Sądownictwo (X w. – 1320)
Sąd monarszy (sąd państwowy)
¾ Władca najwyższym sędzią
¾ monarcha, wojewoda i kasztelan (z-cy), asesorzy, podsędek
¾ sąd książęcy (w dzielnicach); sąd in curia (na dworze) lub in colloqio (na wiecu)
¾ właściwość zupełna – każda sprawa oprócz ludności niewolniczej
¾ właściwość wyłączna – sprawy duchowieństwa i możnych (do XIII w.),
¾ XIII i XIV w sąd księcia wyłączny dla rycerstwa (szlachty) przywileje rycerskie (prawo nieodpowiednie),
¾ Przestępstwa przeciwko monarsze i państwu, skargi na urzędników, regalia, status osoby, zdrada państwa, obraza majestatu, potem także poddawanie zamku i spory publicznoprawne, sprawy o ziemię
Sąd kasztelański (sąd państwowy)
¾ Niższa instancja
¾ kasztelan (d. komes grodowy) w imieniu monarchy, sędzia grodowy (z-ca), asesorzy z lokalnych feudałów, komornik wzywający strony, sędzia targowy na targu
¾ sprawy poza zastrzeżonymi dla księcia; kasztelan miał obowiązek wykrywania przestępstw, ścigania podejrzanych, sądzenia ich karania we wszystkich sprawach nie zastrzeżonych dla sądu księcia.
¾ sprawy cywilne i sprawy karne w okręgach grodowych
¾ mógł orzekać karę śmierci, okaleczenia, konfiskaty mienia, kary mutylacyjne
¾ podlegała ludność kasztelanii; zanikają około lat 60 XV w. – powstają stany, rozwija się prawo nieodpowiednie; wiele grup społ. Przestaje mu podlegać
Sądy kościelne
¾ I poł. XIII w
¾ Prawo kanoniczne
¾ I instancja – sąd archidiakona; II - sąd biskupa;
¾ Sądownictwo we wszystkich sprawach (poza ziemią, gdzie pozwanym duchowny)
¾ Sądy inkwizycyjne do zwalczania herezji
Sąd prawa niemieckiego
¾ W miastach i wsiach lokowanych na prawie niemieckim ( zgodnie z zakresem uzyskanego immunitetu sądowego)
¾ Sprawy cywilne i karne ( poza zastrzeżonymi dla władcy i panów dominialnych)
¾ Sądy ławnicze o zróżnicowanej strukturze
¾ miejski- wójt+ławnicy; wiejski- sołtys+ławnicy
Sądownictwo (1320 – 1454)
1. zasada stanowości sądów (XIII w)- odrębne sądy dla każdego stanu
2. stany sądziły się własnym prawem
3. w poł. XV w znikły sądy kasztelańskie
4. ograniczenie kompetencji sądu wojewody
Sąd królewski
¾ król najwyższym sędzią (sądził w miejscu gdzie przebywał)
¾ wszystkie sprawy wnoszone bezpośrednio lub przez sądy niższe
¾ przyjazd króla powodował zawieszenie działalności lokalnych sądów; proces toczył się przed sądem królewskim
¾ sąd in curia (na dworze, zwany asesorskim; asesorzy (z-cy)) lub in colloqio (na wiecu)
¾ sąd komisarski – w celu rozwiązania konkretej sprawy poza miejscem pobytu monarchy
¾ wyroki zatwierdzane przez króla, gdy nie był obecny na sądzie
¾ był I instancji gdy spory pomiędzy stanami o uprawnienia
¾ sprawcy najcięższych przestępstw przeciwko panującemu, przestępstwa przeciwko władzom i sądom, skarbowi państwa, urzędnicze
¾ -sprawy najważniejsze sąd sejmowy
Sąd ziemski
¾ sędzia, podsędek, pisarz, woźny, asesorzy (4-6) – Małopolska; w Wielkopolsce dodatkowo starosta jako namiestnik króla, wojewoda, podkomorzy i chorąży-> jako asesorowie
¾ sąd wielkopolski miał charakter urzędniczy
¾ szlachecki sąd w dawnej Rzeczypospolitej.
