Tytu�: �Historia cesarstwa rzymskiego� Autor: Herodian KSI�GA I 1. Ci, kt�rzy zadali sobie trud opracowania historii i starali si� od- �wie�y� pami�� o dawnych wydarzeniach zabiegaj�c o nie�mierteln� s�aw� tw�rcy (gdyby bowiem byli milczeli, pozostaliby w ukryciu zalicze- ni do rzeszy posp�lstwa), po najwi�kszej cz�ci niewiele dbali w swoich opowiadaniach o prawd�, a za to tym wi�cej stara� po�wi�cili sposobowi wyra�enia i pi�kno�ci j�zyka. Byli przy tym prze�wiadczeni, �e cho�by w opowiadaniu ich znalaz�o si� co� zmy�lonego, to jednak spotkaj� si� z uznaniem za powab opracowania, a wi�ksza czy mniejsza �cis�o�� w uj�- ciu fakt�w nie�atwo da si� stwierdzi�. Bywaj� jednak i tacy, kt�rzy po- woduj� si� nieprzyja�ni� czy nienawi�ci� do tyran�w, albo inni jeszcze, kt�rzy dla pochlebstwa lub z szacunku wobec kr�l�w, pa�stwa i os�b prywatnych nieznaczne i b�ahe czyny przez wymowne ich przedstawienie rozs�awili nadmiernie z uszczerbkiem dla prawdy. Ja natomiast podaj� histori� nie takich wydarze�, kt�re bym przej�� od innych dlatego, �e by�y mi mo�e nie znane i nie zosta�y przeze mnie samego stwierdzone, lecz takich, kt�re s� w �wie�ej jeszcze pami�ci u tych, co natkn� si� na moje dzie�o, i to uj�tych z ca�� mo�liw� �cis�o�ci�. Tote� spodziewam si�, �e poznanie tych wielkich i licznych wydarze�, jakie si� w tak kr�tkim czasie rozegra�y, sprawi r�wnie� potomnym prawdziw� przyjemno��. Je�li bowiem kto� przejdzie w my�li ca�y ten okres czasu od Augusta, za kt�rego pa�stwo rzymskie przekszta�ci�o si� w monarchi�1, to na prze- strzeni okr�g�o dwustu lat a� do czas�w Marka2 nie znajdzie tyle prze- mian na tronie cesarskim, kt�re jedna po drugiej nast�powa�y, ani tyle i tak zmiennych kolei wojen domowych oraz zewn�trznych, ani takiego mn�st- wa powsta� ludowych i upadk�w miast, tak w naszym kraju, jak i na obszarze wielu obcych lud�w, ani te� tyle wstrz��nie� ziemi i zaraz, ani tyle wreszcie osobliwych kolei �ycia tyran�w i cesarzy, o jakich dawniej rzadko albo w og�le si� nie s�ysza�o. Z tych ostatnich jedni d�u�szy czas dzier�yli w�adz�, drudzy kr�tko w�adali, a byli i tacy, co doszli jedynie do tytu�u i w�adzy tylko dni par� trwaj�cej, po czym natychmiast zostali 1 Po pokonaniu Marka Antoniusza w 31 r. pod Akcjum i �mierci tego� w 30 r. 2 Tak nazywa Herodian stale cesarza Marka Aureliusza. obaleni. W tych 603 latach pa�stwo znalaz�o si� na czas d�u�szy czy kr�t- szy pod panowaniem wi�kszej liczby w�adc�w, ani�eli tego ten okres cza- su wymaga�, tote� prze�y�o wiele r�nych podziwu godnych wydarze� Jedni bowiem w�adcy, znajduj�cy si� w starszym ju� wieku, posiadaj�cy do�wiadczenie w prowadzeniu spraw pa�stwowych, rz�dzili wykazuj�c dba�o�� o sw� s�aw� i dobro poddanych, inni zupe�nie jeszcze m�odzi prowadzili lekkomy�lny tryb �ycia i wiele nowo�ci wprowadzili. Przy takiej r�nicy wieku i r�nicy sposobu �ycia odmienne te� by�y ich po- czynania. Jaki za� by� bieg tych wydarze�, opowiem w porz�dku chronologicz- nym wed�ug nast�pstwa w�adc�w. 2. Markowi4 w ci�gu jego panowania urodzi�o si� kilka c�rek i dw�ch syn�w5. Jeden z tych syn�w, kt�ry nosi� imi� Verissimus6, zmar� w bar- dzo m�odym wieku, tego za�, kt�ry pozosta� przy �yciu, a zwa� si� Kom- modus7, wychowywa� ojciec z wielk� staranno�ci�; ze wszystkich stron, z rozmaitych kraj�w �ci�ga� najwybitniejszych uczonych na bardzo ko- rzystnych warunkach, by mu wychowywali syna w nieustannym z nim obcowaniu. C�rki za�8, kiedy dosz�y do odpowiedniego wieku, wydawa� za 3 Liczba 60 lat zosta�a przez autora zaokr�glona, bo faktycznie opracowany prze- ze� okres czasu si�ga od 180 r. do 238 r., czyli dok�adnie obejmuje 58 lat. W ksi�- dze II 15, 7 m�wi Herodian nawet o 70 latach, kt�re zamierza� opisa�, czyli dzie�o mia�oby si�ga� do 250 r., tj. do ko�ca panowania Filipa Araba (249 r.). Do wyko- nania tego planu jednak nie dosz�o, najprawdopodobniej skutkiem wcze�niejszej �mierci autora, kt�ry musia� by� ju� w�wczas w s�dziwym wieku, skoro podkre�la, �e sam prze�y� 70 lat. 4 Cesarz Marek Aureliusz Antoninus urodzi� si� 26 kwietnia 121 r. jako Marek Anniusz Werus, w 138 r. adoptowany zosta� przez cesarza Antonina Piusa (138�161), po kt�rym obj�� rz�dy (od 7 marca 161 do 17 marca 180). W 145 r. o�eni� si� z c�rk� Antonina Piusa, Faustyn� M�odsz�, kt�ra zmar�a w 176 r., i mia� z ni� dwana�cioro dzieci. 5 M�wi�c o dw�ch synach Herodian nie jest �cis�y, bo syn�w mia� Marek Aure- liusz sze�ciu, lecz czterech z nich zmar�o wcze�nie, przewa�nie w niemowl�cym wieku, jeden za� (Werus) do�y� zaledwie si�dmego roku. 6 Imi� Verissimus po�wiadczone jest tylko u Herodiana, gdzie indziej wy- st�puje on jako Marek Anniusz Werus, czyli z nazwiskiem swego ojca przed adop- tacj� przez Antonina Piusa. Urodzony w 163 r., w 166 r. wraz ze swym starszym bratem Kommodusem, obwo�any zosta� Cezarem, lecz umar� w 169 r.; por. H. A., �y- wot Marka Aur. 21, 3�5. 7 Nast�pca M. Aureliusza, Lucjusz Aureliusz Kommodus, urodzi� si� 31 sierpnia 161 r., 12 pa�dziernika 166 obwo�any zosta� Cezarem, a 17 listopada 176 wsp�rz�dc� z tytu�em Augustus. 8 C�rek mia� Marek Aureliusz sze��. Najstarsza by�a Annia Galeria A u- relia Faustina ur. 146 r., ale zmar�a ju� przed 182 r. Wcze�nie zmar�a r�wnie� jedna z m�odszych c�rek, Domicja Faustyn�. Z pozosta�ych czterech najstar- sz� by�a wed�ug Herodiana I 8, 3 Annia Lucilla, ur. ok. 148 r., kt�ra w 164 r, wysz�a za Lucjusza Werusa, wsp�rz�dc� M. Aureliusza (por. ni�ej I 8, 3), a po m�� za najwybitniejszych cz�onk�w senatu, przy czym baczy� na to, by dobra� sobie zi�ci�w nie spo�r�d takich, kt�rzy nale�eli do najwy�szej szlachty o d�ugim szeregu przodk�w lub te� do najbogatszych dzi�ki swe- mu maj�tkowi, lecz spomi�dzy ludzi o prawym charakterze i wzorowym trybie �ycia. Cechy te bowiem uwa�a� za dobra duchowe, jedynie warto- �ciowe i nieprzemijaj�ce. Znamionowa�o go w og�le d��enie do cn�t wszelkich i umi�owanie dawnej literatury, tak �e w tym wzgl�dzie nie ust�powa� nikomu ani z Rzymian, ani z Grek�w. Dowodem tego s� mowy jego i pisma, jakie do nas dosz�y9. Dla poddanych okaza� si� dobrotliwym i umiarkowanym w�adc�; przybywaj�cych do niego zawsze przyjmowa� i nie pozwala� swej stra�y przybocznej odprawia� nikogo, kto chcia� si� dosta� do niego. Je- dyny z cesarzy uprawia� filozofi� nie tylko w s�owach i przez poznanie jej zasad, ale przez stosowanie dostojnych obyczaj�w i skromny tryb �ycia. Tote� wiek jego wyda� wielk� liczb� m�drych m��w, bo poddani lubi� zawsze �y� na�laduj�c pogl�dy swego w�adcy. O jego dzielnych i m�drych czynach, w kt�rych przejawia�y si� jego wybitne zdolno�ci wodza i m�a stanu, zar�wno w walkach z ludami bar- barzy�skimi zamieszkuj�cymi p�nocne strony �wiata, jak i z ludami �y- j�cymi na wschodzie, pisa�o ju� wielu, i to m�drych ludzi.Ja ze swej stro- ny opisa�em to wszystko, co po �mierci Marka widzia�em czy s�ysza�em w toku ca�ego mego �ycia, bior�c cz�ciowo osobi�cie udzia� w wydarze- niach na us�ugach cesarza lub pa�stwa 3. By� Marek ju� w s�dziwym wieku10, kiedy przygniecionego nie tylko ci�arem staro�ci, ale i brzemieniem trosk oraz trud�w zaskoczy�a w cza- sie pobytu jego w Pannonii11 ci�ka choroba. Przeczuwa� on, �e s�aba jest �mierci jego, w 169 r., za Tyberiusza Klaudiusza Pompejana (por. I 6, 4). Za udzia� w spisku na �ycie Kommodusa w 182 r. wygnana zosta�a na wysp� Kapri i wkr�tce stracona (por. I 3, 4�8). M�odsze od niej by�y (nie licz�c ju� Domicji Faustyny) Fadilla (por. I 13, 1) i Kornificja, ur. ok. 161 r., w s�dziwym wieku za Karakalli zmuszona do samob�jczej �mierci (por. IV 6, 3). Najm�odsza by�a V i b i a Aurelia Sabina, kt�ra wysz�a za Lucjusza Antistiusza Burrusa, kons. z 181 r. Jako zi�ciowie cesarza znani s� poza tym Gnejusz Klaudiusz Sewerus, kons. po raz drugi w 176 r., M. Peduceusz Plaucjusz Kwintillus, kons. 177 r., i M. Petroniusz Mamertinus, kons. 182 r., nie wiadomo jednak, kt�ry z nich o�eniony by� z Anni� Galeri� Faustyna lub Fadilla czy Kornificja. 9 Ze spu�cizny literackiej Marka Aureliusza dochowa�y si� cz�ciowo jego listy w zbiorze korespondencji nauczyciela jego Korneliusza Frontona (Epistolarum ad M. Caesarem et invicem libri V; Epistolarum ad Antoninum imperatorem et invi- cem 1. V) oraz po grecku napisane Rozmy�lania. Polski przek�ad M. Reitera ze wst�- pem T. Sinki, Warszawa 1937, drugie wydanie z pos�owiem i przypisami K. Le- �niaka, 1958. 10 Mia� w�wczas lat 59. 11 W tek�cie greckim jest u ,,Peon�w", co u Herodiana oznacza prowincj� Pan- noni� po�o�on� nad �rodkowym biegiem Dunaju. nadzieja na wyzdrowienie, tote� patrz�c na swego syna, kt�ry sta� w�a- �nie u progu m�odocianego wieku12, przej�ty by� obaw�, by ten, gdy zo- stanie osierocony w rozkwicie m�odo�ci i dojdzie do nieograniczonej, ni- czym nie kr�powanej swobody dzia�ania, nie zapomnia� o dobrych naukach i zasadach, a nie odda� si� pija�stwu i wybrykom. Bardzo bowiem �atwo dusze m�odzie�c�w zbaczaj� z drogi dobrego wychowania, gdy dadz� si� ponie�� ��dzy u�ywania. Poniewa� by� bardzo uczony, dr�czy�a go w wy- sokim stopniu pami�� o tych, kt�rzy w m�odym wieku obj�li w�adz�, jak np. Dionizjusz13, tyran sycylijski, kt�ry z nadmiernej ��dzy u�ywania po- lowa� na coraz to nowe rozkosze i bardzo wysokie nagrody wyznacza� za ich wynalezienie. My�la� te� o nast�pcach Aleksandra Wielkiego, ich bucie i gwa�tach w stosunku do poddanych, kt�re ha�b� okry�y ich rz�dy; o Ptolemeuszu14, kt�ry wbrew prawom macedo�skim i greckim posun�� si� do tego, �e si� w rodzonej siostrze zakocha�, o Antigonosie15, kt�ry pod ka�dym wzgl�dem na�ladowa� Dionizosa, wk�ada� na g�ow� wieniec z bluszczu zamiast kapelusza i przepaski macedo�skiej, a w r�ce nosi� thyrsos16 zamiast ber�a. A jeszcze wi�cej niepokoi� si�, kiedy sobie wspo- mnia� ju� nie o dawnych wydarzeniach, lecz o wypadkach z bliskich ca�kiem czas�w, a wi�c o tym, co wyprawi...
wojto_2222