17463-1.pdf

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI

WYDZIAŁ NAUK HISTORYCZNYCH I PEDAGOGICZNYCH

INSTYTUT HISTORII SZTUKI

Agnieszka Tichoniuk

MONASTERSKA CERKIEW PW. ZWIASTOWANIA NMP W SUPRAŚLU.

STUDIUM PORÓWNAWCZE Z DZIEJÓW ARCHITEKTURY SAKRALNEJ

WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO.

CZĘŚĆ I

Tekst

Praca magisterska napisana pod kierunkiem

prof. dr. hab. Jana Harasimowicza

WROCŁAW 2008

WSTĘP.............................................................................4

I. BAZA ŹRÓDŁOWA I STAN BADAŃ.....................................6

1. Źródła pisane..................................................................................6

2. Źródła publikowane........................................................................6

3. Źródła ikonograficzne.....................................................................8

4. Stan badań...................................................................................13

II. HISTORIA MONASTERU ZWIASTOWANIA NMP................24

1. Terytorium...................................................................................25

2. Ziemie zachodnie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XV i XVI

wieku i sytuacja polityczna..................................................................25

3. Zwierzchnictwo duchowe i sytuacja kościoła prawosławnego w

Wielkim Księstwie Litewskim w XVI w.................................................26

4. Fundatorzy...................................................................................28

5. Pierwsze stulecie monasteru........................................................31

6. Okres unijny – bazyliański ( 1635- 1839)......................................39

7. Monaster supraski znów prawosławny (1839-początek XX wieku).46

8. Trudny wiek XX............................................................................50

9. Odrodzenie monasteru.................................................................53

III. HISTORIA MONASTERSKIEJ CERKWI POD

WEZWANIEM ZWIASTOWANIA NMP....................................54

1. Historia budowy cerkwi i późniejszych zmian..............................55

2. Historia prowadzonych prac konserwatorskich............................70

3. Historia rekonstrukcji..................................................................72

IV. OPIS FORMALNY......................................................75

1. Opis formalny cerkwi przed zburzeniem.......................................75

2. Opis cerkwi po odbudowie............................................................78

V. ANALIZA FORM..........................................................80

1. Geneza form.................................................................................81

Plan ...............................................................................................81

Układ przestrzenny ........................................................................83

Styk gotyku i Bizancjum ...............................................................87

Obronność .....................................................................................93

Czterowieżowość .........................................................................103

Formy i detal architektoniczny ...................................................110

2. Analiza porównawcza cerkwi w Supraślu a cerkwi w Murowance i

Synkowiczach. Bezpośrednie analogie oraz zagadnienie pierwowzoru.113

VI. ANALIZA TREŚCI....................................................128

1. Symbolika rozwiązań architektonicznych..................................129

2. Funkcja prawosławnej cerkwi obronnej na pograniczu Królestwa i

Wielkiego Księstwa Litewskiego.........................................................134

3. Funkcja świątyni - mauzoleum...................................................138

VII. MONASTERSKA CERKIEW ZWIASTOWANIA NMP, JEJ

WYJĄTKOWOŚĆ I WARTOŚĆ...........................................139

ZAKOŃCZENIE...............................................................142

BIBLIOGRAFIA...............................................................150

1. Źródła pisane..............................................................................151

2. Źródła publikowane....................................................................151

3. Źródła ikonograficzne.................................................................153

4. Literatura...................................................................................155

WYKAZ ILUSTRACJI.......................................................175

WSTĘP.

Monaster w Supraślu, założony w początkach XVI wieku przez Aleksandra

Chodkiewicza w jego dobrach, w głębokiej Puszczy Błudowskiej, swoim

znaczeniem i oddziaływaniem wybiegł daleko poza jej granice. Trudno

wskazać inny ośrodek, w którym w takim zakresie skoncentrowane

zostałyby najlepsze osiągnięcia rożnych dziedzin kultury i w którym by tak

intensywnie przejawiały się kontakty z kulturą innych narodów

słowiańskich. 1 W takim oto ośrodku powstało unikatowe dzieło- cerkiew

Zwiastowania Najświętszej Marii Panny (Błahowieszczenia Preswiatoj

Bohorodicy), która zaskakuje swą odrębnością i niepowtarzalnością.

Niewątpliwym jej walorem jest też zawarte w niej świadectwo historii tych

ziem.

Monaster supraski na przestrzeni kilku wieków swych dziejów

przechodził rozmaite koleje, związane przede wszystkim z burzliwymi

dziejami wschodnich rubieży dawnej Rzeczypospolitej a zachodnich granic

Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przeżywał okresy ożywionej działalności,

jak też lata pewnego zastoju. Miało to przełożenie na architekturę, która

powstawała w jego obrębie. Przez lata historycy próbowali ogarnąć

burzliwą jego historię, zwłaszcza przy okazji zmiany właściciela czy

konfesji. Mimo zakończonych sporów własnościowych, nadal w literaturze

pojawiają się spory dotyczące prawa nazywania monasteru Supraskiego

prawosławnym bądź unickim. Po tych wszystkich wiekach „prawo” będzie

zawsze względne, dla jednej jak i dla drugiej strony. Historycy wciąż

uważają za konieczne i celowe rozpamiętywanie uprawnień tego czy innego

wyznania do cerkwi supraskiej, i posługują się przy tym przeinaczaniem

faktów historycznych. Interpretacja wydarzeń może być nacechowana

indywidualnym spojrzeniem historyka, ale rzetelność badawcza nakazuje

sam materiał historyczny przedstawiać bez tendencyjnych uproszczeń czy

wręcz zniekształceń. I o ile historia monasteru jest trudna do odtworzenia,

o tyle z dziełem architektonicznym może być sprawa prostsza. Jednak nie

w tym wypadku. Historia zabytku, którą można by odczytać z jego murów i

1 Mironowicz 1982, s. 32

nawarstwień obróciła się w gruzy w 1944 roku. Na szczęście zachował się

materiał ikonograficzny, archiwalia na podstawie których cerkiew

zrekonstruowano. Jednak wiele kwestii nie można już dziś rozstrzygnąć.

Tematem niniejszej pracy będzie przedstawienie historii monasteru,

a przede wszystkim na tym tle historii, budowy głównej jego cerkwi

Zwiastowania NMP. Przyjęło się datować cerkiew na lata 1503- 1511,

jednak dokładnego zbadania i datowania wymagałaby przebudowa, którą

da się zauważyć w obrębie szczytów. W dalszej części pracy prześledzę

prowadzone prace konserwatorskie obiektu oraz jego rekonstrukcję.

Głównym celem będzie jednak analiza pod względem form i treści w nich

zawartych, poszukiwanie autorstwa i proweniencji formalnej.

Heterogeniczność elementów tworzących architekturę cerkwi w Supraślu

zdaje się nie ulegać wątpliwości. Jednak pierwowzory tych elementów i ich

pochodzenie wcale nie jest oczywiste i proste. Spróbuję podjąć próbę

wyprowadzenia genezy architektury cerkwi supraskiej. Opierać się będę w

poszukiwaniach genetycznych głównie o tereny Wielkiego Księstwa

Litewskiego. Na zakończenie spróbuję pokazać wyjątkowość i wartość

cerkwi Zwiastowania, której architekturę w największym skrócie określa

się terminem „styku”, bądź „przenikania kultur”.

Dotychczasowa literatura dotycząca Supraśla skupia się głównie na

zawirowaniach historii, zaś zagadnienie architektury i jej analizy

traktowane jest marginalnie. Genezę, analizę źródeł inspiracji traktowano

bardzo pobieżnie, ograniczając się jedynie do wymienienia analogicznych

cerkwi w Murowance i Synkowiczach. Niektórzy jednym tchem dodawali

jeszcze Wilno i Połock, nikt zaś szerzej nie rozwinął tego tematu. Pojawiały

się co prawda próby ujęcia tematu, jednak skupiano się w nich na

poszczególnych aspektach, np. na obronności, „formie granicznej”, nie

obejmując zaś tematu całościowo. Spróbuję przy tej okazji pokazać różnice

w patrzeniu z perspektywy trzech narodów i formacji kulturowych: Polski,

Białorusi, Litwy.

W tym miejscu chciałabym podziękować w pierwszej kolejności Panu

Profesorowi Janowi Harasimowiczowi za prowadzenie pracy, oraz cenne

wskazówki. W dalszej kolejności podziękowania kieruję ku namiestnikowi

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: