tytuł: „GRACZ” POWIEŚĆ (z notatek młodzieńca)

autor: FIODOR DOSTOJEWSKI

PRZEŁOŻYŁ WŁADYSŁAW BRONIEWSKI

tytuł oryginału: „źIGROK”

Okładkę i obwolutę projektował TADEUSZ PIETRZYK

Opracowanie typograficzne WACŁAW WYSZYŃSKI

© Copyright for the Polish edition by Państwowy Instytut

Wydawniczy, Warszawa 1955, 1957, 1964. ISBN 83-06-00889-8

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Wróciłem wreszcie po dwutygodniowej nieobecności. Cale nasze towarzystwo już od trzech dni było w Ruletenburgu.1 Myślałem, że Bóg wie jak na mnie czekają, jednak omyliłem się. Generał miał minę niezwykle swobodną, rozmawiał ze mną wyniośle i odesłał mnie do siostry. Było oczywiste, że dostali skądś pieniędzy. Zdawało mi się nawet, że generał spogląda na mnie z pewnym zawstydzeniem. Maria Filipowna była niezwykle zakłopotana i mówiła ze mną uprzejmie; pieniądze jednak wzięła, przeliczyła i wysłuchała całego mojego sprawozdania. Na obiedzie mieli’być Mieziencow, Francuzik i jeszcze jakiś Anglik; jak tylko są pieniądze, zaraz proszony obiad; po moskiewska. Polina Aleksandrowna, zobaczywszy mnie, zapytała: dlaczego tak długo? i nie doczekawszy się odpowiedzi, odeszła dokądś. Rozumie się, zrobiła to naumyślnie. Muszę się jednak wytłumaczyć. Nazbierało się wiek rzeczy do omówienia. Przeznaczono mi mały pokoik na trzecim piętrze hotelu. Tutaj wszyscy wiedzą, że należę do świty generała. Widać ze wszystkiego, że zdążyli jednak dać się poznać. Generała wszyscy uważają tutaj za niezmiernie bogatego rosyjskiego magnata. Już praed obiadem, pośród innych poleceń, zdążył dać mi do zmiany dwa tysiącfrankowe banknoty. Rozmieniłem je w kantorze hotelowym. Teraz będą na nas patrzeć jak na milionerów, przynajmniej przez cały tydzień. Chciałem zabrać Misze i Nadię i pójść z nimi na spacer, ale gdy byliśmy 869

już na schodach, wezwano mnie do generała, który uznał za stosowne dowiedzieć się, dokąd je zaprowadzę. Ten człowiek stanowczo nie może mi patrzeć w oczy; nawet bardzo by chciał, ale za każdym razem odpowiadam mu takim uporczywym, czyli pozbawionym uszanowania spojrzeniem, że to go jakby zbija z tropu. W napuszonym przemówieniu, pakując jedno zdanie na drugie, a wreszcie całkiem się plącząc, dał mi do zrozumienia, żebym spacerował z dziećmi gdzieś daleko od kasyna, w parku. W końcu, zupełnie zirytowany, dodał ostro: „Bo jeszcze gotów je pan zaprowadzić do kasyna, na ruletkę. Niech mi pan wybaczy - dodał - ale wiem, że jest pan jeszcze dość lekkomyślny i może zdolny do hazardu. W każdym bądź razie, chociaż nie jestem pańskim mentorem, a nawet nie chcę brać na siebie tej roli, mam prawo życzyć sobie, żeby pan, że tak powiem, mnie nie skompromitował...” - Ależ ja nawet nie mam pieniędzy - odpowiedziałem spokojnie-żeby przegrać, trzeba je posiadać. - Pan je natychmiast otrzyma-odpowiedział generał, trochę się czerwieniąc, poszukał w biurku, sprawdził w książce i okazało się, że należy mi się około stu dwudziestu rubli. - Jakże my się rozliczymy - zaczął - trzeba przeracho-wać na talary. Ot, niech pan weźmie okrągłe sto talarów, reszta, rzecz prosta, nic przepadnie. Przyjąłem pieniądze w milczeniu.

- Proszę bardzo, niech się pan nie obraża za to, co powiedziałem, pan jest taki obraźliwy... Jeżeli zwróciłem panu uwagę, to dlatego, aby, że tak powiem, ostrzec pana, a już do tego, rozumie się, posiadam pewne prawo... Przed obiadem, wracając z dziećmi do domu, spotkałem całą kawalkadę. Nasze towarzystwo wyjeżdżało oglądać jakieś ruiny. Dwa cudowne powozy, wspaniałe konie! Mademoiselle Blanche w jednym powozie z Marią Filipowną i Poliną; Francuzik, Anglik i nasz generał konno. Przechodnie stawali i przyglądali się; efekt był osiągnięty; ale generałowi to na sucho nie ujdzie. Obliczyłem, że z czterema tysiącami franków, które przywiozłem, dodając do tego to, co widocznie zdołali wydostać, mają teraz jakieś siedem albo osiem tysięcy franków; to za mało dla m-Ue Blanche. M-lle Blanche również zatrzymała się w naszym hotelu, razem z matką; i Francuzik jest również gdzieś tutaj. Lokaje 870

tytułują go „Af-r le comte”, a matkę m-Ue Blanche - „M-me la comtesse”;* cóż, może naprawdę są comte et comtesse. Wiedziałem z góry, że m-r le comte nie pozna mnie, kiedy się spotkamy przy obiedzie. Generałowi, naturalnie, nawet by nie przyszło na myśl zapoznać nas albo choćby tylko mnie jemu przedstawić; a m-r le comte sam bywał w Rosji i wie, jaki to mały ptaszek, to, co oni nazywają outchitel.** Zresztą, zna mnie bardzo dobrze. Ale muszę się przyznać, że na obiad przyszedłem nieproszony; zdaje się, że generał zapomniał wydać odpowiednie polecenie, inaczej z pewnością odesłałby mnie, bym zjadł przy tobie d’hóte. Zjawiłem się sam, toteż generał spojrzał na mnie z wyrazem niezadowolenia. Poczciwa Maria Pilipowna natychmiast wskazała mi miejsce; lecz spotkanie z mister Astleyem wybawiło mnie z kłopotu i mimo woli zacząłem należeć do ich towarzystwa. Tego dziwnego Anglika spotkałem najpierw w Prusach, w wagonie, gdzie siedzieliśmy naprzeciwko siebie, gdy doganiałem nasze towarzystwo; później zetknąłem się z nim wjeżdżając do Francji, wreszcie w Szwajcarii; w ciągu tych dwóch tygodni dwa razy - i oto teraz spotkałem go nagle w Ruleten-burgu. Nigdy w życiu nie widziałem człowieka bardziej nieśmiałego; jest nieśmiały aż do śmieszności i naturalnie wie o tym, bo jest całkiem niegłupi. Zresztą, jest bardzo miły i łagodny. Oświadczył mi, że był tego lata na Przylądku Północnym i że miałby wielką ochotę być na jarmarku w Niżnim Nowgorodzie. Nie wiem, w jaki sposób zapoznał się z generałem; zdaje się, że jest bezgranicznie zakochany w Polinie. Kiedy weszła, aż się zarumienił. Był bardzo zadowolony, że przy stole usiadłem obok niego, i, zdaje się, uważa mnie już za swojego serdecznego przyjaciela. Przy stole Francuzik nadzwyczaj zadzierał nosa; do wszystkich odnosił się lekceważąco i z góry. A w Moskwie, pamiętam, gadał głupstwa. Ogromnie dużo mówił o finansach i o polityce rosyjskiej. Generał niekiedy ośmielał się oponować- lecz skromnie, tyle tylko, żeby nie utracić do reszty powagi. Byłem w dziwnym usposobieniu. Rozumie się, nim minęła połowa obiadu, zdążyłem zadać sobie moje zwykłe pytanie: * „Panie hrabio” (...) „Pani hrabino” •* Wyraz roiyjiki w transkrypcji ftancmkiej: uczititi, nauczyciel.

„Po co ja się włóczę z tym generałem i dlaczego już dawno ich nie rzuciłem?” Z rzadka spoglądałem na Polinę Aleksandro-wnę, która zupełnie nie zwracała na mnie uwagi. Skończyło się na tym, że rozzłościłem się i postanowiłem nagadać im głupstw. Zaczęło się od tego, że nagle, ni stąd, ni zowąd, głośno i nie pytany wmieszałem się w cudzą rozmowę. Największą ochotę miałem pokłócić się z Francuzikiem. Zwróciłem się do generała i nagle, całkiem głośno, a nawet chyba przerywając mu, zauważyłem, że tego lata Rosjanie prawie nie mogą stołować się w hotelach, przy tobie cPhote. Generał utkwił we mnie zdziwione spojrzenie. - Jeśli ktoś się szanuje - ciągnąłem dalej - niewątpliwie narazi się na wymyślania i będzie musiał znosić niezwykle dotkliwe docinki. W Paryżu i nad Renem, nawet w Szwajcarii, przy tobie d’hóte bywa tylu Potoczków i współczujących im Francuzików, że nic można się nawet odezwać, jeżeli się jest Rosjaninem. Powiedziałem to po francusku. Generał patrzył na mnie ze zdumieniem, nie wiedząc, czy się ma rozgniewać, czy tylko zdziwić, że się tak zapomniałem. - To znaczy, że ktoś panu pewno dał nauczkę - powiedział Francuzik lekceważąco i wzgardliwie. - W Paryżu najpierw pokłóciłem się z pewnym Polakiem - odpowiedziałem - później z pewnym oficerem francuskim, który trzymał stronę Polaka. A później już część Francuzów przeszła na moją stronę, kiedy im opowiedziałem, jak chciałem napluć w kawę monsignorowi. - Napluć? - zapytał generał z ogromnym zdumieniem i nawet oglądając się. Francuzik przypatrywał mi się niedowierzająco. - Tak jest - odpowiedziałem. - Ponieważ przez całe dwa dni byłem przekonany, że trzeba będzie w naszej sprawie wyjechać na chwilę do Rzymu, poszedłem do kancelarii poselstwa ojca świętego2 w Paryżu, żeby zawizować paszport. Tam przyjął mię księżyna może pięćdziesięcioletni, oschły, o chłodnym wyrazie twarzy, i wysłuchawszy mnie uprzejmie, ale nadzwyczaj oschle, poprosił, żebym poczekał. Chociaż mi się śpieszyło, ale, naturalnie, usiadłem, wyciągnąłem „L’0pinion Nationale”3 i zacząłem czytać najokropniejsze wymyślania na KT>

Rosję. Podczas tego słyszałem, jak przez sąsiedni pokój ktoś wszedł do monsignora; widziałem, jak mój ksiądz się ukłoni). Zwróciłem się do niego, powtarzając moją prośbę; jeszcze bardziej oschle znów mnie poprosił, żebym poczekał. Wkrótce potem wszedł jeszcze ktoś, interesant-jakiś Austriak; wysłuchano go i natychmiast zaprowadzono na górę. Wtedy zrobiło mi się bardzo przykro. Wstałem, podszedłem do księdza i powiedziałem mu tonem zdecydowanym, że jeżeli mon-signore przyjmuje, to może i mnie załatwić. Ksiądz nagle odskoczył ode mnie z niesłychanym zdziwieniem. Było dla niego po prostu niepojęte, że jakiś nędzny Moskal śmie porównywać się z gośćmi monsignora. Najbezczelniejszym tonem, jakby ciesząc się, że może mnie upokorzyć, zmierzył mnie od stóp do głów i krzyknął: „Czy pan sądzi, że monsignore dla pana odejdzie od swojej kawy?” Wtedy i ja krzyknąłem, ale jeszcze głośniej niż on: „Wiedz pan, że ja pluję na kawę pańskiego monsignora! Jeżeli pan natychmiast nie załatwi formalności z moim paszportem, pójdę wprost do niego.” „Co! Wtedy, gdy u niego jest kardynał!”-zawołał księżyna, cofając się przede mną w przerażeniu, podbiegł do drzwi i rozkrzyżowal ręce, dając do zrozumienia, że raczej umrze, niż mnie wpuści. Wtedy odpowiedziałem, że jestem heretykiem i barbarzyńcą, ,Ąneje suis herżtique et barbare” i że wszyscy ci arcybiskupi, kardynałowie, monsignorzy itd., itd. - nic mnie nie obchodzą. Słowem, dałem poznać, że nie ustąpię. Ksiądz popatrzył na mnie z niezmierną złością, potem porwał mój paszport i zaniósł go na górę. Po chwili paszport był już zawizowany. Oto on, czy ma ktoś z państwa ochotę zobaczyć? - Wyciągnąłem paszport i pokazałem rzymską wizę. - Pan jednak... -zaczął generał.

- Uratowało pana to, że uznał się pari za barbarzyńcę i heretyka - zauważył z uśmiechem Francuzik. - Cela n’etcdt pas si betę. - Czyż więc mam brać przykład z naszych rodaków? Oni tu nie śmią nawet pisnąć i może gotowi zaprzeć się, że są Ro-. sjanami. Przynajmniej w Paryżu w moim hotelu zaczęto traktować mnie zupełnie inaczej, kiedy opowiedziałem im o awan—To nic było takie głupie.

turze z księdzem. Gruby polski pan, najbardziej wrogo do mnie usposobiony ze wszystkich gości przy tobie d’hóte, zeszedł na plan dalszy. Francuzi wytrzymali nawet, kiedy opowiedziałem, że dwa lata temu widziałem człowieka, do •którego strzelił francuski jeger w dwunastym roku - jedynie -po to, żeby rozładować broń. Człowiek ten był wówczas dziesięcioletnim dzieckiem i jego rodzina nie zdążyła wyjechać z Moskwy. - To niemożliwe - żachnął się Prancuzik - francuski żołnierz nie strzela do dziecka! - A jednak tak było - odpowiedziałem. - Opowiadał mi to czcigodny dymisjonowany kapitan, i ja sam widziałem na jego policzku bliznę od kuli. Francuz zaczął mówić dużo i prędko. Generał już chciał go poprzeć, ale poradziłem mu, żeby przeczytał choćby urywki z Notatek generała Perowskiego*, który w dwunastym roku był w niewoli u Francuzów. W końcu Maria Filipowna zaczęła coś mówić, żeby przerwać rozmowę. Generał był ze mnie bardzo niezadowolony, bośmy obaj z Francuzem omal nie zaczęli krzyczeć. Ale mister Astleyowi, zdaje się, mój spór z Francuzem bardzo się podobał; wstając od stołu, prosił, żebym z nim wypił kieliszek wina. Wieczorem, jak zwykle, udało mi się z kwadrans porozmawiać z Poliną Aleksandrowną. Nasza rozmowa odbyła się na spacerze. Wszyscy poszli do parku w stronę kasyna. Poliną usiadła na ławce naprzeciw fontanny, a Nadi pozwoliła się bawić z dziećmi w pobliżu. Ja również pozwoliłem Miszy, żeby podszedł do fontanny, i zostaliśmy w końcu sami. Zaczęliśmy naturalnie od interesów. Poliną po prostu rozgniewała się, gdy jej oddałem tylko siedemset guldenów. Była pewna, że przywiozę jej z Paryża, pod zastaw jej brylantów, przynajmniej dwa tysiące guldenów, a może i więcej. - Za wszelką cenę potrzebne mi są pieniądze-powiedziała-i trzeba je zdobyć; inaczej jestem po prostu zgubiona. Zacząłem rozpytywać, co się działo podczas mojej nieobecności. - Nic poza tym, że z Petersburga nadeszły dwie wiadomości : najpierw, że z babcią jest bardzo źle, a po dwóch dniach, że, zdaje się, już umarła. Ta wiadomość pochodzi od Timo-874

fieja Pietrowicza - dodała Poliną - a to człowiek dokładny. Czekamy na ostatnią, decydującą wiadomość. - A więc wszyscy tu trwają w oczekiwaniu? - zapytałem.

- Naturalnie, wszyscy i .wszystko; od pół roku tylko na to liczą. - I pani na to liczy?-zapytałem.

- Przecież ja wcale nie jestem jej krewną, jestem tylko pasierbicą generała. Ale wiem na pewno, że ona nie zapomni o mnie w testamencie. - Zdaje mi się, że pani bardzo dużo dostanie-powiedziałem tonem pewności. - Tak, ona mnie kochała; ale dlaczego pan tak przypuszcza? - Niech pani powie - odpowiedziałem pytaniem - zdaje się, że nasz-markiz jest również wtajemniczony we wszystkie sekrety rodzinne? - A dlaczego pan się tym interesuje?-zapytała Poliną, spojrzawszy na mnie surowo i oschle. - Jeszcze by też; jeżeli się nie mylę, generał zdążył już od niego pożyczyć. - Pan bardzo trafnie zgaduje.

- No więc, czyż on by dał pieniądze, jeżeliby nie wiedział o babuleńce? Czy pani zauważyła, że on trzy razy przy stole, mówiąc coś o babci, nazwał ją babuleńką, ,^a baboulinka”f Jakież bliskie i przyjacielskie stosunki l - Tak, pan ma słuszność. Gdy tylko się dowie, że z testamentu i mnie się coś okroiło, zaraz zacznie się o mnie starać. Czy tego chciał się pan dowiedzieć? - Zacznie się starać? Sądziłem, że od dawna się stara.

- Pan wie doskonale, że nie! - powiedziała Poliną z przejęciem.-Gdzie pan spotkał tego Anglika?-dodała po chwili milczenia. - Byłem pewny, że pani zaraz o niego zapyta.

-Opowiedziałem jej o moich poprzednich spotkaniach z mister Astleyem w drodze. ?Jest nieśmiały i kochliwy, i z pewnością kocha się w pani?” - Tak, kocha się we mnie - odpowiedziała Poliną.

- No i z pewnością jest dziesięć razy bogatszy od Francuza. Cóż, czy ten Francuz naprawdę ma cośkolwiek? Czy to aby pewne?

- Pewne. On ma jakiś chSteau*. Jeszcze wczoraj mówił mi o tym generał z zupełną pewnością. No cóż, zadowolony pan? - Ja bym na pani miejscu stanowczo wyszedł za Anglika.

- Dlaczego?-zapytała Polina.

- Francuz ładniejszy, ale podlejszy; a Anglik oprócz tego, że jest szlachetny, jest dziesięć razy bogatszy - palnąłem. - Tak; ale Francuz jest markizem i ma więcej rozumu - odpowiedziała spokojnie. - Czyżby?-ciągnąłem jak poprzednio.

- Z pewnością.

Polinie bardzo nie podobały się moje pytania i zauważyłem, że miała ochotę poirytować mię tonem i ostrością swojej odpowiedzi; natychmiast jej to powiedziałem. - Cóż, naprawdę mnie bawi, kiedy się pan wścieka. Już choćby za to, że pozwalam panu zadawać takie pytania i robić takie domysły, musi pan zapłacić. - Istotnie, uważam się za uprawnionego do zadawania pani wszelkich pytań - odpowiedziałem spokojnie - właśnie dlatego, że gotów jestem za nie zapłacić wszelką cenę i nie liczę się teraz całkiem ze swoim żydem. Polina roześmiała się.

- Powiedział mi pan ostatnim razem na Schlangenbergu, że gotów pan skoczyć na pierwsze moje słowo, a tam, zdaje się, jest do tysiąca stóp. Kiedyś powiem to słowo, jedynie po to, żeby się przyjrzeć, jak pan wypłaca się z długu, i niech pan będzie pewny, że wytrzymam to. Nienawidzę pana- właśnie za to, że na tak wiele panu pozwoliłam, a jeszcze bardziej nienawidzę za to, że mi pan jest tak potrzebny. Ale tymczasem jest mi pan potrzebny - muszę pana oszczędzać. Zaczęła wstawać z miejsca. Mówiła z rozdrażnieniem. Ostatnio zawsze kończyła ze mną rozmowę ze złością i z rozdrażnieniem, z prawdziwą złością. - Niech mi pani pozwoli zapytać, kto to taki m-lle Blanche?-zapytałem, nie chcąc jej puścić bez wyjaśnienia. - Pan sam wie, kim jest m-lle Blanche. Nic nowego nie wiadomo. M-lle Blanche z pewnością będzie generałową, rozumie się, jeżeli wiadomość o zgonie babki się potwierdzi, po—zamek

nieważ m-lle Blanche i jej mama, i daleki .cousin markiz - wszyscy bardzo dobrze wiedza, że jesteśmy zrujnowani. - A generał zakochany z kretesem?

- Teraz nie o to chodzi. Niech pan słucha i zapamięta sobie: niech pan weźmie te siedemset florenów i pójdzie grać, niech pan wygra dla mnie na ruletce, o ile możności najwięcej; pieniądze są mi teraz potrzebne za wszelką cenę. Powiedziawszy to, zawołała Nadię i poszła w stronę kasyna, gdzie przyłączyła się do całego naszego towarzystwa. Ja zaś skręciłem w pierwszą napotkaną alejkę w lewo, rozmyślając i dziwiąc się. Kiedy kazała mi iść na ruletkę, całkiem jakbym dostał cios w głowę. Dziwna rzecz: miałem o czym rozmyślać, a równocześnie pogrążyłem się w analizie objawów moich uczuć do Poliny. Doprawdy, lżej mi było w czasie tych dwóch tygodni nieobecności niż teraz w dniu powrotu, chociaż w drodze tęskniłem jak wariat, miotałem się jak oparzony i nawet we śnie co chwila widziałem ją przed sobą. Raz (było to w Szwajcarii), zasnąwszy w wagonie,- zdaje się, zacząłem głośno rozmawiać z Polina, czym rozśmieszyłem wszystkich siedzących ze mną pasażerów. I jeszcze raz zadałem sobie pytanie: czy ją kocham? I jeszcze raz nie umiałem na nie odpowiedzieć, a właściwie znów, po raz setny, odpowiedziałem sobie, że jej nienawidzę. Tak, była mi nienawistna. Bywały chwile (a zwłaszcza za każdym razem przy końcu naszych rozmów), że oddałbym pół żyda, żeby ją udusić! Przysięgam, gdyby było możliwe powoli zatopić w jej piersi ostry nóż, to zdaje mi się, że zrobiłbym to z rozkoszą. A równocześnie, przysięgam na wszystko, co jest świętego, gdyby na Schlangenbergu, na modnym szczycie, rzeczywiście powiedziała mi: „Niech pan skoczy”, natychmiast bym skoczył, nawet z rozkoszą. Byłem tego pewny. Tak czy inaczej, ale to się musiało rozstrzygnąć. Polina wszystko to doskonale rozumie i myśl, że zupełnie jasno i wyraźnie zdaję sobie sprawę, że ona jest dla mnie niedostępna, że moje fantazje nie mają żadnych możliwośd spełnienia się-ta myśl, jestem pewny, sprawia jej niezwykłą rozkosz; inaczej bowiem czyżby mogła-ona, ostrożna i rozumna-pozostawać ze mną w stosunkach tak bliskich i szczerych? Zdaje się, że dotychczas traktowała mnie jak ta starożytna cesarzowa, która rozbierała się przy swoim niewolniku, nie uważając go

za człowieka. Tak, niejednokrotnie nie uważała mnie za człowieka... Jednak dała mi polecenie-wygrać na ruletce za wszelką cenę. Nie imałem czasu się zastanawiać: dlaczego i jak prędko trzeba wygrać, i jakie nowe pomysły rodziły się w tej wiecznie obliczającej coś głowie? Poza tym w ciągu tych dwóch tygodni przybyło mnóstwo nowych faktów, o których jeszcze nie miałem pojęcia. Wszystko to trzeba było odgadnąć, we wszystko wniknąć, i to możliwie jak najprędzej. Ale na razie nie było czasu: trzeba było iść na ruletkę. ROZDZIAŁ DRUGI

Przyznam się, że było to dla mnie nieprzyjemne; chociaż postanowiłem, że będę grać, ale nie przypuszczałem, że zacznę, grając dla kogoś. To mnie nawet trochę zbijało z tropu i do sal gry wszedłem mocno poirytowany. Od pierwszego rzutu oka wszystko mi się tam nie spodobało. Nie mogę znieść tego lokajstwa w felietonach całego świata, a zwłaszcza w naszych rosyjskich gazetach, gdzie prawie każdej wiosny nasi felietoniści opowiadają o dwóch rzeczach: po pierwsze, o niesłychanym przepychu i wspaniałości sal gry w ruletkowych miastach nad Renem, a po drugie, o górach złota, które jakoby leżą na stołach. Przecież im za to nie płacą; to się tak opowiada po prostu przez bezinteresowną grzeczność. Nie ma żadnego przepychu w tych nędznych salach, a co do złota, to nie tylko, że gór nie ma, ale i małe ilości rzadko się pokazują. Naturalnie, niekiedy, podczas sezonu, zjawi się jakiś dziwak albo Anglik, albo jaki Azjata, Turek, jak w tym sezonie letnim, i nagle przegra albo wygra bardzo dużo; wszyscy zaś inni grają stawiając nędzne guldeny i przeciętnie na stole leży bardzo mało pieniędzy. Gdy tylko wszedłem do sali gry (po raz pierwszy w życiu), jakiś czas jeszcze nie decydowałem się przystąpić do gry. W dodatku nieswojo mi było w tym tłumie. Ale gdybym nawet był sam, to i wówczas raczej bym wyszedł, a nie zacząłbym grać. Przyznam się, że serce mi biło mocno i straciłem zimną krew; wiedziałem na pewno i dawno już postanowiłem, że z Ruletenburga tak nie wyjadę; coś z pewnością nastąpi w moim życiu, coś radykalnego i ostatecznego. Tak musi być i będzie. Chociaż to śmieszne, że tak wiele się spodziewam po ruletce, ale jeszcze śmieszniejsze wydaje mi się utarte mniemanie, że głupio i niedorzecznie jest spodziewać się czegokolwiek po grze. Dlaczego gra ma być gorsza od jakiegokolwiek innego sposobu zdobywania pieniędzy, na przykład choćby od handlu? To prawda, że na stu wygrywa jeden. Ale co mnie to obchodzi?             . •

Bądź co bądź, postanowiłem najpierw przyjrzeć się i nie zaczynać tego wieczoru gry na większą skalę. Gdyby nawet tego wieczoru coś się zdarzyło, to zdarzyłoby się nieoczekiwanie i niepostrzeżenie - tak przypuszczałem. Przy tym trzeba było również nauczyć się grać, bo pomimo tysięcy opisów ruletki, które czytałem zawsze tak chciwie, absolutnie nic nie rozumiałem w jej urządzeniu, dopóki sam nie zobaczyłem. Po pierwsze, wszystko wydało mi się takie brudne - jakoś moralnie wstrętne i brudne. Nie mówię bynajmniej o tych chciwych i niespokojnych twarzach, które dziesiątkami, a nawet setkami otaczają stoły gry. Nie widzę nic brudnego w chęci wygrania jak najprędzej i jak najwięcej; zawsze wydawała mi się bardzo głupia myśl pewnego spasionego i bogatego moralisty, który na czyjeś usprawiedliwienie, że „grają przecież małymi stawkami”, odpowiedział: tym gorzej, bo mały zysk. Jak gdyby mały czy duży zysk-nie było wszystko jedno. To rzecz względna. Co dla Rothschilda jest drobiazgiem, to dla mnie bardzo wiele, a co do zysków i wygranej, to przecie ludzie nie tylko na ruletce, ale i wszędzie tylko to robią, że wzajemnie od siebie coś wydzierają albo wygrywają. Czy w ogóle zysk i zarobek jest wstrętny - to inne pytanie. Ale ja go tutaj nie rozstrzygam. Ponieważ sam w najwyższym stopniu byłem owładnięty żądzą wygrania, cały ten zysk, całe to zyskowne błoto, jeśli tak chcecie, było mi, przy wejściu do sali, jakieś bliższe, przystępniejsze. Najlepiej, gdy się ludzie nie ceremoniują, lecz działają jawnie i z rozmachem. Bo i po co się oszukiwać? Najbardziej daremne i bezcelowe zajęcie! Szczególnie brzydki u tej ruletkowej hałastry był, na pierwszy rzut oka, ten szacunek dla owego zajęcia, ta powaga, a nawet cześć, z jaką wszyscy otaczali stoły. Oto dlaczego tutaj tak jaskrawo rozróżnia się, jaka gra jest mawoais genre*, a w jaką złym tonie

879

wypada grać przyzwoitemu człowiekowi. Istnieją dwa rodzaje gry, jedna - dżentelmeńska, a druga - plebejska, zyskowna, gra wszelkiej hołoty. Tu jest to ściśle rozgraniczone i - jakie to rozgraniczenie w gruncie rzeczy jest podłe! Dżentelmen może na przykład postawić pięć albo dziesięć luido-rów, rzadko więcej, zresztą może postawić i tysiąc, franków, jeżeli jest bardzo bogaty, ale tylko dla gry, tylko dla zabawy, tylko dlatego, żeby przyjrzeć się procesowi wygrania lub przegrania, ale bynajmniej nie powinien się interesować wygraną. Wygrawszy, może na przykład głośno się roześmiać, podzielić się z kimś z otoczenia jakąś uwagą, może nawet postawić jeszcze raz i podwoić stawkę, ale tylko z ciekawości, w celu obserwacji szans, dla ich obliczenia, a nie z plebejskiej żądzy wygrania. Słowem, na wszystkie te stoły, ruletki i trenie et quarante, powinien patrzyć nie inaczej, jak na zabawę stworzoną wyłącznie dla jego przyjemności. Zysku i podstępu, na których się bank opiera, nie powinien nawet podejrzewać. Byłoby nawet w bardzo dobrym tonie przypuszczać na przykład, że wszyscy inni gracze, cala ta hołota, trzęsąca się nad guldenem - to zupełnie tacy sami bogacze i dżentelmeni jak on sam i grają wyłącznie dla rozrywki i zabawy. Ta zupełna nieznajomość rzeczywistości i naiwny pogląd na ludzi byłyby, naturalnie, niezwykle arystokratyczne. Widziałem, jak liczne mamy wypychały naprzód niewinne, śliczne piętnaste- i szesnastoletnie miss i, dając im kilka sztuk złota, uczyły je grać. Panienka wygrywała albo przegrywała, nieodzownie uśmiechała się i odchodziła bardzo zadowolona. Nasz generał solidnie i z powagą podszedł do stołu, lokaj poskoczył, żeby mu podać krzesło, ale on nie zauważył lokaja; bardzo długo wyjmował sakiewkę, bardzo długo wyjmował z sakiewki trzysta franków w złocie, postawił je na czarne i wygrał. Nie wziął wygranej i zostawił ją na stole. Wypadło znów czarne; i tym razem nie wziął, a kiedy za trzecim razem wypadło czerwone, przegrał od razu tysiąc dwieście franków. Odszedł z uśmiechem i nie stracił dobrej miny. Jestem przekonany, że ciarki mu przeszły po plecach, i gdyby stawka była dwa albo trzy razy większa - straciłby panowanie nad sobą i okazałby wzruszenie. Zresztą przy mnie pewien Francuz wygrał, a potem przegrał około trzydziestu tysięcy franków, wesoło i bez żadnego wzruszenia. Prawdziwy dżentelmen, 880

gdyby nawet przegrał cały swój majątek, nie powinien być wzruszony. Pieniądze powinny być o tyle poniżej dżentel-meństwa, żeby prawie nie warto było się o nie troszczyć. Naturalnie, najarystokratyczniej byłoby zupełnie nie dostrzegać całego tego brudu i całej tej hałastry. Niekiedy jednak nie mniej arystokratyczne jest wręcz przeciwne postępowanie, polegające na tym, aby dostrzegać, czyli przyglądać się, a nawet bacznie obserwować, chociażby przez lornetkę, całą tę hołotę; ale nie inaczej, jak traktując całą tę hołotę i całe to błoto jako swego rodzaju rozrywkę, jak przedstawienie, urządzone dla zabawy dżentelmenów. Można i samemu przeciskać się w tym tłumie, ale spoglądając dokoła z głębokim przekonaniem, że właściwie jest się widzem i bynajmniej do tłumu się nie należy. Zresztą nazbyt uważnie przypatrywać się nie wypada: będzie to znowu nie po dżemelmeńsku, dlatego że to widowisko w żadnym wypadku nie jest godne zbyt wielkiej i zbyt skupionej uwagi dżentelmena. Zresztą w ogóle mało jest widowisk godnych zbytniej uwagi dżentelmena. Mnie jednak wydało się, że to wszystko bardzo nawet zasługuje na pilną uwagę, szczególnie tego, kto przyszedł nie tylko w celu obserwacji, lecz sam szczerze i z dobrą wiarą zalicza siebie do tej hołoty. Co się zaś tyczy moich najskrytszych pojęć moralnych, to one w niniejszych rozważaniach naturalnie nie odgrywają żadnej roli. Niechże już tak będzie; mówię to, żeby uspokoić sumienie. Dodam tu jednak, że ostatnio wciąż miałem jakiś wstręt do mierzenia moich postępków i myśli jakąś moralną miarką. Co innego mną kierowało... Hołota istotnie gra bardzo nieuczciwie. Nawet nie jestem daleki od myśli, że tu, przy stole, dzieje się sporo najzwyczaj-niejszych kradzieży. Krupierzy, siedzący przy końcach stołu, mają bardzo dużo roboty. Ach, cóż to za hołota! Przeważnie Francuzi. Zresztą, ja tu obserwuję i robię spostrzeżenia bynajmniej nie po to, żeby opisywać ruletkę; staram się przystosować dlatego tylko, żeby wiedzieć, jak mam postępować na przyszłość. Zauważyłem na przykład, że jest rzeczą najbardziej powszechną, że ktoś spoza stołu wyciąga nagle rękę i zabiera to, co ktoś inny wygrał. Zaczyna się spór, nierzadko krzyk, o-bardzo proszę udowodnić, postawić świadków, do kogo stawka należy!

Ż początku wszystko to było dla mnie rzeczą niepojętą;

domyślałem się tylko i jakoś rozróżniałem, że stawki były na numery, na parzyste i nieparzyste, i’ na kolory. Z pieniędzy Poliny Aleksandrowny zdecydowałem się zaryzykować tego wieczoru sto guldenów. Myśl, że przystępuję do gry dla kogoś innego, jakoś odbierała mi pewność siebie. Wrażenie to było bardzo nieprzyjemne i chciałem się jak najprędzej go pozbyć. Wciąż mi się zdawało, że grając dla Poliny, podkopuję własne szczęście. Czyżby naprawdę nie można było dotknąć się stołu gry, żeby zaraz nie zarazić się przesądami? Zacząłem od tego, że wyjąłem pięć friedrichsdorów, czyli pięćdziesiąt guldenów, i postawiłem je na parzyste. Koło zakręciło się i wypadło trzynaście - przegrałem. Z jakimś chorobliwym uczuciem, jedynie po to, żeby w jakiś sposób wywiązać się z polecenia i odejść, postawiłem jeszcze pięć friedrichsdorów na czerwone. Wypadło czerwone. Postawiłem- całe dziesięć friedrichsdorów - znów wypadło czerwone. Postawiłem znowu wszystko od razu, znowu wypadło czerwone. Otrzyma-wszy czterdzieści friedrichsdorów, postawiłem dwadzieścia na dwanaście środkowych cyfr, nie wiedząc, co z tego wyniknie. Zapłacono mi potrójnie. W ten sposób z dziesięciu friedrichsdorów miałem nagle osiemdziesiąt. Było mi tak nieznośnie skutkiem jakiegoś niezwykłego i dziwnego uczucia, że postanowiłem odejść. Wydało mi się, że grałbym zupełnie inaczej, gdybym grał dla siebie. Jednak postawiłem całe osiemdziesiąt friedrichsdorów jeszcze raz na parzyste. Tym razem wypadło cztery, wyliczono mi jeszcze osiemdziesiąt friedrichsdorów - i zabrawszy cały stos, sto sześćdziesiąt friedrichsdorów, udałem się na poszukiwanie Poliny Aleksandrowny. Towarzystwo spacerowało gdzieś w parku i zdążyłem się z nią zobaczyć dopiero przy kolacji. Tym razem Francuza nie było; generał uznał za stosowne, między innymi, jeszcze raz zwrócić mi uwagę, że bardzo by sobie nie życzył widzieć mnie przy stole gry. Według jego mniemania, bardzo by go skompromitowało, gdybym kiedy za dużo przegrał; „ale gdyby nawet pan wygrał bardzo dużo, to i wtedy będę skompromitowany - dodał znacząco. - Naturalnie, nie mam prawa kierować pańskim postępowaniem, ale sam pan przyzna...” Tu, swoim zwyczajem, nie dokończył. Odpowiedziałem mu oschle, że mam bardzo mało pieniędzy i że, skutkiem tego, nie mogę zbyt wiele przegrać, gdybym nawet zaczął grać. Przyszedłszy do siebie na górę zdążyłem oddać Polinie jej wygraną i oświadczyłem jej, że na drugi raz już nie będę grał dla niej. - Dlaczego?-zapytała zaniepokojona.

- Dlatego, że chcę grać sam dla siebie - odpowiedziałem, przypatrując się jej ze zdziwieniem-a to przeszkadza. - Więc pan nadal jest przekonany, że ruletka jest jedynym dla pana wyjściem i ratunkiem?-zapytała ironicznie. Odpowiedziałem bardzo poważnie, że tak; co się zaś tyczy mojego przekonania, że na pewno wygram, niech to będzie śmieszne, zgadzam się, „ale niech mi pani da spokój”. , Polina Aleksandrowna nalegała, żebym koniecznie podzielił się z nią dzisiejszą wygraną, i oddawała mi osiemdziesiąt friedrichsdorów, proponując dalszą grę na tych warunkach. Odmówiłem przyjęcia połowy stanowczo i ostatecznie i oświadczyłem, że nie mogę grać dla kogoś, nie dlatego, że nie chcę, lecz dlatego, że na pewno przegram. - A jednak, chociaż to takie ghipie, ale i ja liczę prawie wyłącznie na ruletkę - powiedziała zamyślając się. - I dlatego pan powinien koniecznie grać dalej ze mną na spółkę, o, naturalnie będzie pan grał. - Mówiąc to wyszła, nie słuchając moich dalszych protestów. ROZDZIAŁ TRZECI

A jednak wczoraj przez cały dzień nie mówiła ze mną o grze ani słowa. I w ogóle unikała wczoraj rozmowy ze mną. Dawny jej sposób traktowania mnie nie uległ zmianie. To samo zupełne lekceważenie, gdy się do mnie zwraca, przy spotkaniach, a nawet pewna pogardliwa nienawiść. W ogóle nie chce ukrywać swojego wstrętu do mnie; widzę to. Mimo to nie ukrywa przede mną również i tego, że jestem jej do czegoś potrzebny i że oszczędza mnie z jakiegoś powodu. Zapanowały między nami jakieś dziwne stosunki, niezrozumiałe dla mnie pod wieloma względami - jeż-eli wziąć pod uwagę jej dumę i py-szałkowatość wobec wszystkich. Wie na przykład, że kocham ją do szaleństwa, pozwala mi nawet mówić o swoim uczuciu - i naturalnie niczym bardziej nie wyraziłaby swojej pogardy niż zezwalając mi, bym bez przeszkód i bez wszelkiej cenzury ,6.                          883

mówi! jej o mojej miłości. „Tak mnie niby nic nie obchodzą twoje uczucia, że jest mi zupełnie wszystko jedno, o czym ze mną mówisz i co do mnie czujesz.” O swoich osobistych sprawach już dawniej rozmawiała ze mną wiele, ale nigdy nie była zupełnie szczera. Nie dość na tym, w jej wzgardzie były na przykład takie subtelności: wie, dajmy na to, że znam jakiś fakt z jej życia albo coś, co ją bardzo niepokoi; sama mi nawet opowiada coś ze swoich przeżyć, jeżeli ma mnie w jakiś sposób użyć do swoich celów, jako niewolnika albo na posyłki; ale opowie zawsze tylko tyle, ile powinien wiedzieć człowiek na posyłki, i jeżeli nie znam jeszcze całego splotu zdarzeń, jeżeli spostrzega, że męczę się i trwożę jej własną męką i trwogą, nigdy nie raczy mnie uspokoić w sposób całkiem przyjacielski i szczery, chociaż, posługując się mną nieraz w sprawach nie tylko kłopotliwych, ale i niebezpiecznych, moim zdaniem powinna być wobec mnie szczera. Bo czyż warto troszczyć się o moje uczucia, o to, że ja również lękam się i może nawet trzy razy bardziej troskam się i męczę jej troskami i niepowodzeniami niż ona sama? Już przed trzema tygodniami wiedziałem o jej zamiarze gry w ruletkę. Nawet mnie uprzedziła, że będę musiał grać zamiast niej, ponieważ jej grać nie wypada. Z tonu jej słów już wówczas dostrzegłem, że nie kieruje nią po prostu chęć wygrania pieniędzy, lecz jakaś poważna troska. Czymże są dla niej pieniądze! W tym jest jakiś cel, w tym są jakieś przyczyny, które mogę zgadywać, ale których nie znam dotychczas. Naturalnie, to poniżenie i niewola, w jakich mnie trzyma, mogłyby mi dać (i często dają) sposobność, by ją ordynarnie i wprost o wszystko wypytać. Ponieważ jestem dla niej niewolnikiem, i to aż nazbyt nędznym w jej oczach, nie powinna by obrażać się z powodu mojej gruboskórnej ciekawości. Ale w tym rzecz, że pozwalając mi zadawać pytania, wcale nie odpowiada na nie. Niekiedy zupełnie ich nie spostrzega. Tak się to między nami układa! Wczoraj wiele się mówiło o depeszy, wysłanej przed czterema dniami do Petersburga, na którą jeszcze nie było odpowiedzi. Generał niepokoi się i jest zamyślony. Chodzi naturalnie o babkę. Niepokoi się i Francuz. Wczoraj na przykład po obiedzie rozmawiali długo i poważnie. Ton Francuza względem nas jest niezwykle wyniosły i lekceważący. Zupełnie jak 884

w tym przysłowiu: daj kurze grzędę, ona-wyżej siędę. Nawet wobec Poliny zachowuje się lekceważąco, niemal ordynarnie; zresztą, z przyjemnością bierze udział we wszystkich przechadzkach w pobliżu kasyna lub w kawalkadach za miasto. Od dawna wiem o pewnych okolicznościach, które sprawiły, że Francuz związał się z generałem: w Rosji mieli zamiar wspólnie założyć fabrykę; nie wiem, czy ich projekt upadł, czy jeszcze jest na czasie. Oprócz tego przypadkowo dowiedziałem się części rodzinnego sekretu: Francuz istotnie w zeszłym roku przyszedł generałowi z pomocą, dając mu trzydzieści tysięcy dla uzupełnienia niedoboru w pieniądzach skarbowych, przy zdawaniu urzędu. I rozumie się, że trzyma generała w ręku; lecz teraz, właśnie teraz główną rolę odgrywa jednak m-lle Blanche, jestem pewien, że i co do tego się nie mylę. Kim jest m-lle Blanche? Tutaj u nas mówią, że to Francuzka znakomitego rodu, która podróżuje z matką i posiada kolosalny majątek. Wiadomo również, że jest jakąś krewniaczką naszego markiza, ale bardzo daleką, jakąś kuzynką czy też córką kuzynki. Mówią, że przed moim wyjazdem do Paryża Francuz i m-lle Blanche odnosili się do siebie o wiele cere-monialniej i delikatniej; teraz ich znajomość, przyjaźń i pokrewieństwo sprawiają wrażenie zwyklejszych, bliższych. Może stan naszych interesów wydaje im się tak zły, że nie uważają już za potrzebne zbyt się z nami ceremoniować i ukrywać tego przed nami. Jeszcze trzy dni temu zauważyłem, jak mister Astley przyglądał się m-lle Blanche i jej mamie. Wydało mi się, że je zna. Wydało mi się nawet, że i nasz Francuz musiał się wcześniej spotykać z mister Astleyem. Zresztą mister Astley jest nieśmiały, wstydliwy i małomówny, co do niego, można być prawie pewnym, że się nie wygada. Bądź co bądź, Francuz ledwie mu się kłania i prawie na niego nie patrzy; a więc - nie boi się go. To jeszcze zrozumiałe; ale dlaczego m-lle Blanche również prawie nie patrzy na niego? Tym bardziej że markiz wczoraj się wygadał: powiedział nagle podczas ogólnej rozmowy, nie wiem z jakiego powodu, że mister Astley jest kolosalnie bogaty i że on wie o tym; tu m-lle Blanche powinna była spojrzeć na mister Astleya! W ogóle generał jest zaniepokojony. Zrozumiałe, co teraz może dla niego znaczyć telegram o śmierci ciotki! • Chociaż wydało mi się pewnym, że Polina jakby celowo

885

unika rozmowy ze mną, sam również udawałem chłód i obojętność: myślałem ciągle, że lada chwila może podejdzie do mnie. Za to wczoraj i dzisiaj skupiłem całą uwagę wyłącznie na m-lle Blanche. Biedny generał, przepadł z kretesem! Zakochać się w pięćdziesiątym piątym roku życia, i to namiętnie-to, rzecz prosta, nieszczęście. Trzeba tu jeszcze wziąć pod uwagę jego wdowieństwo, jego dzieci, całkowicie zrujnowany majątek, długi i wreszcie kobietę, w której się zakochał. M-lle Blanche jest ładna. Ale nie wiem, czy będę zrozumiany, jeżeli powiem, że ma jedną z tych twarzy, których się można przestraszyć. Przynajmniej ja zawsze się balem takich kobiet. Ma lat na pewno ze dwadzieścia pięć. Jest wysoka, o szerokich, spadzistych ramionach; szyję i biust ma prześliczne; kolor skóry smagłożółty, włosy czarne jak sadze, bardzo bujne, starczyłoby na dwie koafiury. Oczy czarne, białka oczu żółtawe, spojrzenie wyzywające, zęby bielutkie, wargi zawsze ukarmincwane; pachnie piżmem. Ubiera się efektownie, bogato, z szykiem, lecz z wielkim gustem. Nogi i ręce zachwycające. Głos - chrapliwy kontralt. Czasem się roześmieje i przy tym pokazuje wszystkie zęby, lecz zazwyczaj spogląda w milczeniu i wyzywająco-przynajmniej przy Polinie i Marii Filipownie. (Dziwna pogłoska: Maria Filipo-wna wyjeżdża do Rosji.) Zdaje mi się, że m-lle Blanche nie posiada żadnego wykształcenia, może nawet jest niezbyt mądra, ale za to podejrzliwa i chytra. Zdaje mi się, że jej życie było jednak nie bez przygód. Jeżeli już mówić wszystko, to możliwe, że markiz nie jest wcale jej krewnym, a matka bynajmniej nie jest matką. Ale są dane, że w Berlinie, gdzieśmy się z nimi spotkali, ona i jej matka miały kilka przyzwoitych znajomości. Co się zaś tyczy markiza, to chociaż wciąż powątpiewam, czy jest markizem, ale jego przynależność do przyzwoitego towarzystwa, jak na przykład u nas w Moskwie i gdzieniegdzie w Niemczech, nie ulega, zdaje się, wątpliwości. Nie wiem, kim jest we Francji. Powiadają, że ma chdteau. Sądziłem, że przez te dwa tygodnie wiele wody upłynie, a jednak wciąż jeszcze nie wiem na pewno, czy m-lle Blanche i generał powiedzieli sobie coś decydującego. W ogóle wszystko teraz zależy od naszego majątku, od tego, czy generał może im pokazać dużo pieniędzy. Gdyby na przykład nadeszła wiadomość, że babka nie umarła, jestem przekonany, że 886

m-lle Blanche natychmiast by znikła. Doprawdy, aż mnie to dziwi i śmieszy, jakim się stałem plotkarzem. O, jak mi to wszystko obrzydło! Z jaką rozkoszą rzuciłbym wszystkich i wszystko! Ale czyż mogę opuścić Polinę, czyż mogę nie szpiegować wokół niej? Szpiegowanie, naturalnie, to rzecz nikczemna, ale - co mnie to obchodzi! Zaciekawił mnie również wczoraj i dzisiaj mister Astley. Tak, jestem przekonany, że się kocha w Polinie! Ciekawe i zabawne, ile niekiedy może wyrazić spojrzenie człowieka wstydliwego i chorobliwie powściągliwego, który się zakocha, i to właśnie wówczas, gdy ów człowiek wolałby się raczej zapaść w ziemię niż cokolwiek wyrazić słowem lub spojrzeniem. Mister Astley bardzo często spotyka się z nami na spacerach. Zdejmuje kapelusz i mija nas, rozumie się, umierając z chęci przyłączenia się do naszego towarzystwa. Jeżeli zaś bywa zaproszony, natychmiast się wymawia. W miejscach odpoczynku, w kasynie, przy muzyce lub przed fontanną, zatrzymuje się zawsze gdzieś w pobliżu naszej ławki, i gdziekolwiek jesteśmy, w parku, w lesie czy na Schlangenbergu-wystarczy tylko rzucić okiem, rozejrzeć się dokoła, a z pewnością gdzieś na pobliskiej ścieżce albo zza krzaka ukaże się sylwetka mister Astleya. Zdaje mi się, że szuka sposobności, żeby pomówić ze mną w cztery oczy. Dziś rano spotkaliśmy się i zamieniliśmy kilka słów. Czasami rozmawia ze mną jakoś dziwnie urywanie. Nie powiedziawszy „dzień dobry”, zaczął: - O, mademoiselle Blanche!... Wiele widziałem takich kobiet, jak mademoiselle Blanche! Zamilkł, patrząc na mnie znacząco. Co chciał przez to powiedzieć, nie wiem, bo na moje pytanie: co to ma znaczyć? - z chytrym uśmiechem kiwnął głową i dodał: „Tak to już jest. Czy mademoiselle Pauline bardzo lubi kwiaty?” - Nie wiem, zupełnie nie wiem - odpowiedziałem.

- Co? Nie wie pan tego!-zawołał z najwyższym zdumieniem.

- Nie wiem, zupełnie nie zwróciłem na to uwagi - powtórzyłem, śmiejąc się. - Hm, to mi nasuwa pewną szczególną myśl. - Tu skinął głową i poszedł dalej. Miał zresztą wygląd człowieka dość zadowolonego. Rozmawiamy ze sobą okropną francuszczyzną. R»7

ROZDZIAŁ CZWARTY

Dzisiejszy dzień był śmieszny, niedorzeczny, głupi. Teraz jest jedenasta w nocy. Siedzę w swoim pokoiku i wspominam. Zaczęto się od tego, że z rana musiałem jednak iść na ruletkę, żeby grać dla Poliny Aleksandrowny. Zabrałem całe jej sto sześćdziesiąt friedrichsdorów, ale pod dwoma warunkami: po pierwsze, że nie chcę grać na spółkę, czyli że jeżeli wygram, nic nie wezmę dla siebie, a po drugie, że wieczorem Polina wyjaśni mi, dlaczego właściwie jest jej tak potrzebna wygrana i ile mianowicie chce wygrać. Nie mogę jednak w żaden sposób przypuścić, żeby to było po prostu dla pieniędzy. Widocznie pieniądze są jej niezbędne, i to w możliwie najkrótszym czasie, w jakimś specjalnym celu. Obiecała mi to wyjaśnić i poszedłem. W salach gry był straszny tłok. Jacy oni wszyscy natrętni i chciwi! Przecisnąłem się do środka i stanąłem tuż obok krupiera; później zacząłem nieśmiało próbować szczęścia, stawiając po dwie i po trzy sztuki złota. Równocześnie obserwowałem grę i robiłem spostrzeżenia; wydało mi się, że właściwie obliczenia znaczą niewiele i bynajmniej nie odgrywają tej roli, jaką im wielu graczy przypisuje. Ci siedzą z zapisanymi kartkami, notują numery, obliczają szansę, rachują, w końcu stawiają i - przegrywają, zupełnie tak samo jak my, zwykli śmiertelnicy, grając bez obliczeń. Ale za to doszedłem do pewnego wniosku, który, zdaje się, jest słuszny: istotnie w kolejności przypadkowych szans zdarza się, wprawdzie nie system, lecz coś jakby porządek - co, naturalnie, jest bardzo dziwne. Na przykład zdarza się, że po dwunastu środkowych cyfrach następuje dwanaście końcowych; dwa razy, przypuśćmy, gałka pada na te dwanaście początkowych. Po dwunastu początkowych przechodzi znów na dwanaście środkowych, pada trzy lub cztery razy z kolei na środkowe, a potem znów na dwanaście końcowych, po czym znów po dwóch razach pada na początkowe, na początkowe znów pada raz, i znów na trzy trafienia przechodzi do środkowych - trwa to w ten sposób przez półtorej lub dwie godziny. Jeden, trzy i dwa; jeden, trzy i dwa. To bardzo zabawne. Pewnego dnia albo pewnego poranku passa układa się na przykład tak, że czerwone następuje po czarnym i przeciwnie, prawie bez żadnego porządku, bez ustanku, tak ftftft

...