421_Nr_5.pdf

Gazeta informacyjna Biebrzańskiego Parku Narodowego

numer 5 { jesień 2010

W numerze:

Godów czas

¡ Rozmowa

z burmistrzem

Tadeuszem

Ciszkowskim

{ 3

Na bagnach każda pora roku ma swoje atrakcje. Zimą ogromne

przestrzenie pokryte lodem i śniegiem umożliwiają oglądanie

tropów zwierząt tu występujących i poznanie terenów latem

niedostępnych. Wiosną licznie przelatujące i gniazdujące ptaki

swoim śpiewem cieszą nie tylko ornitologów lecz wszystkich

przebywających tu ludzi. Latem uwagę zwraca bujnie

rozwijająca się roślinność, zmieniające się barwy poszczególnych

zbiorowisk roślinnych, a także rośliny które możemy spotkać

tylko w tych naturalnych środowiskach. Jesienią natomiast

najciekawszym zjawiskiem przyrodniczym jest okres godowy

łosi zwany bukowiskiem i jeleni zwany rykowiskiem.

rywali, szczególnie młode byki tzw.

chłysty, które krążą w pewnej odle-

głości od chmary, nie podejmują je-

dnak walki i są przeganiane przez

byka stadnego. W przypadku gdy

trafi się byk równy siłą prowadzące-

mu, lub silniejszy wywiązuje się za-

żarta walka po której zwycięzca za-

chowuje lub przejmuje władzę nad

chmarą. Podczas rykowiska byki

pilnujące łań nie mają czasu na że-

rowanie i bardzo tracą na wadze.

Łosie podczas bukowiska zacho-

wują się inaczej niż jelenie. Byki

nie tworzą chmar lecz gromadzą się

wokół rujnej klępy, wydają w tym

okresie charakterystyczne głosy

tzw. stękanie. Głosy te są znacznie

cichsze od ryczenia jeleni, lecz wy-

dawane w okresie wieczornym w

bagnistym terenie są słyszalne bar-

dzo daleko. W pobliżu klępy prze-

ważnie przebywa po kilka byków,

do walk dochodzi jednak bardzo

rzadko i walki te nie są tak gwałto-

wne jak u jeleni. Zdarzyło mi się

obserwować konkurencję wśród

siedmiu byków, które zgromadziły

się na grądziku rano przy pełnym

słońcu, byłem zamaskowany od

nich kilkanaście metrów i obserwo-

wałem jak kolejno parami próbo-

wały swych sił, para byków powoli

podchodziła do siebie i wzajemnie

próbowały się przepchać. Walka

wydawała się bardzo powolna lecz

drżące mięśnie walczących konku-

rentów wskazywały na ogromną si-

łę wkładaną w to zajęcie, najwięk-

szy z byków nie uczestniczył w

„przepychance”. W przeciwień-

stwie do jeleni podobno klępa sama

może dokonać wyboru i wybrać so-

bie partnera niekoniecznie najsil-

niejszego. Bukowisko bardzo czę-

sto odbywa się w trzcinach lub te-

renie zakrzaczonym przemieszcza-

jąc się po kilkaset metrów w ciągu

doby i trwa kilka dni przy każdej

klępie.

Edward Komenda

¡ Dyrektywa wodn { 3

O kresy godów obydwu tych

gatunków właściwie wystę-

pują w tym samym okresie

tj. we wrześniu i trwają do połowy

października, ryczenie jeleni i stę-

kania łosi możemy słuchać jedno-

cześnie, czasami wcześniej o kilka

dni aktywność zaczynają łosie.

Przed sezonem zwierzęta intensy-

wnie żerują pozostając w zaroślach

i odnosi się wrażenie że jest ich ma-

ło, przybierają wówczas znacznie

na wadze mówimy, że stają się łoj-

ne. Podczas godów stają się bardzo

ruchliwe i głośne, dziwiąc ludzi

swoją liczebnością. Na termin roz-

poczęcia i intensywność sezonu go-

dowego mają znaczny wpływ wa-

runki pogodowe, mroźne, bezwie-

trzne noce i spokój w ostoi intensy-

fikuje wydawanie głosów przez by-

ki, przy silnym wietrze, deszczu i

wysokiej temperaturze byki odzy-

wają się rzadko lub wcale i może

wtedy odbyć się tzw. „ciche” ryko-

wisko.

¡ Jesień – czas

grzybobrania

{ 4

¡ Jadalne owoce

roślin dziko rosnących

wykorzystywane

na Podlasiu

{ 5

¡ Z życia Parku { 6–7

Różnorodne zwyczaje

Zachowanie jeleni i łosi znacznie

różni się między sobą. Byk jeleń

gromadzi wokół siebie znaczną

ilość łań tworząc tzw. chmarę, któ-

rą broni przed konkurentami sta-

czając liczne walki z innymi byka-

mi pragnącymi zawładnąć jego

podopiecznymi. Wielkość chmary

zależy od siły byka, najsilniejsze

gromadzą wokół siebie do dziesię-

ciu łań, słabsze, młode i stare gro-

madzą łań znacznie mniej, zdarza

się, że byk prowadzi tylko jedną ła-

nię. Chmarze przewodzi zawsze

najsilniejsza łania posiadająca cie-

laka tzw. licówka i to ona określa

kierunek przemieszczania się całej

grupy, natomiast byk dba o to aby

żadna z jego łań nie oddaliła się od

pozostałych często wieńcem zmu-

szając je do uległości. Przywódca

stada potężnym rykiem odstrasza

2010

Rok

Wodniczki

Tak okazałe byki łosie spotyka się w dolinie Biebrzy

Ciąg dalszy na str. 2.