¾ wywodził się z sądu książęcego na dworze i przez to miał status sądu monarchy,
¾ sąd podstawowy dla pozwanej szlachty osiadłej z wyjątkiem tych zastrzeżonych dla sądu grodzkiego (cztery artykuły grodzkie) oraz podkomorskiego. Sąd mógł uznać się niewładnym do orzekania w jakiejś sprawie, jeśli była bardzo skomplikowana, i odesłać ją do rozstrzygnięcia do sądu wiecowego, sejmikowego lub monarszego
¾ prowadził księgi sądowe i dokonywał wpisów
¾ działał w każdej ziemi i województwie
¾ objeżdżał on województwo i odbywał sesje w poszczególnych powiatach sądowych. Określone terminy, w których sądził sąd ziemski nazywano roczkami. Przywileje nieszawskie stanowiły, że w każdym powiecie mają się odbywać 4 sesje rocznie.
¾ W XV w znikli asesorowie, a kandydatów na sędziego, podsędka i pisarza wyznacza sejmik elekcyjny
Sąd grodzki ( starościński)
¾ starosta, podstarosta lub burgrabia (z-cy), sędzia grodzki, asesorzy, justycjariusz – pomocnik starosty
¾ sąd szlachecki w dawnej Rzeczypospolitej.
¾ wykształcił się z sądów małopolskich starostów grodowych na przełomie XIV i XV w.
¾ sądził wszystkie sprawy, w których pozwanym był szlachcic nieosiadły (gołota)
¾ sądził wszystkich w tzw. sprawach gardłowych z czterech artykułów grodzkich: (1) podpalenie, (2) napad na dom szlachcica, (3) rabunek na drodze publicznej i (4) porwanie dziewicy (zgwałcenie) -> określone w statucie warckim (1423 r)
¾ wykonywał wyroki innych sądów; przyjmował wpisy (zeznania) dotyczące przede wszystkim zmiany tytułu własności ziemi
¾ sądził w innych sprawach niezastrzeżonych, nietypowych (domniemanie kompetencji)
¾ urząd grodzki – sprawy niesporne, sądził stale; od XVIII w prawo wieczności (prawo przyjmowania wpisów wieczystych)
Sąd podkomorski
¾ podkomorzy lub jego zastępca, komornik
¾ podkomorzy wybierany na sejmikach (1 z 4 wybiera monarcha)
¾ ukształtował się w XIV w. na wzorzec czeski najpierw w Małopolsce, a później w XV w. w Wielkopolsce
¾ utrzymał się aż do końca I Rzeczypospolitej
¾ miał wyłączność na sprawy o granice nieruchomości między dobrami szlachty osiadłej
¾ zbierał się na polu, w miejscu wytyczenia granicy, znaki graniczne, mapy, teren
Sąd wiecowy
¾ wojewoda - Małopolska (starosta - Wielkopolska), kasztelan, sędzia, podsędek, pisarz
¾ sąd apelacyjny I Rzeczypospolitej, stanowiący instancję odwoławczą od wyroków sadów grodzkich i sądów ziemskich.
¾ wywodził się z sądu monarszego wiecowego (doba rozbicia dzielnicowego) i przez to miał status sądu monarszego, co było o tyle istotne, iż szlachta osiadła mogła być sądzona jedynie przez sąd monarszy.
¾ kompetencją rzeczową obejmował "sprawy ważniejsze" – (1) remisje od sądów ziemskich, (2) sprawy możnych, (3) sprawy dotyczące ziemi (dobra dziedziczne)
¾ miał być zwoływany minimum 3 razy do roku, a od statutów nieszawskich minimum 1 raz w roku w poszczególnych województwach
¾ ze względu na swój możnowładczy charakter, był zwalczany przez ogół szlachty i wypierany przez sąd sejmikowy.
¾ znika w ciągu XV w. - jego kompetencje przejęły sejmiki
¾ zmiany
¾ wzrasta ranga sądów synodalnych ( podczas wizytacji biskupa)
¾ zasady wiary, dziesięcina
¾ edykt królewski (1424 r) – starostowie mają zapewnić egzekucję wyroków kościelnych
¾ 1437 r – sprawy wiary, sakramentów, praktyk religijnych, moralności
Sądy miejskie i wiejskie
¾ Sąd rady miejskiej – rajcowie pod przewodnictwem burmistrza; rada sama bądź z ławą; najważniejsze sprawy; ortyle – pouczenia prawne z Magdeburga; Kazimierz Wlk. powołał sąd leński dla wójtów i sołtysów z dóbr królewskich
¾ Sądy ławy wiejskiej – sołtys i ławnicy; apelacje do pana wsi; od XV w zamiast sołtysa wójt
Sądownictwo (1454 – 1795)
Trybunał Koronny
¾ Utworzony w 1578 r.
¾ Sad królewski zalany apelacjami -> utworzono sądy wiecowe w każdym powiecie -> 1563 r. jednorazowo utworzono sądy ostatniej instancji (przekazano zaległości z sądów królewskich)
¾ W 1578r Stefan Batory zrzekł się najwyższego sądownictwa (chciał zdobyć pieniądze na kampanię wojenną z Rosją) -> utworzono Trybunał Koronny
¾ Zbierał się w Lublinie lub Piotrkowie
¾ Reprezentanci szlachty co roku wybierani na sejmikach deputackich
¾ Na czele szlachty marszałek; na czele duchowieństwa prezydent
¾ W sprawach gdy jedną z stron był duchowny lub sprawa osoby świeckiej dotycząca spraw duchowych -> skład mieszany (iudicium mix tum)
¾ Apelacje ostatniej instancji
¾ Wyroków nie wolno podważać i zmieniać -> w rzeczywistości odwoływały sądy sejmowe lub trybunały kolejnej instancji
¾ W 1581 r. utworzono Trybunał Litewski
Sąd sejmowy
¾ król osobiście, senatorowie i kilku posłów (do końca XVI w)
¾ od około 1520 r. za Zygmunta Starego
¾ w czasie sesji sejmowej rozpatrywał ważniejsze sprawy kryminalne publiczne (oskarżenia o zdradę stanu, obrazę majestatu, zgwałcenie glejtu, przestępstwa zagrożone karą śmierci dla szlachcica oraz sprawy dotyczące przestępstw urzędniczych) oraz prywatne (zabójstwo, trucicielstwo, zmuszenie kobiety do małżeństwa), a także sprawy cywilne; sprawy ostatniej instancji
¾ rozstrzygał kwestie nie przewidziane prawem
¾ prawo łaski
¾ Orzeczenia sądu były ostateczne.
Sąd relacyjny
¾ król osobiście
¾ apelacje wnoszone przez szlachtę z lenn Rzeczypospolitej
¾ od XVII w spory o własność cerkwi i ich uposażeń
Sąd komisarski
¾ maleje rola
¾ od XVI w tylko spory pomiędzy domeną królewską a dobrami prywatnymi i kościelnymi
Sąd asesorski
¾ kanclerz lub podkanclerz, asesorowie (referendarze i urzędnicy królewskiej kancelarii), pisarz, sekretarz
¾ powstał w XVI w; pozytywna opinia
¾ asesoria – sąd królewski w I Rzeczypospolitej
¾ rozpatrywanie apelacji od sądów miast królewskich; spory graniczne dotyczące królewszczyzn
Sąd referendarski
¾ referendarz (tylko) – sąd jednostkowy, zawodowy (znawcy prawa), u boku króla
¾ miał własny aparat egzekucyjny - komisarze
¾ sąd dominialny króla dla chłopów zajmujących ziemie królewskie
¾ sprawy wnoszone przez chłopów z królewszczyzn przeciwko dzierżawcom i starostom
¾ sposób działania wykształcił się drogą praktyki, uproszczona procedura, luźne podejście do prawa i języka procedury (ruski, niemiecki, polski)
¾ sądem apelacyjnym dla sądu referendarskiego był sąd asesoryjny
Sądy kapturowe
¾ zwoływane na czas bezkrólewia
¾ działały do koronacji nowego króla, zaś elekt musiał zatwierdzić wydane przez nie wyroki
¾ były dwuinstancyjne – sąd konfederacji generalnej pełnił rolę sądu apelacyjnego
¾ sądziły kolegialnie i w przyspieszonym trybie
¾...
ziomek217