rozwija�y si� r�wnie� i odgry- wa�y znaczn� rol� pa�stwa: chi�skie, indyjskie, ira�skie, �rodkowoazjatyckie, kt�re powsta�y znacznie wcze�niej. Ogromn� rol� w historii �wiata na prze�omie staro�ytno�ci i �redniowiecza odgrywa�o pi�� wielkich i starych o�rodk�w cywilizacji: cesarstwo dynastii Ha� w Chinach, pa�stwo Kuszan�w w Azji �rodkowej, imperium Gupt�w w Indiach, pa�stwo Sasanid�w (w sk�ad kt�rego wchodzi�y: Iran, Mezopotamia oraz cz�� Azji �rodkowej), a tak�e Cesarstwo Rzymskie, obejmuj�ce kraje Europy Zachodniej i Po�udniowej, Afryki P�nocnej i Azji Przedniej. Ale historia ludzko�ci w okresie przej�cia od �wiata staro�ytnego do �redniowiecza to nie tylko wydarzenia rozgrywa- j�ce si� w obr�bie tych pi�ciu pa�stw. Na Zakaukaziu istnia�o stare pa�stwo oparte na niewol- nictwie � Armenia, w Afryce Wschodniej istnia�o r�wnie� oparte na niewolnictwie du�e pa�stwo � Aksum, obejmuj�ce Etiopi� (Abisyni�), cz�� Nubii i inne tereny. Na pocz�tku wiek�w �rednich nie wszystkie pa�stwa oparte by�y na niewolnictwie. Celto- wie, Germanowie, S�owianie i inne plemiona P�nocno-Zachodniej, P�nocnej i Wschodniej Europy prze�ywa�y w tym czasie rozk�ad wsp�lnoty pierwotnej, w spo�ecze�stwach tych zacz�y si� tworzy� klasy, powstawa�y zwi�zki plemion, pojawi�y si� zacz�tki organizacji pa�stwowej. Intensywny proces rozwoju stosunk�w klasowych i tworzenia si� pa�stw dokonywa� si� r�wnie� w�r�d lud�w zamieszkuj�cych P�wysep Korea�ski, wysp� Jaw� i Sumatr� oraz p�wysep Malakka. Tureckie, mongolskie, tunguskie i inne plemiona Azji Wschodniej, P�nocnej i Centralnej �y�y w ustroju wsp�lnoty pierwotnej. We wsp�lnocie pierwotnej �y�a w�wczas r�wnie� wi�ksza cz�� ludno�ci Afryki, ca�a ludno�� Australii oraz wysp le��cych na Oceanie Spokojnym i In- dyjskim. Stosunkowo rozwini�te spo�ecze�stwa Maj�w, Aztek�w, Kiczua, Jnk�w i in. w Ameryce �rodkowej i Po�udniowej by�y prawie do ko�ca �redniowiecza izolowane od pa�stw i lud�w Europy, Azji i Afryki. Przewa�aj�ca cz�� ludno�ci Ameryki �y�a nadal w ustroju wsp�lnoty pierwotnej1. PERIODYZACJA �REDNIOWIECZA �redniowieczne spo�ecze�stwo feudalne przesz�o przez trzy podstawowe stadia lub okresy � feudalizm wczesny, rozwini�ty i p�ny; ka�dy z tych okres�w odznacza si� specyficznymi ce- chami spo�eczno-ekonomicznymi, politycznymi, ideologicznymi i kulturalnymi. Stadium wcze- snofeudalne � to okres kszta�towania si� i utwierdzania stosunk�w feudalnych. Stadium rozwini�tego feudalizmu obejmuje czasy najpe�niejszego rozwoju spo�ecze�stwa feudalnego. Stadium p�nego feudalizmu jest okresem rozpoczynaj�cego si� rozk�adu i upadku feudal- nego sposobu produkcji i powstawania w �onie spo�ecze�stwa feudalnego stosunk�w kapita- listycznych. Periodyzacja �redniowiecza w skali �wiatowej jest zagadnieniem bardzo skomplikowanym. W r�nych krajach Azji i Europy feudalizm nie powsta� r�wnocze�nie. Si�y wytw�rcze rozwija�y si� w nich nier�wnomiernie, nier�wnomiernie dojrzewa�y te� odpowiadaj�ce im stosunki pro- dukcji. Wcze�niej ni� w innych krajach powsta�y i zacz�y rozwija� si� stosunki feudalne w Chinach, kt�re by�y jednym z najstarszych ognisk cywilizacji. Zagadnienie, kiedy powsta� feudalizm w Chinach, jest dotychczas w nauce spornym problemem. Bezsprzecznie jednak w III�IV w. n.e. panowa�y ju� tam feudalne stosunki produkcji. W Indiach, w krajach Azji Przedniej i �rodkowej, w Afryce P�nocnej i w Europie upadek systemu produkcji opartego na niewolnictwie dokonywa� si� mi�dzy III a VII w. n.e. W wyniku radykalnych zmian w rozwoju spo�ecznym, a spos�b dokonania si� i tempo tych zmian by�y r�ne, w krajach tych zniesiono prze�yte ju� stosunki spo�eczne, co utorowa�o drog� nowym, bardziej post�powym, przoduj�cym w tym okresie stosunkom spo�ecze�stwa feudalnego. Tak wi�c okres mi�dzy III a VII w. n.e. mo�na uwa�a� za jedn� z wa�niejszych granic chronologicz- nych w historii �wiata, za pocz�tek �redniowiecza, pocz�tek epoki feudalnej. Rozmaite dla r�nych kraj�w s� r�wnie� granice chronologiczne oddzielaj�ce okres wcze- snego feudalizmu od okresu rozwini�tego feudalizmu. Tak np. w Chinach wczesny feudalizm trwa� w przybli�eniu do VIII w. n.e., w krajach Azji Przedniej i �rodkowej � mniej wi�cej do IX w., a w wi�kszo�ci kraj�w Europy Zachodniej � do XI w. 1 Histori� lud�w Afryki i Ameryki w epoce �redniowiecza zawiera t. IV Historii powszechnej 8 Tak samo przedstawia si� sprawa granic chronologicznych, oddzielaj�cych okres rozwini�- tego feudali/mu od p�nego feudalizmu. Naj�ci�lej mo�na okre�li� t� dat� dla Europy Zachodniej. Okres rozwini�tego feudalizmu zako�czy� si� w krajach Europy Zachodniej w XV w. Na prze�o- mie XV i XVI w. rozpocz�� si� tu okres p�nego feudalizmu. Koniec �redniowiecza, koniec epoki feudalizmu i pocz�tek przej�cia do kapitalizmu w skali �wiatowej datuje si� zwykle od po�owy XVII w. � od zwyci�stwa rewolucji bur�uazyjnej nad si�ami feudalizmu w Anglii. Angielska rewolucja bur�uazyjna po�owy XVII w., a nast�pnie re- wolucja francuska ko�ca XVIII w. ustanowi�y nowy dla tego okresu ustr�j spo�eczny � ka- pitalizm. Takie s� chronologiczne ramy �redniowiecza, tj. epoki historycznej, w kt�rej panowa�y stosunki feudalne. Ale m�wi�c o periodyzacji historii �wiata trzeba pami�ta�, i� chocia� w tym okresie przewa�a� feudalny system produkcji, stosunki feudalne nie wsz�dzie by�y rozpowszech- nione. Plemiona i ludy Ameryki, Australii, p�nocnych obszar�w Azji i wi�kszej cz�ci Afryki /y�y nadal we wsp�lnocie pierwotnej lub w ustroju opartym na niewolnictwie. POWSTANIE FEUDALIZMU Feudalizm zapanowa� po ustroju opartym na niewolnictwie jako nowy i wy�szy szczebel antagonistycznego spo�ecze�stwa klasowego; przej�cie to nast�pi�o w�wczas, kiedy si�y wytw�rcze spo�ecze�stwa opartego na niewolnictwie popad�y w konflikt z jego stosunkami produkcyjnymi, co doprowadzi�o do rewolucji spo�ecznej. Klasycznym przyk�adem rewolucyjnego przej�cia od ustroju opartego na niewolnictwie do feudalizmu by�y wydarzenia w p�nym Cesarstwie Rzymskim, kiedy wraz z kryzysem syste- mu produkcji dokonywa� si� proces rozk�adu stosunk�w opartych na niewolnictwie i powsta- wa�y elementy feudalnego sposobu produkcji. Praca niewolnik�w ekonomicznie ju� si� nie op�aca�a, nie umo�liwia�a dalszego rozwoju si� wytw�rczych. Op�r wyzyskiwanych mas pracuj�- cych wobec stale rosn�cego ucisku, ich walka przeciwko w�a�cicielom niewolnik�w i pa�stwu przybiera�y najr�norodniejsze formy, podkopywa�y ustr�j oparty na niewolnictwie i rozk�ada�y Cesarstwo Rzymskie od wewn�trz; ci�g�e najazdy German�w na jego tereny zachodnie, a S�o- wian � na wschodnie dokona�y dzie�a ostatecznego zniszczenia pa�stwa. W wielu krajach przej�cie od ustroju opartego na niewolnictwie do feudalizmu odbywa�o si� inaczej ni� w Cesarstwie Rzymskim. Zagadnienia te nie s� jeszcze dostatecznie zbadane. Nic ulega jedynie w�tpliwo�ci, �e przemiany te, b�d�ce cz�ci� og�lnego procesu rewolucji spo�ecznej, odbywa�y si� w d�ugotrwa�ej i uporczywej walce klasowej, przyjmuj�cej najr�niejsze formy. M�wi�c o genezie feudalizmu, nale�y pami�ta�, �e nie wszystkie narody dosz�y do feuda- li/mu poprzez ustr�j oparty na niewolnictwie. Wiele z nich przesz�o bezpo�rednio od wsp�lnoty pierwotnej do ustroju feudalnego, omin�wszy niewolnictwo. Po takiej drodze rozwojowej poszli np. w Europie S�owianie zachodni i wschodni oraz wi�kszo�� plemion germa�skich (na teryto- rium mi�dzy Renem i �ab� oraz w Brytanii), a w Azji � Korea�czycy, niekt�re zwi�zki plemion tureckich i Mongo�owie. Mimo ca�ej r�norodno�ci dr�g, jakimi r�ne ludy przechodzi�y do feudalizmu, mimo ws/.ystki...
wojto_2222