Donna Haraway - Zwierzęta laboratoryjne i ich ludzie.pdf - Filozofia - t_a_s_j_a

ZWIERZĘTA

LABORATORYJNE

I ICH LUDZIE*

DONNA

HARAWAY

mer A Girl Named Disaster [Dziew-

czyna imieniem Katastrofa], natknęłam

się na opowieść o relacji między starszym

Afrykańczykiem z plemienia Vapostori

a świnkami morskimi, którymi zajmował

się w małej placówce naukowej w Zimbabwe

w okolicach 1980 roku. Gryzonie te, uży-

wane do badań nad śpiączką afrykańską,

znajdowały się w samym centrum węzła

łączącego ze sobą muchy tse-tse, świdrow-

ce, bydło i ludzi. W godzinach pracy świnki

morskie trzymane były w ciasnych koszy-

kach. Nad nimi umieszczano druciane

klatki wypełnione kąsającymi muchami,

a skórę świnek golono i smarowano róż-

nymi trującymi środkami, aby zbadać, co

może zaszkodzić niebezpiecznym owadom

przenoszącym pasożytnicze pierwotniaki.

Muchy opychały się krwią świnek morskich.

Przyglądała się temu Nhamo, dorastająca

dziewczyna z plemienia Shona, nowicjusz-

ka w świecie praktyk nauki.

- Robię to, aby wiedzieć, co znoszą świnki

morskie - wyjaśnił. - Zadawanie bólu to nie-

godziwość, ale jeśli dzielę z nimi ich cierpie-

nie, może Bóg mi to kiedyś wybaczy'.

Słowa Baby Josepha są bardzo poucza-

jące. Dzięki niemu lepiej zrozumiemy, jak

myśleć o pracy zwierząt i ich ludzi w obrę-

bie praktyk naukowych, zwłaszcza w kon-

tekście eksperymentów laboratoryjnych.

Eksperymenty na zwierzętach, którymi

zajmuję się w tym rozdziale, to przede

wszystkim badania medyczne i weteryna-

ryjne. Zwierzęta służą w nich do badania

chorób ważnych z punktu widzenia czło-

wieka. Spory odsetek eksperymentalnych

badań na zwierzętach nie zalicza się do tej

kategorii, a najciekawsze dla mnie badania

biologiczne, w laboratoriach i poza nimi,

nie mają szczególnego związku z gatun-

kiem homo sapiens. Większość znanych

mi biologów wyśmiałaby koncepcję, że

„właściwym tematem badań człowieka jest

rodzaj ludzki". Ich ciekawość kieruje się

w rzeczywistości w stronę innych stwo-

rzeń. Ryzyko „niegodziwego działania"

można uzasadniać ciekawością, nie tylko

praktyczną korzyścią. Jednak Baba Joseph

przejmuje się chorym bydłem, dręczonymi

świnkami morskimi i ich ludźmi.

Opiekując się zwierzętami w labora-

torium, nie podejmuje się on heroicznych

- To okrutne - zgodził się Baba Joseph.

- Ale pewnego dnia wiedza, którą w ten spo-

sób zdobywamy, pozwoli uchronić od śmierci

nasze bydło.

Przycisnął ramię do klatki z muchami

tse-tse. Nhamo zasłoniła usta, powstrzy-

mując krzyk. Muchy obsiadły skórę starego

człowieka, pęczniejąc od jego krwi.

* Trzeci rozdział książki When Species Meet, Minneapolis-London 2008, s. 69-85. Dziękujemy autorce za zgodę na druk.

Nancy Farmer, A Girl Named Disaster, New York 1996, s. 239. Vapostori, należący do niezależnego afrykańskiego kościoła chrześcijań-

skiego, który założył w roku 1932 Johane Maranke, odrzucają poddawanie się jakiemukolwiek leczeniu, W roku 2006 śpiączka dotknęła

- obok innych ssaków - około 300 do 500 tysięcy ludzi w Afryce Subsaharyjskiej. Umiera na nią około 40 tysięcy ludzi rocznie. Obecna

epidemia datuje się od roku 1970, kiedy poluzowano monitoring i nadzór, które wcześniej skutecznie powstrzymywały jej wybuch. Zob.

http://en.wikipedia.org/wiki/Sleeping_sickness.

Zob. Rebecca M. Herzig, Suffering from Science: Reason and Sacrifice in Modern America, New Brunswick, N.J. 2005.

1 0 2

C zytając wczesną powieść Nancy Far-

ZWIERZĘTA LABORATORYJNE

C H

LUDZIE

eksperymentów na sobie (co jest obiego-

wym tropem w opowieściach o medycynie

tropikalnej 2 ), lecz przyjmuje praktyczne

i moralne zobowiązanie, aby kiedy to tylko

możliwe, łagodzić cierpienie śmiertelni-

ków - nie tylko ludzi - i by dzielić warunki

pracy, włącznie z cierpieniem, najbardziej

bezsilnych aktorów w laboratorium. Pogry-

zione ramię Baby Josepha nie wyrasta z he-

roicznej fantazji o uśmierzeniu wszelkiego

cierpienia lub niepowodowaniu go. Jego

źródłem jest wystawienie się na ryzyko i na

solidarność w stosunkach instrumental-

nych, bez wyrzekania się ich. Posługiwanie

się organizmem zwierzęcia jako modelem

w eksperymencie jest w nauce powszechną

koniecznością. Jednak konieczność i uza-

sadnienia, jakkolwiek przekonujące, nie

uchylają obowiązku troski i dzielenia bólu.

Jak inaczej ocenić konieczność i słuszność

(usprawiedliwienie) w świecie śmiertelnych

istot, w którym zdobywanie wiedzy nie jest

nigdy niewinne? Istnieje oczywiście więcej

standardów oceny, nie tylko ten jeden. Ale

nie można już dłużej - a może nigdy nie na-

leżało - tolerować zapoznawania kryterium

dzielenia bólu, które pozwala poznać cier-

pienie zwierząt i dzięki temu je łagodzić.

odpowiadania, czyli odpowiedzialności.

Taka zdolność może się kształtować jedy-

nie w ramach i w imię wielokierunkowych

relacji, w których zawsze w proces stawa-

nia się włączona jest więcej niż jedna istota

zdolna do odpowiedzi. To znaczy, że ludzie

nie są jedynymi istotami zobowiązanymi

i zdolnymi do odpowiedzialności. Zwierzę-

ta jako pracownicy laboratoriów oraz zwie-

rzęta w różnych światach, w jakich żyją, są

odpowiedzialne w tym samym sensie, co

ludzie. Odpowiedzialność jest więc rela-

cją wytworzoną w intraakcji, przez którą

istoty - będące podmiotami i przedmiota-

mi - uzyskują istnienie 4 . W laboratorium

ludzie i zwierzęta są dla siebie nawzajem

podmiotami i przedmiotami w zachodzącej

intraakcji. Jeśli ta struktura materialno-se-

miotycznego wiązania załamuje się lub jeśli

nie pozwala się jej powstać, pozostaje tylko

uprzedmiotowienie i opresja. Strony w in-

traakcji nie dopuszczają z góry gotowego

rachunku taksonomicznego, gdyż ten, kto

odpowiada, sam jest w swoim odpowiada-

niu współustanawiany, nie mając ustalonej

wcześniej listy właściwości. Ponadto nie po-

winno się oczekiwać, że zdolność do odpo-

wiedzi, a więc do bycia odpowiedzialnym,

przyjmie dla wszystkich stron symetryczne

kształty i tekstury. W relacjach opartych na

podobieństwie do siebie nie może pojawić

się odpowiedź.

Rachunek, na przykład porównanie ry-

zyka i korzyści ważone za pomocą hierar-

chii taksonomicznej, wystarcza w ramach

stosunków opartych na względnym wza-

jemnym podobieństwie, takich jak huma-

nizm i jego pochodne. Odpowiedź, która nie

dysponuje żadnym kwestionariuszem, jest

zawsze bardziej ryzykowna. Jeśli jakieś labo-

ratorium eksperymentalne jest sceną samej

tylko kalkulacji w odniesieniu do zwierząt

lub ludzi, powinno się je zamknąć. Minima-

lizacja okrucieństwa, chociaż niezbędna,

WSPÓŁDZIELENIE

I ODPOWIEDZIALNOŚĆ

„Wspólne warunki pracy" w laborato-

rium pozwalają nam zrozumieć coś bardzo

ważnego. Nie sposób pojąć tego, co się dzie-

je w laboratorium, jeśli wyobrażamy sobie

zwierzęta lub ludzi jako istoty o w pełni za-

bezpieczonych granicach, przypominające

posesywne jednostki [ possesive individuals] 3 .

Nie znaczy to, że poszczególne zwierzę jest

pozbawione znaczenia, lecz że znaczenie

wpisuje się zawsze w związek oparty na

żądaniu i możliwości odpowiedzi, nie zaś

na chłodnym rachunku czy rankingu. Od-

powiedź wyrasta oczywiście ze zdolności

3 Klasyczne omówienie: C.B. Macpherson, The Political Theory of Possessive lndividualism, London 1962.

4 Karen Barad, autorka Meeting the Universe Halfway: Quantum Physics and the Entanglement of Matter and Meaning, Durham, N.C.

2007, od wielu lat i w licznych publikacjach wypracowuje imponującą feministyczną teorię intraakcji i realizmu sprawczości [agential

realism]. Pozostajemy ze sobą pełnej zgodzie co do tego, że teoria ta ma szerokie zastosowania w odniesieniu do zwierząt uwikłanych

w praktykę naukową.

1 0 3

DONNA

HARAWAY

nie wystarcza; odpowiedzialność wymaga

więcej. Jestem przekonana, że instrumen-

talne stosunki ludzi i zwierząt nie są same

w sobie powodem przekształcania zwierząt

(lub ludzi) w martwe obiekty, w maszyny,

których reakcje są interesujące, lecz któ-

re nie mają o b e c n o ś c i, nie mają twarzy

żądającej uznania, troski i współdzielenia

bólu. Instrumentalna intraakcja nie jest

wrogiem; chciałabym wręcz wykazać, że

praca, użytek i instrumentalność wpisane

są w bycie i stawanie się śmiertelników

złączonych cieleśnie w ziemską sieć. Jedno-

kierunkowe relacje użytkowania, którymi

rządzi praktyka kalkulacji i umocowanie

w hierarchii, są czymś odmiennym. Taka

zadowolona z siebie buchalteria dodaje

sobie kurażu pierwotnym dualizmem, roz-

bijając rzeczywistość na ciało z jednej strony

i umysł z drugiej. Dualizm ten już dawno

powinien był rozwiać się w świetle femini-

zmu i wielu innych głosów krytycznych, ale

fantazja o binarnym podziale umysł/ciało

okazała się zadziwiająco oporna. Niezdol-

ność, a w gruncie rzeczy odmowa stanięcia

twarzą w twarz ze zwierzętami zalicza się,

jak sądzę, do przyczyn tego oporu.

dobrobyt i bycie „wrażliwym na innych"

(politycznie/etycznie/w odpowiedniej

relacji) oznacza pozostawanie wewnątrz

współdzielonej semiotycznej materialno-

ści, której częścią jest cierpienie wpisane

w nierówne i ontologicznie wielorakie

relacje instrumentalne. W tym sensie eks-

perymenty naukowe na zwierzętach są lub

też mogą być konieczne, a nawet dobre. To

jednak w żadnym razie nie może „uprawo-

mocnić" ani czysto regulacyjnego, nieza-

angażowanego stosunku do cierpienia, ani

chłodnego podejścia. Interesującym pyta-

niem staje się tedy: jak mogłoby wyglądać

odpowiedzialne „współdzielenie cierpie-

nia" w obrębie historycznie usytuowanych

praktyk? Dzielenie, o którym tu myślę, jest

zarazem epistemologiczne i praktyczne 5 .

Nie chodzi tu o bycie surogatem surogatu

czy o zajęcie samemu miejsca cierpiącego

„innego". Nie potrzebujemy jakiejś newa-

ge'owej wersji uproszczonego i niepraw-

dziwego zdania „Czuję twój ból". Czasami

zapewne „zajęcie miejsca ofiary" jest etycz-

nie pożądanym postępowaniem, nie sądzę

jednak, by na tym właśnie polegało współ-

dzielenie. Ponadto ci, którzy cierpią, także

cierpiące zwierzęta, niekoniecznie są ofia-

rami. Co jeśli nie postrzegamy i nie trak-

tujemy zwierząt laboratoryjnych ani jako

ofiar, ani jako innych wobec człowieka,

a ich cierpienia i śmierci nie uważamy za

poświęcenie? Co jeśli zwierzęta używane

w eksperymentach nie są mechanicznymi

substytutami, lecz znacząco pozbawiony-

mi wolności partnerami, których różnice

i podobieństwa do człowieka, do siebie

nawzajem i do innych organizmów mają

Tkwimy pośrodku splątanej sieci wie-

lu istnień, będąc różnorodnymi istotami

stojącymi we wzajemnych relacjach: to

oto zwierzę, to chore dziecko, ta wioska,

te trzody, te laboratoria, te okolice mia-

sta, te przemysły i gospodarki, te ekolo-

gie tworzące nieskończone powiązania

między naturami a kulturami. Oto brze-

mienny w możliwości gobelin wspólnego

bycia/stawania się między stworzeniami

(także ludźmi), w którym dobre życie,

Moja refleksja nad tym, co może znaczyć współdzielenie cierpienia, wyłoniła się częściowo dzięki licznym e-mailom, jakie wymieni-

łam w lipcu 2006 roku z Thomem van Doorenem, australijskim uczonym i pisarzem zajmującym się nasionami w technonaukowym

rolnictwie. 3 lipca 2006 van Dooren napisał: „Wydaje się, że część cierpienia przynosi korzyści tylko bardzo specyficznym grupom

i w bardzo powierzchowny sposób. Dostrzeżenie, jak to się odbywa, wymaga znalezienia się w czymś w rodzaju wspólnej przestrze-

ni, o jakiej mówisz. Ale to nadal jest jedynie «dzielenie epistemologiczne» i nie mam pojęcia, jak moglibyśmy dzielić się konkretniej,

w bardziej ubabrany i, jak sądzę, sensowniejszy sposób. Myślę, że ważne jest także uwzględnienie tego, co dzieje się w globalnych

relacjach człowieka, poprzez które jesteśmy wszyscy bezdyskusyjnie uwikłani w cierpienie niezliczonych ludzi (np. poprzez sposób,

w jaki nasze style życia są możliwe dzięki nim), a także w przemysłową hodowlę zwierząt. Wszystkie owe «stworzenia» (critters, by

pożyczyć inny z Twoich terminów) także cierpią dla nas - w ten czy inny sposób. Jak moglibyśmy rzeczywiście zamieszkiwać wspólnie

z nimi przestrzeń cierpienia i w jakim celu? Zwłaszcza że tak wiele z tego cierpienia wydaje się tak absolutnie nieusprawiedliwione

i możliwe do powstrzymania. Krótko mówiąc, nie jestem pewien, czy naprawdę to rozumiem. [...] nie jestem pewien, na co przekłada

się solidarność i współdzielenie, jeśli nie jestem gotów zająć ich miejsca. To zaś rodzi mnóstwo pytań o to, dlaczego nie mogę się z nimi

zamienić miejscami, dlaczego na przykład niektórym stworzeniom (a nawet niektórym ludziom) «pozwala» się cierpieć, innym zaś nie".

1 0 4

ZWIERZĘTA LABORATORYJNE

ICH

L U D Z

kluczowe znaczenie dla pracy laborato-

rium, będąc w gruncie rzeczy po części

przez pracę laboratorium konstruowane?

Co jeśli pracujące zwierzęta to znaczący

inni, z którymi pozostajemy w doniosłej

relacji w nieredukowalnym świecie ucie-

leśnionych i przeżywanych cząstkowych

różnic, nie zaś Inny oddzielony przepaścią

od Toż-Samego?

Co na dodatek znaczy tu, w odnie-

sieniu do zwierząt w instrumentalnej

relacji z człowiekiem, słowo „pozbawiony

wolności"? Gdzie jest nasz zoologiczny

Marks, kiedy go potrzebujemy? Zwierzęta

laboratoryjne nie są „pozbawione wolności"

w jakimś abstrakcyjnym i transcendental-

nym znaczeniu. Tak naprawdę cieszą się one

mniejszą lub większą dozą wolności w bar-

dziej potocznym rozumieniu, do tego stop-

nia, że eksperymenty nie są możliwe bez

pewnego poziomu współpracy ze strony

zwierząt i innych organizmów. Lubię okre-

ślenie „stopnie wolności"; naprawdę istnieją

niewypełnione przestrzenie; coś, czego nie

przewidziano w rachunku, zawsze może się

zdarzyć. Nawet przemysłowym fabrykom

mięsa grozi katastrofa: mogą się spotkać

z odmową życia ze strony kurczaków lub

świń, jeśli zupełnie zlekceważą ich współ-

pracę w aroganckim ekscesie ludzkiej inży-

nierii. To jednak bardzo niski standard dla

myślenia o wolności zwierząt w relacjach

instrumentalnych.

dzialności za inne zwierzęta i wobec nich

daje pogłębienie kategorii pracy niż kate-

gorii praw, z ich nieodzownym uwikłaniem

w podobieństwo, analogię, rachunek i hono-

rowe członkostwo w rozszerzonej abstrak-

cji Człowieka. Postrzeganie zwierząt jako

systemów produkcji i jako technologii nie

jest żadną nowością 6 . Ale branie zwierząt

poważnie jako pracowników, bez pociechy,

jaką dają humanistyczne ramy ujmowania

ludzi i zwierząt, jest prawdopodobnie

czymś nowym i może pozwoli nam zatrzy-

mać maszyny do zabijania 7 . Posthumani-

styczny szept w moim uchu przypomina,

że zwierzęta pracują w laboratoriach, ale

w warunkach, których same nie projektują,

i że marksistowski humanizm nie bardziej

pomaga w myśleniu o tym - czy to w od-

niesieniu do ludzi, czy do innych zwierząt

- niż innego typu humanistyczne formuły.

Najlepsze z tego jest to, co przypomina mi

marksistowska feministka w mojej biogra-

fii i wspólnocie: że wolności nie sposób

definiować jako przeciwieństwa koniecz-

ności, nie negując zarazem myślącego

ciała [mindful body] w całej jego gęstości.

A takie zanegowanie ma wiele złowrogich

konsekwencji dla tych, którzy przypisani są

do więzów cielesności - kobiet, mieszkań-

ców krajów skolonizowanych i całej listy

„innych", niemogących pozwolić sobie na

życie wewnątrz iluzji, że wolność zaczyna

się dopiero wtedy, gdy pracę i konieczność

przerzuci się na barki kogoś innego. Stosun-

ki instrumentalne trzeba tedy przewarto-

ściować, przemyśleć, znaleźć inny sposób

ich przeżywania.

Feministki marksistowskie nie były

jednak czołówką ruchu na rzecz stanięcia

twarzą w twarz ze zwierzętami. Na ogół

PRACA I NIERÓWNOŚĆ

Mój wewnętrzny Marks każe mi stale

wracać do kategorii pracy, a także przyglą-

dać się faktycznym praktykom wydobywa-

nia wartości z robotników. Podejrzewam,

że większą szansę zbudowania odpowie-

Zob. Susan R. Schrepfer i Philip Scranton (red.), Industrializing Organisms: lntroducing Evolutionary History, New Brunswick, N.J.

2004. Książka Karen Rader, Making Mice: Standardizing Animals for American Biomedical Research, 1900-1955, Princeton, N.J. 2005 jest

niezbędna dla zrozumienia, jak gospodarcze, naukowe, kulturowe i instytucjonalne znaczenia tego, co „naturalne" i „stworzone przez

człowieka", są negocjowane w procesie tworzenia przełomowych organizmów eksperymentalnych.

7 Marksistowskie feministki stanęły w latach 70. i 80. przed częściowo analogicznym zadaniem wydobycia na pierwszy plan tego, co

robią różnicująco usytuowane kobiety, a co nie liczyło się jako praca w klasycznej analizie marksistowskiej, w której figura męskiego

robotnika i jego rodziny przywołuje na myśl strukturalną relację ludzi i ich zwierząt. Fundamentalnego przeformułowania tej kwestii

dokonała Nancy Hartsock w rozprawie „The Feminist Standpoint: Developing a Ground for a Specifically Feminist Historical Materia-

lism", w: Discovering Reality, red. Sandra Harding i Merill Hintikka, Dordrecht 1983, s. 283-310. Dzięki tej historii podjęcie na poważnie

kwestii zmysłowej pracy różnicująco usytuowanych zwierząt może być dziś dla feministek łatwiejsze.

1 0 5

DONNA

HARAWAY

zadowalały się kategoriami społeczeństwa,

kultury i ludzkości, zachowując daleko po-

suniętą podejrzliwość wobec natury, biologii

i konstytutywnych relacji człowieka z inny-

mi stworzeniami. Zarówno marksistowskie

feministki, jak i ich bracia skłaniali się do

stosowania kategorii pracy (oraz pragnienia

i seksualności, jeśli nie płci) tylko w odnie-

sieniu do ludzi. Inne jednak feministki od

dawna już dają przykład tego, jak poważnie

współzamieszkiwać - i rozumieć - ziemię

wraz ze zwierzętami, lub, zgodnie z określe-

niem szerokiej różnorodności pozaludzkich

istnień zaproponowanym przez Val Plum-

wood, „ziemskimi innymi" 8 . Owe teoretycz-

ki feministyczne zwróciły uwagę na mięsi-

ste, pokryte śluzem, futrem lub łuskami

zwierzęta wszelkiego rodzaju (a także inne

organizmy) - nie tylko zwierzęta literackie,

mitologiczne, filozoficzne i językowe, cho-

ciaż i o nich miały niejedno do powiedze-

nia 9 . Znam od środka pracę tych feministek,

żywi mnie ona i inspiruje, mimo że jestem

przeciwna tendencji do potępiania wszel-

kich stosunków instrumentalnych między

zwierzętami a ludźmi jako z konieczności

uwikłanych w uprzedmiotowienie i opresję

analogiczną do uprzedmiotowienia i opresji

seksizmu, kolonializmu i rasizmu. Myślę, że

z powodu tych przerażających podobieństw

zbyt wiele energii włożono w krytykę, za

mało zaś w obserwację tego, co poza tym

dzieje się w instrumentalnych zalążkach

ludzko-zwierzęcego świata i czego poza

tym potrzeba 10 .

Pozostawanie ze sobą w relacji opartej

na używaniu nie jest równoznaczne ze znie-

woleniem i gwałtem. Stosunki takie nie są

prawie nigdy symetryczne („równe" czy po-

liczalne). Przeciwnie, relacje oparte na uży-

waniu są właśnie tym, co określa współtowa-

rzyszące sobie gatunki. Ekologie znaczących

innych obejmują towarzyszy podróży i stołu,

z trawieniem i bez pociechy teleologicznego

sensu płynącego z góry, z dołu, z przodu czy

z tyłu. Nie chodzi tu o jakiś naturalistyczny

redukcjonizm. Chodzi o to, by żyć odpowie-

dzialnie jako śmiertelne istoty w świecie,

gdzie umieranie i zabijanie nie są kwestią

wyboru, i gdzie nie można ich wyprać jak

skradzionych pieniędzy, zacierając ślady

w przepływach wartości. Przepływy warto-

ści można prześledzić dzięki Marksowi i jego

dziedzicom, ale odpowiedź musi wkroczyć

8 Val Plumwood, Feminism and the Mastery of Nature, London 1993; Greta Gaard (red.), Ecofeminism: Women, Animals, Nature, Phila-

delphia 1993. Feministki argumentują też od dawna, często i przekonująco za troską, opieką i pielęgnacją [caring] we wszystkich jej

znaczeniach jako tym, czego potrzebujemy jako podstawowej praktyki. W najmłodszym pokoleniu feministek XXI wieku troską zajmuje

się Maria Puig de la Bellacasa, pisząca o „myśleniu z troską" w kontekście europejskiej grupy feministycznej „Nextgenderation". Zob.

www.nextgenderation.net/writings.html i www.nextgenderation.net/belgium/soul/care/html. Zob. też przyp. nr 19 na s. 308 niniejszej

książki [ When Species Meet, Minneapolis-London 2008].

Wśród wielu przykładów warto wspomnieć subtelne dociekania Eileen Crist na temat sposobów, w jakie język kształtuje u autorów

(także autorów naukowych) ich rozumienie relacji ze zwierzętami i same te relacje. Jej książka ma podstawowe znaczenie dla zrozu-

mienia, jak działa przypisywanie świadomego działania wyłącznie ludziom, a pozbawionych świadomości zachowań zwierzętom. Eileen

Crist, lmages of Animals: Amhropomorphism and Animal Mind, Philadelphia 1999. Od zawsze interesując się psami, w naturze i w dru-

ku, uważam książkę Alice Kuzniar, Melancho!ia's Dog, Chicago 2006 za nadzwyczajną. Jest to dzieło ryzykowne i niestosowne, pełne

przenikliwej inteligencji, tak intelektualnej, jak i emocjonalnej, biorące na poważnie to, co dzieje się między psami i ludźmi na poziomie

uczuciowym. Wyczulona na smutek nieuznawanego i odpychanego przywiązania przekraczającego różnicę gatunków, Kuzniar zwraca

się do nas, ludzi, odmawiających przyjęcia do wiadomości, że to właśnie my musimy nauczyć się rozumieć - lub choćby zauważać - głę-

bię, trudność i doniosłość psio-ludzkich relacji, dzięki czemu moglibyśmy się w końcu nauczyć mówić w odpowiedni sposób o takich

sprawach jak strata i śmierć domowego zwierzaka, wspólna podatność na zranienie i głęboki empatyczny wstyd. Melanchołia's Dog

w czarujący sposób wkracza w światy sztuki wizualnej i literackiej, aby unaocznić palącą potrzebę pielęgnowania otwartego szacunku

dla złożoności naszych przywiązań niemieszczących się w okowach różnicy gatunków. Odwołując się do literatury, filozofii, psychoanali-

zy i filmu, Erica Fudge skłania nas w książce Animal, London 2002 do fundamentalnego przemyślenia na nowo, czym są i czym mogłyby

być nasze relacje ze zwierzętami. Cała poświęcona zwierzętom seria wydawnictwa Reaktion Books (Dog, Cockroach, Crow, Oyster, Rat

itp. itd.) pod redakcją Jonathana Burta pełna jest doniosłych wglądów, materiałów i analiz.

1 0 Do najważniejszych prac należą: Carol Adams i Josephine Donovan (red.), Animals and Women: Feminist Theoretical Fxplorations,

Durham, N.C. 1995; Carol Adams, Neither Man Nor Beast: Feminism and the Defense of Animals, New York 1995; Lynda Birke, Feminism,

Animals, and Science: The Naming of the Shrew, Buckingham 1994 oraz Mette Bryld i Nina Lykke, Cosmodolphins: Feminist Cultural Stu-

dies of Technology, Animals, and the Sacred, London 2000. Adams przykłada szczególną uwagę do kwestii rasizmu i przeszkód na drodze

solidarności niezbędnej dla skutecznego aktywizmu antyrasistowskiego, prozwierzęcego i feministycznego. Zob. też Linda Hogan,

Power, New York 1988 i Alice Walker, „Am I Blue?", w: Living by the Word, New York 1987.

1 0 6

Donna Haraway - Zwierzęta laboratoryjne i ich ludzie.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: