106
TEMAT : STATUS ROLNIKA W STRUKTURZE SPOŁECZNEJ MIESZKAŃCÓW NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH WSI WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO
Wprowadzenie
Rozdział I. Rolnik w perspektywie socjologicznej
1.1. Chłop – rolnik - przedsiębiorca
1.2. Przemiany w strukturze społecznej wsi
1.3 . Status społeczny rolnika
Rozdział II. Metodologia badań
2.1. Cel i przedmiot badań
2.2 Założenia, problemy i hipotezy badawcze
2.3 Sposób realizacji badań
2.4 Charakterystyka badanych miejscowości
Rozdział III. Miejsce rolnictwa w strukturze społeczno-gospodarczej województwa podlaskiego
3.1 Warunki naturalne
3.2 Poziom rozwoju gospodarczego
3.3 Uwarunkowania społeczne
Rozdział IV. Rolnik w strukturze społecznej wsi województwa podlaskiego
4.1. Rolnik w społecznej świadomości mieszkańców wsi
4.2. Pozycja ekonomiczna
4.3. Pozycja społeczna i polityczna
4.4. Pozycja kulturowa ( statusowa )
Rozdział V. Zróżnicowanie wewnętrzne rolników jako kategorii społeczno- zawodowej
5.1. Mechanizm dziedziczenia na wsi
5.2. Materialne warunki pracy i życia na wsi
5.3. Kompetencje zawodowe
5.4. Preferowane wartości ( rodzina, wiara, przyroda itd. . )
5.5. Aktywność społeczna
5.6. Perspektywy rozwoju. Szanse i ograniczenia w realizacji kariery zawodowej na wsi
Rozdział VI. Scenariusze przemian statusu rolnika w perspektywie rozwoju kraju ( od statusu przypisanego do kontraktu )
W literaturze socjologicznej często pojawia się problem tzw. „ kwestii chłopskiej”.[1] Kwestia chłopska to „ …głębokie, cywilizacyjne pęknięcie w społeczeństwie oddzielające ludność wiejską, lub przeważającą jej część , od reszty społeczeństwa. Ta pierwsza żyje w cywilizacyjnej niszy osadzonej w przeszłości, druga podąża – z większym lub mniejszym sukcesem- za rozwijającym się światem…”.[2] Zjawisko to sprowadza się do postępu cywilizacyjnego rolnictwa, jego modernizacji technicznej i skoordynowania z psychospołecznym rozwojem indywidualnym i grupowym. Problem dotyczy upośledzenia gospodarki chłopskiej i chłopów jako kategorii społecznej. Uważa się , że chłop to człowiek pracowity, producent żywności, tworzący naród, ale też to ktoś gorszy , zajmujący niską pozycję społeczną. Pozycja ta jest określona parametrami : ekonomicznymi ( osiągany dochód, poziom życia ), politycznymi i kulturowymi, które pokazują dystans dzielący chłopów od innych kategorii społecznych i wskazują na zapóźnienie cywilizacyjne wsi . Mimo dokonanych przeobrażeń od klasy chłopskiej do kategorii społeczno- zawodowej rolników , dalej wśród rolników można zauważyć poczucie zagrożenia własnej egzystencji , gorsze warunki socjalno- bytowe , utrudniony dostęp do pożądanych wartości oraz skromniejsze korzystanie z dobrodziejstw cywilizacji niż inne kategorie społeczne.
Liberalizm traktuje chłopstwo jako nieracjonalny, prymitywny przeżytek przeszłości. W procesie modernizacji gospodarki powinna według tego kierunku nastąpić farmeryzacja rolnictwa i wpasowanie go w nowe zidustrializowane społeczeństwo. Ponadnarodowe reguły rynku doprowadzą do procesu „odchłopienia” rolnictwa i zastąpienia go rolnictwem farmerskim powiązanym z agrobiznesem.
W Polsce występuje wyraźne zróżnicowanie w rozwoju ekonomicznym rolników i rolnictwa w stosunku do innych działów i grup zawodowych. Wydaje się, że rozwój gospodarczy i przejście do społeczeństwa postindustrialnego zniweluje te różnice . Proces forsownej modernizacji wsi i rolnictwa powinien doprowadzić do procesów przystosowania się do przemysłu i miasta. Podstawową kwestią jest konieczność odejścia od zacofanej struktury agrarnej (zmniejszenie ilości gospodarstw i powiększenie ich przeciętnego obszaru ) , wprowadzenie specjalizacji produkcji, racjonalne wykorzystanie aparatu wytwórczego, czego efektem będzie wzrost dochodów w rolnictwie.
Status społeczny związany jest z wieloma określeniami : poważanie , szacunek, estyma, respekt , honor i prestiż. Dzieli on ludzi na mniej i bardziej znaczących. Wiąże się to z pełnieniem określonych ról społecznych. Aby zbiorowość społeczna funkcjonowała sprawnie , jej członkowie muszą wykonywać olbrzymią ilość czynności zróżnicowanych pod względem uciążliwości , atrakcyjności itd. Dlatego jedne role cieszą się dużą popularnością i ilość chętnych do ich pełnienia rośnie , a inne znikomą bądź żadną. Najwyższą ocenę uzyskują role zawodowe ( np. profesora uniwersytetu, lekarza ) zaspakajające najważniejsze potrzeby i spełniające najbardziej pożądane funkcje społeczne, a przy tym są to takie zawody , których wykonywanie wiąże się z posiadaniem rzadkich umiejętności. Staje się to wyznacznikiem prestiżu w momencie wystąpienia silnego zapotrzebowania i gdy podaż kształtuje się poniżej potrzeb. W miarę , jak luka popytu staje się większa , to cena (wartość) statusu wzrasta. W tradycyjnych społeczeństwach rządziła zasada statusu (np. sformalizowany szacunek) , a w społeczeństwach rynkowych kontrakt, który podlega regułom podaży i popytu. Aby zmniejszyć rozbieżność w prestiżu , każda zbiorowość stara się podnieść bądź obniżyć atrakcyjność poszczególnych ról np. wysoka gratyfikacja finansowa za wykonywanie zawodów uciążliwych , uchodzących za mało atrakcyjne, związanych z dużym ryzykiem i zagrożeniem.
Rolnik w Polsce zajmuje z reguły niską pozycję na skali prestiżu , wykształcenia, dochodu, mobilności społecznej i przestrzennej oraz wysoką na skali konserwatyzmu i obyczajowego rygoryzmu. Chłopskie gospodarstwo jest bardziej stylem życia niż działalnością gospodarczą.
Przedmiotem badań będą rolnicy zatrudnieni w indywidualnych gospodarstwach rolnych o zróżnicowanym poziomie ekonomicznym w województwie podlaskim. Należałoby uwzględni w badaniach gospodarstwa położone w rejonach :
1.łomżyńskim – występuje tu wysoka intensyfikacja produkcji, specjalistyczne gospodarstwa o wysokiej wydajności pracy, wysokotowarowe, nowoczesne z perspektywami do dalszego rozwoju;
2.wschodnia częśc dawnego województwa białostockiego – dominuje tu ekstensywna działalnośc, gospodarka zbliżona do naturalnej, niska wydajność pracy, z reguły brak następców, bez perspektyw na dalszy rozwój ;
3. suwalskim - rolnicy poszukują innej lub dodatkowej drogi rozwoju w postaci agroturystyki lub rolnictwa ekologicznego.
Hipotezy badawcze :
1. Nastąpi spadek znaczenia rolników i rolnictwa w świadomości społecznej. Rolnictwo zaspokaja podstawowe potrzeby żywnościowe. W obecnej sytuacji w Polsce spada dochodowa elastyczność popytu na żywność , ponieważ osiągnęliśmy względnie wysoki poziom konsumpcji żywności, mamy niski przyrost naturalny i większe zróżnicowanie dochodów , a to oznacza zmniejszenie roli rolnictwa w zaspokajaniu potrzeb. Większego znaczenia nabierze zaś przetwórstwo produktów rolnych i handel nimi niż samo rolnictwo.
2. Socjalizm „ zamroził ” dużą ilość rolników w społeczeństwie ale rynek spowoduje ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie. Obecnie w rolnictwie polskim pracuje około 20% osób zawodowo czynnych a w Niemczech 3,0% , w Hiszpanii 9,8 %. Oznacza to , że jesteśmy na etapie rozwoju społeczeństwa przemysłowego, a inne kraje realizują gospodarkę postindustrialną , gdzie dynamicznie rozwija się III dział gospodarki czyli usługi.
3. Modernizacja gospodarki spowoduje jej unowocześnienie i przejście z działalności naturalnej na towarową, z gospodarki chłopskiej na profesjonalną. Oznacza to , że około 800 tys. gospodarstw nie posiada dalszych możliwości rozwoju w rolnictwie i zostanie prawdopodobnie wyeliminowana z rynku. Sielski scenariusz zakłada, że będą oni utrzymywali się z agroturystyki lub zmienią działalność i będą świadczyli usługi , a scenariusz dramatyczny- to obraz migrujących rolników do miast i powiększająca się liczba bezrobotnych.
4. W wyniku rozwoju gospodarczego i przejścia do społeczeństwa postindustrialnego nastąpi w Polsce zniwelowanie różnic ekonomicznych między rolnikiem a innymi zawodami. Rolnicy muszą szukać własnego miejsca w strukturze społecznej. Rolnik polski został w społeczeństwie statutowym a inne zawody są już w społeczeństwie otwartym.
5. Nowoczesność w rolnictwie to postęp mechaniczny, biologiczny i zarządzanie ale również zmiany w strukturze społecznej i przejście od klasy do zawodu. Nastąpi zmiana struktury zawodowej w rolnictwie i wzrost znaczenia przedsiębiorcy czyli profesjonalizacja rolników.
6. Na status rolnika mają wpływ następujące czynniki :
1. dziedziczenie pozycji społecznej
2. dobra materialne
3. dochody
4. wykształcenie
5. kwalifikacje
6. prestiż
7. Kultura chłopska nadal jest dominującą kulturą na wsi, ale powstaje powoli kultura zawodowa, która stara się konkurować z niektórymi elementami wartości tradycyjnych
8. W rolnictwie nastąpi przejście od statusu do kontraktu, od społeczeństwa statusowego, którego obrazem były społeczności wiejskie z chłopem jako podstawową kategorią klasową do społeczeństwa wyboru, w którym zawód rolnika staje się zawodem związanym z kontraktem. Będzie to zjawisko związane z przejściem od cywilizacji pracy do cywilizacji zajęc.[3]
ROZDZIAŁ I
Zwrot od chłopa do farmera oznacza zmiany w rozwoju społeczno-gospodarczym danego kraju. W szczególności dotyczy to uprzemysłowienia, urbanizacji i modernizacji wsi. Wyrażenie to określa także przemiany form życia społecznego , unowocześnienia gospodarki i przekształcenia kultury. Chodzi o przejście od tradycyjnego chłopa zajmującego się gospodarstwem rodzinnym do przedsiębiorcy rolnego nastawionego na zysk.
Badania przeprowadzone przez P. Daniłowicza [4] wykazały , że prywatni właściciele gospodarstw rolnych są nazywani jako : rolnicy ( najczęściej ), gospodarze, rolnicy indywidualni, chłopi, klasa chłopska, kmioty, wieśniacy , chłopi indywidualni, chłopstwo. Nazwa rolnicy pasuje najbardziej do prywatnych właścicieli gospodarstw rolnych ze względu na powszechność jej użycia w środkach masowego przekazu. Ten aspekt aksjologiczny związany jest z unikaniem słowa chłop na rzecz słowa rolnicy, producenci rolni, mieszkańcy wsi.[5] Wybór nazwy gospodarz podyktowany był względami tradycji, ponieważ mieszkańców wsi zwykle dzieliło się na tych, którzy posiadają ziemię –gospodarzy i tych, którzy jej nie posiadają. Nazwa chłop jest najbardziej preferowana przez respondentów z najstarszej kategorii wiekowej. Z badań tych wynika, że nazwa chłop wypierana jest przez nazwę rolnik i wyraźnie akcentuje profesjonalizację tego zawodu.
Historycznie rzecz ujmując jednym z najstarszych określeń osób uprawiających ziemię jest chłop. Był on mieszkańcem wsi, a nie miasta. Nazwa „chłop” pojawiła się w Polsce w XV wieku, jako element wschodnich wpływów językowych.[6] W narzeczach ruskich słowo to oznaczało niewolnika. Upowszechnienie się tej nazwy w Polsce związane było z gwałtownym pogorszeniem się sytuacji chłopów, gdy wystąpiły elementy ich niewoli. Było ono podkreśleniem rozpadu społeczeństwa, kultury i polityki na dwie odrębne sfery : chłopską – „niższą”, podległą , pogardzaną i znienawidzoną i pańską –„wyższą”, dominującą i godną szacunku . Nazwa chłop nie była jedyną nazwą ludności wiejskiej pracującej na roli. W XII wieku występowało określenie wieśniak i kmieć, czyli wolny niezależny gospodarz, właściciel lub dzierżawca ziemi. W XVII wieku podczas triumfu sarmatyzmu i rozkwitu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej nastąpiła zupełna degradacja społeczna chłopa, a lekceważenie i pogarda uwidoczniły się w perioratywnym zabarwieniu określenia – cham. Oświecenie zaakceptowało słowo włościanie, czyli lud wiejski.
Chłop był i jest kategorią strukturalną. Pojęcie „chłopi’’ używane jest w różnych okresach czasu, w różnych sytuacjach i kręgach społecznych, ale czy i w różnym znaczeniu ?[7] Intuicyjnie czuje się ciągłość tego pojęcia, które oznacza warstwę ludzi związanych z ziemią poprzez pracę. Chłopi to pewna grupa społeczna, która charakteryzuje się własnym trybem życia, uwarunkowanym rodzajem wykonywanej pracy. Chłop zawsze uprawia rolę. „ Zrąb chłopskich wartości podstawowych stanowiły :
1. ziemia jako fundamentalny składnik i „ baza” gospodarstwa rolnego
2. rodzina i jej gospodarstwo domowe ( funkcjonalne powiązanie z gospodarstwem rolnym )
3. praca o charakterze rodzinnym
4. lokalność z jej wartościami środowiskowymi ( głównie solidarnością )
5. poczucie przynależności narodowo- państwowej i klasowo-zawodowej
6. wartości religijne” [8]
O wyjątkowym znaczeniu ziemi w rolnictwie decydował fakt , że pełniła
ona jednocześnie funkcje: prokreacyjną – bez niej nie można było myśleć o założeniu i wykarmieniu rodziny ; gospodarczą- warunkowała możliwości pracy ,wysokość dochodów i perspektywy rozwoju ; wychowawczą – poprzez pracę w gospodarstwie przekazywano doświadczenie, tradycje, szacunek dla wiejskiego obyczaju i sposobu życia.
Chłop był bezpośrednim producentem i zarazem właścicielem ziemi i narzędzi pracy. W gospodarce chłopskiej istotną rolę odgrywała autokonsumpcja. Produkcja tylko częściowo była nastawiona na rynek, a w przeważającej części na zaspokojenie potrzeb rodziny. Typowe gospodarstwo chłopskie to gospodarstwo naturalne, gdzie nie występuje towarowość.
Praca w tradycyjnym modelu stanowiła nie tylko źródło prestiżu i zamożności lecz także cel sam w sobie jako treść codziennego życia. Podobnie ważną rolę pełniła ziemia, czynnik prestiżotwórczy i cel wielu chłopskich działań i zabiegów. Układ tych dwóch tradycyjnych wartości to agrocentryzm, w którym „ ziemia – ojcowizna stanowiła element integrujący kulturę i jej przekaz w czasie i przestrzeni. Wsie były kulturowo włączone w świat kosmologicznych zależności wielkiego procesu przyrody. Sztuka, religia, obyczaj i praca tworzyły „ swój świat”, który wyposażał młode pokolenie chłopów w kapitał własnej tożsamości ...” [9] To zaś spowodowało w okresie międzywojennym proces uobywatelnienia i stawania się pełnoprawnymi członkami wspólnoty państwowej.
Tradycyjna autoteliczność pracy chłopskiej współwystępowała z brakiem kategorii czasu wolnego, który w gospodarstwie tym był czasem: sakralnym i czasem wspólnoty ale nie czasem autonomicznego decydowania o rozrywce lub zabawie .[10]
Praca chłopa tworzyła zestaw wyjątkowych zalet : samodzielność , twórczość , wszechstronność umiejętności, poczucie wolności i niezależności oraz odpowiedzialności za własne gospodarstwo i za cały naród , który trzeba wyżywić , przywiązanie do ziemi- ojczyzny. Zasadniczym celem chłopskiego gospodarowania było tworzenie gospodarstwa i wspólnoty rodzinnej czyli zamożność i dobrobyt własny. Efektywność warsztatu pracy miała służyć nie tylko przyszłym pokoleniom, ale przede wszystkim wyżywić naród.[11]
Chłopi żyli w niemal zamkniętych i samowystarczalnych społecznościach,
...
tukaka