2 {

Biebrzańskie Wieści { nr 5

2010 Rok Wodniczki

Jeleń byk. To zdjęcie autorstwa Piotra Dombrowskiego zdobyło III miejsce w Międzynarodowym Konkursie Fotograficznym „International Photography Awards” w kategorii „Zachód Słońca”

Godów czas

Ciąg dalszy ze str. 1.

poroża tworzy tzw. tyka, z której

wyrastają poszczególne odnogi,

najbliższa głowy nazywa się

oczniakiem, następna nadocznia-

kiem, a trzecia opieraniem, ponad

nimi może znajdować się widlica

składająca się z dwóch odnóg lub

korona jeżeli tych odnóg jest więcej.

Poroże określa się na podstawie li-

czby odnóg z tej strony, na której

jest ich więcej, jeżeli podwojenie

daje 10 mówimy, że jest to dziesią-

tak, jeżeli 18 to jest osiemnastak,

jeżeli 24 jest to czterodwudziestak.

W wypadku gdy liczba odnóg na

obydwu częściach poroża nie jest

jednakowa to określa się je dodat-

kowo jako nieregularny. Ilość od-

nóg nie jest podstawą do określania

wieku zwierząt.

na duże szkody i brak możliwości

odnowienia lasu, zaprzestano cięć

rębnych już w 1982 r. i od tego

okresu nie sadzi się młodych drze-

wek, igliwie wyrośniętych sosen

jest poza zasięgiem pyska łosia i

jest jako żer niedostępne. Zwięk-

szając bazę żerową zwierzynie na-

leży wykonywać trzebieże w drze-

wostanach sosnowych na początku

zimy i pozostawiać ścięte drzewa

lub tylko ich wierzchołki na całą zi-

mę, w ten sposób udostępniając

około 1 tony żeru na hektar. Konku-

rencja pomiędzy łosiem i jeleniem

jest bardzo ograniczona, ogólnie

można przyjąć, że w okresie letnim

głównym pokarmem łosi jest po-

karm z roślin drzewiastych, jelenie

natomiast chętniej korzystają z roś-

linności łąkowej i runa, zimą nato-

miast na wykładanych powie-

rzchniach trzebieżowych łosie zgry-

zały pędy i igliwie sosnowe, które

stanowiło do 95 % ich pożywienia,

natomiast jelenie chętniej spałowa-

ły młodą korę sosny która stanowi-

ła do 60 % ich diety. Łoś w poszu-

kiwaniu właściwego sobie żeru mu-

si migrować na tereny lasów pry-

watnych lub poza dolinę Biebrzy,

pozostaje więc nisza którą wypeł-

nia jeleń, który do swojego prawid-

łowego rozwoju potrzebuje żeru

znacznie gorszej jakości i zimą zu-

pełnie mu wystarczają bezlistne pę-

dy gatunków liściastych.

Po zakończeniu rui przez klępę

byki rozchodzą się i poszukują na-

stępnej rujnej samicy. W ciągu jed-

nego sezonu byk może pokryć na-

wet kilka klęp. W okresie godowym

można zauważyć wzmożoną migra-

cję byków które stękając mogą

przemieszczać się na znaczne odle-

głości.

Oręż gotowy do walki

Zwierzyna płowa, do której zali-

czane są zarówno łosie jak i jelenie

co roku wytwarza nowe poroże przy

czym starsze byki wcześniej je wy-

cierają oraz wcześniej zrzu-

cają od byków młodych. Ro-

snące poroże pokrywa deli-

katna skórka, bardzo silnie

ukrwiona i pokryta delikat-

nym meszkiem zwanym

scypułem. Przed sezonem

rozrodczym naczynia krwio-

nośne i scypuł zasychają i

byki wycierają je o cienkie

drzewa i krzewy, a czasami

łosiom zdarza się wycierać

o ziemię. Barwa wytartego

poroża zależy głównie od ro-

dzaju roślin o jakie byk je

wycierał, a także od warun-

ków jego bytowania. Młode

byki wytwarzają poroże w po-

staci pojedynczych tyk i są nazy-

wane szpicakami, w miarę wzrostu

wieku co roku wytwarzają poroża

większe do czasu kulminacji swego

rozwoju następnie poroża uwste-

czniają się stają się coraz słabsze,

zdarza się że najstarsze byki nie

wytwarzają, nazywamy je mnicha-

W trakcie bukowiska może dochodzić do walk między samcami

mi. U łosi okres posiadania poro-

ża jest stosunkowo krótki, w połowie

września można często spotkać

młode byki jeszcze nie wytarte, a w

pierwszej połowie października

znajdowane były już zrzuty starych

byków (chociaż zdarza się spotkać

łosie z porożem nawet w lutym), je-

lenie zrzucają poroże w końcu lute-

go lub marcu.

Wśród łosi spotykane są u nas

dwie formy poroża, występują bady-

larze posiadające poroże składają-

ce się z pojedynczych odnóg, oraz

coraz częściej spotykana forma ło-

patacza. W porożu jelenia wyróż-

niamy kilka charakterystycznych

elementów. Bezpośrednio nad skó-

rą występuje uperlone zgrubienie

zwane różą, główną konstrukcję

Baza żerowa

Rykowiska i bukowiska od wielu

lat występują na tym samym tere-

nie, wzajemnie sobie nie przeszka-

dzając. Pierwsze jelenie na terenie

dolnego basenu Biebrzy miałem

okazję obserwować w 1971 r., twier-

dzenie o wypieraniu łosi przez jele-

nie nie wydaje się prawdziwe, cho-

ciaż liczebność jeleni w ostatnich

latach znacznie wzrosła. Podczas

rykowiska na siedliskach borowych

występuje wzmożona penetracja la-

su przez grzybiarzy, podczas gdy w

trzcinach na siedliskach bagien-

nych zwierzyna ma potrzebny jej

spokój. Łoś do swojego prawidło-

wego rozwoju potrzebuje znacznie

lepszej jakości żeru od jelenia. Głó-

wnym pokarmem łosi w okresie zi-

mowym są igliwie i pędy sosny. Na

terenie doliny Biebrzy ze względu

Łoś (Alces alces) – to największy ssak bytujący w dolinie Biebrzy. Masa do-

rosłego samca może osiągać nawet 400 kg. Jego liczebność w granicach

Biebrzańskiego PN wynosi ok. 600 szt. Jest to gatunek łowny. Od 2001 roku

na podstawie moratorium wydanego przez Ministra Środowiska obowiązuje

całoroczny zakaz strzelania do łosi.

Jeleń europejski (Cervus elaphus) – drugi co do wielkości roślinożerca

bytujący w dolinie Biebrzy, który masowo zaczął zasiedlać dolinę w latach

80-tych ubiegłego stulecia. Waga dorosłego byka może wynosić ponad 200

kg. Liczebność jelenia w granicach Parku wynosi ok. 550 szt.

Edward Komenda – doktor nauk

leśnych, wieloletni nadleśniczy

Nadleśnictwa Knyszyn, miłośnik

Bagien Biebrzańskich i propagator

przyrody, myśliwy.

{ 3

nr 5 { Biebrzańskie Wieści

www.biebrza.org.pl

O środowisku

Dyrektywa Wodna

na serio

Woda – zawsze daje początek życiu, bez niej nie da się żyć, na pustyni stanowi zbawienie

podróżującego. Kiedy indziej bywa groźna i niebezpieczna, nieraz w mgnieniu oka może

zabrać cały dorobek życia. Bez wątpienia woda uczy pokory człowieka.

nie całego kraju do 2015

r., również stawia wyma-

gania względem zachowa-

nia flory i fauny wód, reżi-

mu hydrologicznego, mor-

fologii cieków i jezior,

ciągłości ekologicznej cie-

ków, czystości wód – tzw.

„cel środowiskowy”. Fakt

ten wskazuje na zależność

pomiędzy Ramową Dyrek-

tywą Wodną (RDW) a dy-

rektywą siedliskową i pta-

sią. Mowa jest także, o od-

stępstwach i warunkach

dopuszczających przed-

sięwzięcia pogarszające

stan wód lub powodują-

cych nieosiągnięcie celów

środowiskowych. Dyrekty-

wa Powodziowa, mówi o

zarządzaniu ryzykiem po-

wodzi, m.in. poprzez two-

rzenie planów gospodaro-

wania wodami w dorze-

czach. W dyrektywie jest

także mowa o przeciw-

działaniu suszy.

Zgodnie z Dyrektywą

Powodziową, dla obsza-

rów gdzie występuje lub

może wystąpić znaczące

ryzyko powodzi, ustalone

zostaną odpowiednie ce-

le zarządzania ryzykiem

powodziowym, kładąc

nacisk na ograniczenie

potencjalnych negaty-

wnych konsekwencji po-

wodzi przy wykorzysta-

niu, w możliwych przy-

padkach, nietechnicz-

nych środków ochrony

przeciwpowodziowej.

Przy ustalaniu działań

służących osiągnięciu ce-

lów zarządzania ryzy-

kiem powodziowym uw-

zględniać się będzie ko-

szty oraz korzyści działań

podejmowanych dla

osiągnięcia celów zarzą-

dzania ryzykiem powo-

dziowym, zasięg powo-

dzi, trasy przejścia fali po-

wodziowej oraz obszary o

potencjalnej retencji wód

powodziowych, cele śro-

dowiskowe wynikające z

Ramowej Dyrektywy Wo-

dnej, gospodarowanie

wodami, sposób uprawy i

zagospodarowania grun-

tów, stan planowania i

zagospodarowania prze-

strzenne, ochronę przyro-

dy, uprawianie żeglugi i

infrastrukturę portową,

prognozowanie powodzi

i systemy wczesnego

ostrzegania, infrastruktu-

rę krytyczną w rozumie-

niu ustawy o zarządzaniu

kryzysowym.

Państwa członkowskie

zobowiązane są do prze-

prowadzenia do 2011 r.

wstępnej oceny ryzyka

mającej wskazać dorze-

cza oraz związane z nimi

obszary nadbrzeżne, na

których występuje zagro-

żenie powodziowe. Na-

stępnie, do 2013 r., kraje

członkowskie powinny

sporządzić dla tych ob-

szarów mapy ryzyka, a do

2015 r. ustanowić plany

zarządzania ryzykiem po-

wodziowym. Mapy ryzy-

ka mają służyć prewencji,

ochronie i gotowości do

akcji ratunkowej. Zgod-

nie z projektem ustawy,

rolą samorządów będzie

uwzględnianie tych map

w planach zagospodaro-

wania przestrzennego,

m.in. będzie wiązało się

to z całkowitym zakazem

zabudowy w strefach za-

lewowych czy podjęciem

działań w celu ogranicze-

nia skażenia wód w sku-

tek bezpośrednich spły-

wów powierzchniowych

do cieków (np. z terenów

zabudowanych miast, z

terenów przemysłowych).

W prawdzie obecny

projekt ustawy nie trans-

ponuje w pełni obu dy-

rektyw jednak propono-

wane przez rząd rozwią-

zania powinny ograni-

czyć zabudowę terenów

narażonych na niebezpie-

czeństwo wystąpienia po-

wodzi. W dalszej per-

spektywie przyczynią się

do ograniczenia negaty-

wnych skutków powodzi

dla działalności człowie-

ka, także przyniosą wy-

mierne korzyści przyro-

dzie, np. poprawa stanu

czystości wód, wzrost li-

czebności oraz różnoro-

dności gatunkowej ryb.

Urszula Biereżnoj

J uż po raz czwarty w

tym roku wielu mie-

szkańców Polski po-

łudniowej odczuwa stra-

szne skutki powodzi. Ob-

serwując tą sytuację, mo-

żemy nazywać siebie

szczęśliwcami mieszkają-

cymi na płaskim terenie,

gdzie woda w zasadzie,

zagraża „tylko” polom i

łąkom. Człowiek w doli-

nie Biebrzy nadal stara

się żyć zgodnie z Naturą,

nie wydzierając jej każde-

go kawałka ziemi, nie od-

gradzając się wałami, fo-

sami i innymi drogimi

konstrukcjami hydrote-

chnicznymi.

Trudna sytuacja wodna

w kraju, ogromne straty

popowodziowe, a przede

wszystkim naciski ze stro-

ny Unii Europejskiej

sprawiły, że w dniu

31.08.2010 r. Rząd przyjął

projekt nowelizacji usta-

wy Prawo Wodne, zawie-

rający przepisy dostoso-

wujące prawo polskie do

postanowień Dyrektywy

2007/60/WE Parlamentu

Europejskiego i Rady ws.

oceny ryzyka powodzio-

wego i zarządzania nim

(tzw. Dyrektywy Powo-

dziowej) oraz uzupełnie-

nie transpozycji do pol-

skiego prawa postano-

wień tzw. Ramowej Dy-

rektywy Wodnej.

Nowela nadal nie transpo-

nuje w pełni przepisów unij-

nych. Nowelizacja ustawy

Prawo Wodne jest wynikiem

niezgodności wielu zaga-

dnień zarządzania wodami

w prawodawstwie polskim z

europejskimi wymogami.

Zarówno wobec transpozycji

Ramowej Dyrektyw Wodnej

jak i Dyrektywy Powodzio-

wej, Komisja Europejska wy-

czerpała już limit „pi-

semnych ostrzeżeń” wobec

Polski, stanowiących proce-

durę przedsądową w przy-

padkach naruszenia prawa

UE przez państwo członkow-

skie. W tej chwili otwarte są

trzy formalne postępowania

prawne przeciw Polsce. Je-

żeli te uchybienia nie zosta-

ną poprawione w toku prac w

Sejmie, Polskę najprawdopo-

dobniej czeka sprawa przed

Trybunałem Sprawiedliwo-

ści w Strasburgu.

Burmistrz Ciszkowski chwali się realizowanymi przez gminę projektami z zakresu ochrony środowiska

skich od kilkunastu lat – a jak jest w

Gminie Dąbrowa Białostocka?

Jest podobnie. Gmina prowadziła pilota-

żowy program przydomowych oczyszczalni

stawowych we współpracy z Instytutem Eko-

logii Stosowanej, od którego zakupiona zosta-

ła licencja na użytkowanie tego typu oczy-

szczalni na terenie gminy. W programie tym

rolnicy we własnym zakresie musieli wyko-

nać instalacje (kopiec filtracyjny, staw), resz-

tę kosztów pokrywała gmina – koszt jednej in-

stalacji wynosił ok. 2500 zł. W ramach zaku-

pionej licencji Instytut również serwisował

instalcję.

Rozmawiał: A. Wiatr

Rozmowa z Tadeuszem Ciszkowskim –

burmistrzem Dąbrowy Białostockiej

Gmina Dąbrowa Białostocka w herbie

posiada dąb – symbol siły, trwałości.

Taki herb to zobowiązanie wobec

przyrody. Co udaje się w gminie zrobić

dla przyrody?

Wśród wielu działań o różnym charakterze

chciałbym zwrócić uwagę na sprawę zadrze-

wień, które realizujemy w ostatnim czasie

zarówno na terenie gminy jak i w samej Dąb-

rowie Białostockiej. Przykładem może być

obsadzona ulica Jana Pawła II w naszym

mieście. Jesienią przystąpimy do zadrzewień

pasów drogowych zarówno dróg gminnych,

powiatowych i wojewódzkich. W ten sposób

chcemy "oddać" przyrodzie to co zabraliśmy

w trakcie wycinki podatnych na złamanie to-

pól w pasie przydrożnym oraz w trakcie in-

nych inwestycji, gdzie wymagane było usu-

nięcie drzew. Chciałbym podkreślić, że do

zadrzewień wykorzystujemy nasze rodzime

gatunki drzew, głównie różne odmiany lip z

myślą by służyły w przyszłości także pszczo-

łom.

Co jakiś czas słyszymy o problemach

z oczyszczalnią ścieków w samej

Dąbrowie mającej wpływ na jakość

wody w Biebrzy – czy planowane są

jakieś działania modernizacyjne?

Dzięki wsparciu finansowemu w

kwocie 15,5 mln z Regionalnego Pro-

gramu Operacyjnego podjęliśmy się

realizacji programu gospodarki

wodno-ściekowej w aglomeracji Dąb-

rowa Białostocka. Wybudowane zosta-

ną 4 odcinki kanalizacji, kilka wodo-

ciągów, wykonana modernizacja uję-

cia wody oraz modernizacja istniejącej

oczyszczalni. Działanie to zdecydowa-

nie poprawi jakość zrzucanych ście-

ków i nie będzie zagrożenia dla wód

Biebrzy.

Jak Gmina wykorzystuje możliwości fi-

nansowania inwestycji pro środowisko-

wych przy udziale środków finansowych

Unii Europejskiej?

Dzięki Programowi Rozwoju Obszarów

Wiejskich udało nam zdobyć 2,3 mln złotych

na gospodarkę wodno-ściekową na terenie

gminy. Za te pieniądze w latach 2010-2011

chcemy uporządkować gospodarkę ściekami

na terenach wiejskich poprzez budowę przy-

domowych oczyszczalni ścieków dla 250 go-

spodarstw oraz 6 szkół. Koszt każdej instala-

cji to ok. 10 000 zł czyli duże wsparcie finan-

sowe dla gospodarstw, które zdecydowały się

w ten sposób rozwiązać problem gospodarki

ściekowej w swoim gospodarstwie. Ponadto

staramy się dbać o klimat poprzez termomo-

dernizację szkoły i przedszkola oraz monto-

wanie paneli solarnych do podgrzewania

ciepłej wody – przykładem może być instala-

cja paneli na kotłowni przy osiedlu w Róża-

nymstoku.

Czy gmina wykorzystuje obecność na

swoim terenie Biebrzańskiego Parku

Narodowego?

Cenimy sobie obecność Parku na terenie

gminy i tam gdzie to tylko możliwe razem

współpracujemy. Przykładem może być pro-

jekt ochrony torfowisk w okolicach wsi Szu-

szalewo. Cieszy nas, że niektórzy mieszkań-

cy wsi mogą korzystać finansowo na ochro-

nie przyrody i cieszyć się pięknymi storczy-

kami, rosiczkami czy żurawinami. Jednak

bez drogi zadanie to trudno byłoby wykonać

– tu gmina dołożyła się finansowo i dzięki te-

mu rolnicy mogą z łatwością wjechać ze

sprzętem na łąki.

Wspieramy też finansowo działalność Stra-

ży Parku, przyczyniając się eliminowania róż-

nego rodzaju zagrożeń tak dla przyrody jak i

mieszkańców zamieszkujących w bezpośre-

dnim sąsiedztwie Parku i rzeki Biebrzy.

Na podstawie informacji:

http://www.mos.gov.pl/

artykul/7_aktualnos-

ci/12880_prawo_wodne_te-

matem_posiedzenia_r.html

Więcej informacji nt. zmiany Ustawy Prawo Wodne:

http://www.kprm.gov.pl/rzad/decyzje_rzadu/id:5225/

http://www.mos.gov.pl/artykul/2612_projekty_ak-

tow_prawnych_nowe_akty_/12923_projekt_ustawy-

_o_zmianie_ustawy_p.html

prawo europejskie:

http://ec.europa.eu/environment/water/index_en.htm

W skrócie:

Dyrektywa Wodna mówi,

iż państwa członkowskie

są zobligowane do osiąg-

nięcie tzw. dobrego stanu

naturalnych wód na tere-

Przydomowe oczyszczalnie ścieków fun-

kcjonują w praktyce na obszarach wiej-

Dziękuję za rozmowę.

4 {

Biebrzańskie Wieści { nr 5

2010 Rok Wodniczki

Jesień – czas grzybobrania

Grzyby to niesamowite i tajemnicze organizmy.

Pojawiają się w dużej ilości, na krótko,

nie wydają kwiatów, nasion i znikają

bez śladu. Starożytni Grecy wierzyli, że ich

obfitość i wielkość zależała od siły grzmotów

i liczby uderzeń piorunów. Grzyby dawniej

zaliczano do królestwa roślin, ale więcej

cech wspólnych mają one ze zwierzętami.

Nie posiadają zielonego barwnika

- chlorofilu i tak jak zwierzęta są cudzożywne.

Niezbędne do życia substancje czerpią

z podłoża, na którym żyją. Za źródło

pokarmu może im służyć dosłownie

wszystko, min.: gleba, drewno, powalone

drzewa, obumarłe łodygi roślin, liście, igły,

szczątki zwierząt, odchody, produkty

spożywcze. Inne są pasożytami, które

wnikają przez rany do żywych organizmów

i żyją ich kosztem.

Muchomor jadowity

Muchomor sromotnikowy

Świecznik rozgałęziony

Borowik szlachetny

Muchomor czerwony

Gwiazdosz potrójny

Podgrzybek brunatny

osikami koźlarze czerwone, pod sos-

nami podgrzybki brunatne, borowi-

ki sosnowe i maślaki zwyczajne,

pod świerkami borowiki szlachetne.

Partnerstwo grzyba i drzewa, związ-

ku opartego na obopólnych korzy-

ściach, zwane jest mikoryzą. Strzęp-

ki grzyba oplatają korzenie drzewa

lub wnikają do ich wnętrza. Drzewo

uzyskuje większą powierzchnię

chłonną korzeni, tym samym lepszy

dostęp do wody i soli mineralnych a

grzyb korzysta z cukrów dostarczo-

nych przez roślinę. Mikoryza jest

niezbędna drzewom do prawidło-

wego wzrostu i rozwoju. W trakcie

zbierania grzybów trzeba pamiętać,

iż grzyby niejadalne, trujące, często

bezmyślnie niszczone, też są bar-

dzo ważnymi partnerami drzew, np.

silnie trujący muchomor sromotni-

kowy związany jest z dębami, mu-

chomor plamisty z sosnami, świer-

kami i dębami, muchomor czerwo-

ny z brzozami. Zbierajmy grzyby

rozważnie i z umiarem. Trujące,

nieznane nam lub nie nadające się

do jedzenia pozostawmy w lesie

nietknięte, tak by mogły spełniać

swą rolę w przyrodzie. Zwierzęta

chętnie korzystają z takiego pokar-

mu przed zimą. Ostrożnie zrywaj-

my jadalne, wykręcając trzon z pod-

łoża. Wyrwanie z ziemi powoduje

uszkodzenie grzybni, natomiast od-

cinanie nożem prowadzi do gnicia

resztek pozostawionego trzonu, co

też nie jest dla niej dobre. Otwory

po usunięciu owocników starannie

okryjmy ściółką, aby jak najmniej

uszkodzić wrażliwego na światło

ciało grzyba. Kapelusze starszych

owocników można rozciąć i spraw-

dzić na miejscu, czy nie są zaczer-

wione, w ten sposób umożliwimy

rozprzestrzenianie się zarodnikom.

W trakcie grzybobrania nie nale-

ży zbierać grzybów młodych lub je-

szcze nierozwiniętych, których z ca-

łą pewnością nie można zidentyfiko-

wać. Młody muchomor sromotniko-

wy dla niewprawnego oka może być

mylony z czubajką kanią, pieczarką

czy gąską zielonką. Śmiertelnie tru-

jący muchomor plamisty przypomi-

na jadalnego muchomora czerwo-

nawego. Jeżeli mamy choć cień

wątpliwości, to „odpuśćmy”, czy

warto ryzykować życiem? Także

wśród grzybów rurkowych czają się

pułapki. Borowik szlachetny ma so-

bowtóra – goryczaka żółciowego,

zawiera on nieszkodliwą, niewiel-

ką ilość muskaryny, grzybowej tru-

cizny, a jego gorzki smak popsuje

każdą potrawę. Nieraz spotykamy

się z określeniem „borowiki szatań-

skie” tak nazywana jest grupa ga-

tunków niejadalnych lub trujących

z wyglądu podobnych do borowika

szlachetnego. Tu jednak warto

wspomnieć, że prawdziwie szatań-

ski jest tylko jeden – borowik sza-

tański, piękny i bardzo rzadki grzyb,

występujący na glebach wapien-

nych pod bukami, ma tylko kilka

stanowisk w południowej części

kraju. Jest trujący, szczególnie w

stanie surowym, zjedzenie owocni-

ków powoduje ciężkie dolegliwości

żołądkowo-jelitowe i gwałtowne wy-

mioty. W czasie wypraw do lasu ma-

my szansę napotkać intrygujące ga-

tunki o kolorowych i fantazyjnych

kształtach. Gwiazdosze przypomi-

nają rozgwiazdy, goździeńczyki i

świeczniki wyglądają jak egzoty-

czne koralowce, ozorki przypomi-

nają do złudzenia płaty wątroby.

Niektóre grzyby o okazałych owoc-

nikach są rzadkie i są objęte ścisłą

ochroną gatunkową.

Agnieszka Henel

Z e słowem „grzyb” kojarzą się

przede wszystkim znane i lu-

biane jadalne grzyby kapelu-

szowe – borowiki, maślaki, pod-

grzybki, koźlaki, kurki. Warto wie-

dzieć, że poszukiwany przez nas

owocnik złożony z kapelusza i trzo-

nu to tylko niewielka część niewido-

cznego dla nas potężnego ciała

grzyba zwanego grzybnią. Rozwija

się ono w podłożu i składa się z nit-

kowatych, rozgałęzionych i gęsto

splecionych strzępek, przypomina-

jących długie sznury. W naszym kli-

macie większość grzybów jadalnych

dojrzewa od lata do późnej jesieni.

Wytrawni zbieracze wiedzą, że

wówczas pod brzozami znajdą koź-

larze pomarańczowożółte i babki,

pod grabami koźlarze grabowe, pod

„Kołpaki”* w sosie

pomidorowym wg Pani

Marianny Kramkowskiej

Młode kołpaki płukamy w osolonej

wodzie (sól sprawia, że blaszki

kapelusza rozchylają się i łatwo z

nich wypłukać np. piasek) i

odsączamy. Następnie grzyby

obgotowujemy przez ok. 20 minut i

ponownie odsączamy na durszlaku.

W międzyczasie podsmażamy na

oleju rzepakowym posiekaną cebulę

(na 1 kg kołpaków używamy 2

średniej wielkości cebule). Do

zarumienionej cebuli dodajemy

kołpaki oraz 4 łyżki stołowe

koncentratu pomidorowego. Całość

przyprawiamy solą, cukrem, maggi i

pieprzem do smaku i dusimy przez

kolejnych 15-20 minut.

Danie podajemy na gorąco lub

można je bezpośrednio przełożyć do

słoików i przechowywać bez

wekowania.

Można go stosować także do innych

grzybów. Życzymy smacznego.

*Płachetka zwyczajna (Rozites

caperatus) – znana również jest jako:

kołpak, turek, kołczan, niemka,

cukrówka, prusianka. Pospolity grzyb

pojawiający się od VIII do X w lasach

iglastych, na glebach kwaśnych,

często w towarzystwie borówki

czarnej, w pobliżu brzóz. Zbieranie jej

polecamy wytrawnym grzybiarzom.

Te i inne wyśmienite

potrawy można

skosztować u Pani

Marianny w Gos-

podarstwie Agro-

turystycznym

„Baranówka” w Dawidowiźnie,

gm. Goniądz www.dworek.agro.pl

tel. 85 738 01 66; 604 064 914

{ 5

nr 5 { Biebrzańskie Wieści

www.biebrza.org.pl

z suszonych dzikich gruszek lub dzikich jab-

łek. Uważa się, że kompoty i dżemy z owoców

leśnych (głównie z borówek) pomagają na ser-

ce lub że działają ogólnie wzmacniająco.

Wyróżnikiem podlaskiej kuchni są kisiele

z żurawin lub kaliny. W wielu wsiach wscho-

dniego Podlasia jada się kisiel z żurawin na

wigilijną kolację, ale i bez okazji. W niektó-

rych miejscowościach owoce żurawiny były

chowane przed dziećmi, by mogli je zażywać

tylko starsi, bowiem uchodzą za środek sku-

tecznie obniżający ciśnienie. W niektórych

miejscowościach jada się mrożone owoce ka-

liny z cukrem, lub sok albo kisiel Przetwory

z owoców kaliny są używane zimą jako śro-

dek rozgrzewający.

Dzikie owoce często używane są jako na-

dzienie do pierogów lub naleśników. Najczę-

ściej tak użytkuje się borówkę czarną, ale w

niektórych miejscowościach znane są piero-

gi z kaliny lub borówki bagiennej niesłusznie

uważanej za trującą. W wielu domach owo-

ce zbierane z lasu podaje się w formie dese-

rów ze śmietaną lub z lodami, np. borówkę

czarną, poziomki, maliny, jeżyny. Dużą popu-

larnością cieszą się także ciasta z malinami,

czy innymi owocami dzikich roślin.

Ewa Pirożnikow

T radycja użytkowania roślin zbieranych

z natury zachowała się w różnym stop-

niu w poszczególnych rejonach kraju.

Ostatnio obserwuje się jej zanikanie; coraz

mniejsze jest zainteresowanie zbieraniem i

spożywaniem roślin zbieranych w lesie, na

miedzach czy bagnach. Jednak warto wrócić

do lokalnych i swojskich smaków i zachęcić

dzieci i wnuki do zbierania dziko rosnących

roślin, by cieszyć się smakiem nie tylko kon-

fitur i soków jako dodatków do herbaty oraz

dżemów jako dodatków do ciast i chleba w

okresie zimowym. Najczęściej użytkuje się

owoce dzikich roślin. Przetwory z roślin zbie-

ranych z naturalnych stanowisk odznaczają

się nie tylko się nie tylko walorami smakowy-

mi ale służą zachowaniu zdrowia. Wśród dzi-

ko rosnących roślin najczęściej bywają spoży-

wane te które są uważane za najsmaczniejsze,

np. borówka brusznica i ulęgałka ale także

rośliny o działaniu leczniczym, np. malina wła-

ściwa, borówka czarna oraz rośliny użytkowa-

nych zwyczajowo w okresach świąt i postów,

np. żurawina błotna, leszczyna pospolita.

Przetwory z żurawiny są specjalnością pani Krystyny Czarneckiej z Lipska nad Biebrzą

Jadalne owoce

roślin dziko

rosnących

wykorzystywane

na Podlasiu

Najlepsze surowe

Najwartościowsze i najsmaczniejsze są owo-

ce dzikich roślin zjadane na surowo od razu po

zbiorze. Dawniej najwięcej owoców zbierały

dzieci szukając w naturze namiastki rzadko

pojawiających się w domu cukierków. Powsze-

chnie spożywane były i są owoce borówki czar-

nej, poziomki pospolitej oraz maliny właści-

wej, nieco rzadziej porzeczki czarnej i porze-

czki czerwonej, jeżyny popielicy i jeżyny fał-

dowanej, żurawiny błotnej, borówki brusznicy

i borówki bagiennej. Dawniej w niektórych

miejscowościach oddalonych od lasu na czar-

ne jagody jeżdżono specjalnie np. z Trześcian-

ki do Puszczy Knyszyńskiej. Jednak dzieci

mieszkające w małych miejscowościach coraz

rzadziej chodzą „na jagody” do lasu. Przed

wojną w miejscowościach położonych w są-

siedztwie lasów jagody i orzechy zbierały głó-

wnie dzieci, bo „z lasu nie pędzili tylko dzie-

ci” , bo trzeba było wykupić „bilet do lasu”.

Zbieranie owoców leśnych dzieci traktowały ja-

ko zabawę i nawet same robiły koszyczki z ko-

rzeni sosnowych i jałowca na dzikie owoce,

lub kubeczki z kory. Ulubioną zabawą było

nawlekanie poziomek na źdźbła trawy lub na-

pełnianie nimi kwiatów dzwonków i zjadanie

razem z kwiatem. Jednak wiele starszych osób

wspomina, że jagody dzieci zbierały „z przy-

musu”, bo w wielu ubogich rodzinach zarob-

kowano sprzedając jagody i orzechy na targu.

W niektórych wsiach był zwyczaj na przed-

nówku wyganiania dzieci do lasu żeby się na-

jedli, jak w domu jedzenia zabrakło.

Dawniej dzieci bardzo chętnie jadły owo-

ce dzikich grusz i jabłoni. Znaczenie owo-

ców dzikiej jabłoni i grusz rosło w latach nie-

urodzaju w sadach lub gdy sady wymarzły w

1939 roku. Dzikie gruszki to w nocy strząsa-

li, żeby dzieciom nazbierać. Były nawet

„wojny” o dzikie grusze, tym bardziej, ze

zbierano dużo owoców na zapas do przygo-

towania „gruszewnika” lub kompotów na zi-

mę dla całej rodziny. Dzikie jabłka były zbie-

rane po przemrożeniu, bo stają się wtedy

słodsze i miększe, podobnie jak owoce tarni-

ny lub jarzębiny. Przed wojną uprawa drzew

i krzewów sadowniczych była w wielu wsiach

na Podlasiu rzadkością, więc jedli dzikie po-

rzeczki czarne, bo nie było ich w uprawie.

A może naleweczki

Na Podlasiu istotną rolę w życiu towarzys-

kim odgrywają nalewki alkoholowe i wina.

Często wizyta zaczyna się od poczęstunku

nalewką dla zdrowotności. Najwyżej cenione

są nalewki z owoców bzu czarnego, jarzębi-

ny, żurawiny, borówki czarnej, głogu Nalew-

ki z owoców jeżyn, maliny, róż, czeremchy,

kaliny, poziomki oraz ziół cieszą się coraz

większą popularnością. Nalewki te odrywa-

ją dużą rolę w lecznictwie ludowym. Niektó-

re rośliny dodaje się do zacieru dla zamasko-

wania nieprzyjemnego zapachu, np. pędy

malin lub owoce bzu czarnego.

Domowe wina na Podlasiu sporządza się

owoców 20 gatunków roślin; najczęściej z ja-

rzębiny, róży polnej, róży pomarszczo-

nej, bzu czarnego oraz borówki bagien-

nej, rzadziej z czarnej lub czerwonej

porzeczki, czeremchy późnej, maliny

właściwej, głogu, dzikiej jabłoni, jeżyn,

borówki czarnej oraz tarniny. Wino z

róży polnej jest uznanym remedium na

dolegliwości serca oraz osłabienie, na-

tomiast z borówki czarnej na osłabienie

wzroku oraz dolegliwości żołądkowe.

Do niedawna w podlaskich wsiach

podstawą każdego posiłku były zupy

podawane z kaszą lub ziemniakami.

Warte polecenia, chociaż rzadko uży-

wane na Podlasiu, są letnie zupy owo-

cowe, np. z borówki czarnej czy malin.

Mogą być one spożywane na gorąco

lub w formie chłodnika. Natomiast w okoli-

cach Brańska popularny jest „gruszewnik” –

przecierana zupa z ulęgałek dzikich grusz.

We wschodnich rejonach Podlasia powsze-

chnie pije się herbatki owocowe i ziołowe.

Najbardziej godne polecenia są herbatki z

dzikich owoców róż, malin, jeżyn, bzu czar-

nego, borówki czarnej, dzikiej czereśni (trześ-

ni), tarniny, głogu oraz poziomki.

Owoce dziko rosnących roślin są także uży-

wane jako popularne i tanie przyprawy do róż-

nych potraw, np. do mięs dodaje się owoców

kminku zwyczajnego lub jarzębinę. Do zakwa-

szania barszczu i kapuśniaku używa się dzikich

jabłek, jarzębiny. Do kiszenia kapusty najczę-

ściej dodaje się owoce żurawiny błotnej i dzikie

jabłka. W niektórych domach sporządza się so-

sy do mięs z borówki brusznicy lub żurawiny.

Moda na przywrócenie bogactwa tradycyj-

nej kuchni podlaskiej może stać się nie tylko

dobrym sposobem na zdrowie rodziny ale i

promocją naszego pięknego regionu.

Podlasie wyróżnia się bogactwem tradycji użytkowania pokarmowego roślin

dziko rosnących. Wynika to z różnorodności krajobrazów – lasów i pól

przeplecionych zaroślami lub bagnami oraz czystości środowiska.

Owoce bzu czarnego

Borówka czarna zwana czernicą

Owoce dzikiej gruszy

Owoce róży pomarszczonej

litej. Przetwory słodzone stały się popularne

dopiero w drugiej połowie XX wieku, kiedy

tani cukier stał się ogólnie dostępny. Konfi-

tury dawniej były luksusem nawet w zamoż-

niejszych domach; do dziś konfitury uważa się

za szlachetniejszy dodatek do herbaty lub

ciast niż dżem. Dżem z borówki brusznicy,

często z dodatkiem jabłek, gruszek lub śli-

wek i miodu uchodzi za największy przy-

smak. Jest to jedyny dżem, który był popular-

ny w miejscowościach położonych w sąsie-

dztwie borów jeszcze na początku XX wieku.

Dawniej popularne były raczej powidła i na-

stojki – owoce zasypywane niewielką ilością

cukru przetrzymywane w dużym słoju na ok-

nie. W formie nastojek przechowywano ma-

liny, jeżyny, borówkę czarną, różę pomar-

szczoną i polną oraz jarzębinę. W niektórych

wsiach nastojki które nie wymagają czaso-

chłonnego gotowania sporządza się nadal.

Najstarszym i najprostszym sposobem kon-

serwowania owoców jest suszenie. Do dziś li-

czne gospodynie suszą owoce na przegryzkę.

Najczęściej jada się suszone owoce borówki

czarnej, przede wszystkim w okresach niedy-

spozycji żołądkowych. Suszone owoce innych

gatunków, np. tarniny i dzikich grusz przecho-

wywano dla dzieci i jadano je dopiero po od-

parzeniu. Dawniej pogryzano podsuszone owo-

ce jarzębiny dla orzeźwienia przy kądzieli.

W wielu domach przygotowuje się kompo-

ty zarówno na bieżący użytek jak i konserwu-

je na zimę w słoikach. Najpopularniejszy jest

kompot z borówki czarnej, ale smaczne kom-

poty można ugotować z praktycznie ze wszy-

stkich dzikich owoców. Dodanie dzikich owo-

ców do kompotu z jabłek bardzo podnosi wa-

lory smakowe i zdrowotne potrawy. W wielu

wsiach zachował się zwyczaj gotowania tra-

dycyjnych kompotów na wigilię lub dni postów

Soki, syropy, dżemiki

i konfiturki

Obecnie najczęściej na Podlasiu użytkuje

się dzikie owoce w formie soków i syropów

oraz dżemów i konfitur. W formie soków prze-

chowuje się na zimę owoce 23 gatunków, a

w formie dżemów i konfitur – 25 gatunków.

Najpopularniejsze są przetwory z maliny wła-

ściwej, borówki czarnej oraz poziomki pospo-

dr Ewa Pirożnikow jest wieloletnim pra-

cownikiem Instytutu Biologii na Uniwer-

sytecie w Białymstoku. Specjalizuje się

w ekologii roślin.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: