Wac�aw Felczak Historia W�gier Ok�adk�, obwolut� i wyklejke projektowa� JACEK SIKORSKJ Redaktor Wydawnictwa EWA RACZKOWIAK Redaktor techniczny MARIA KAFARSKA Copyright by Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich - Wydawnictwo, Wroc�aw 1983 Printed in Poland ISBN 83-04-01028-3 Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich - Wydawnictwo. Wroc�aw 1983. Nak�ad: 30000+300 egz. Obj�to��: ark. wyd, 27,20, ark. druk. 26,00, urk. A, - 35. Papier offset kl. III, 80 g, 66x98. Oddano do sk�adania 6 V 1981. Sk�ad wykonano na urz�dzeniach Monophoto 600. Podpisano do druku !1 II !9�3. Druk uko�czono w kwietniu 1983. Wroc�awska Drukarnia Naukowa. �arn. 179/8] U-7 Cena z� 300.- PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA ODDAJ�C do druku drugie wydanie Historii W�gier pragniemy spe�ni� �yczenia tych licznych czytelnik�w, w�r�d nich student�w historii wy�szych uczelni, kt�rzy zar�wno u autora, jak i w Wydawnictwie upominali si� o wznowienie tej ksi��ki, dawno ju� w ksi�garniach wyczerpanej. Jest to widomy znak, �e zainteresowania sprawami w�gierskimi w Polsce nie s�abn�, przeciwnie - rosn�. Podobne zjawisko wyst�puje na W�grzech, gdzie ju� trzecie wydanie Historii Polski s�u�y czytelnikom w�gierskim. Nale�y wi�c wyrazi� wdzi�czno�� Wydawnictwu Zak�adu Narodowego im. Ossoli�skich we Wroc�awiu za to, �e podj�o decyzj� wznowienia tej popularnonaukowej, przecie� aktualnie jedynej syntezy dziej�w W�gier w Polsce. Czytelnika, kt�rego interesuj� zwi�zki polsko-w�gierskie w przesz�o�ci (tu raczej pomini�te), pragniemy odes�a� do wydanej w j�zyku polskim przez Wydawnictwo Corvina w Budapeszcie syntezy tych zwi�zk�w w dziele Wac�awa Felczaka i Andrzeja Fischingera pt. Polska i W�gry. Tysi�c kit przyja�ni, Budapeszt 1979. W drugim wydaniu Historii W�gier utrzymujemy taki sam uk�ad ksi��ki i tak� sam� szat� graficzn�. Na �yczenie czytelnik�w (zw�aszcza student�w) rozszerzyli�my jednak dwie partie ksi��ki: pierwsza, kt�ra omawia pradzieje Madziar�w i pocz�tki pa�stwowo�ci w�gierskiej, oraz druga, kt�ra dotyczy okresu drugiej wojny �wiatowej. T� ostatni� parti� dzi�ki licznym, nowym publikacjom w�gierskim uznali�my za konieczne przerobi� i znacznie rozszerzy� w por�wnaniu z tym, co w tej sprawie zamie�cili�my w wydaniu pierwszym z 1966 r. Uzupe�niono te� kalendarium. W tek�cie ksi��ki dokonano ma�ych korekt niekt�rych szczeg��w. Na pro�b� filolog�w w�gierskich ujednoliceniu uleg�o w tek�cie imien-nictwo, to znaczy imiona w�asne podano w oryginalnym brzmieniu w�gierskim, chocia� nie zawsze z uwagi na tradycj� uda�o si� to konsekwentnie przeprowadzi�. Przy okazji pragn� z�o�y� podzi�kowania zagranicznym recenzentom pierwszego wydania Emilowi Niederhauserowi z W�gierskiej Akademii Nauk i Vaclavowi �a�kowi w Pradze, kt�rych postulaty zosta�y w niniejszym wydaniu w pe�ni uwzgl�dnione. Szczeg�lne podzi�kowania autora nale�� si� jednak Aronowi Petnekiemu z Instytutu Historii WAN w Budapeszcie, kt�ry zawsze s�u�y� autorowi niezmiernie �yczliw� pomoc�. Wac�aw Felczak Krak�w, marzec 1981 r. OD AUTORA P, RACA ta jest kr�tk�, popularnonaukow� syntez� dziej�w pa�stwa i narodu w�gierskiego ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem czas�w nowo�ytnych i najnowszych do 1945 r. Celem, jaki przy�wieca� autorowi w czasie pisania tej ksi��ki, by�o zawarcie w niej mo�liwie jak najwi�cej informacji o �yciu politycznym i spo�ecznym, o sprawach gospodarczych i kulturalnych pa�stwa, kt�re przez wiele wiek�w s�siadowa�o z Polsk�, i narodu, kt�ry po dzie� dzisiejszy nale�y do najwierniejszych naszych przyjaci�. Czytelnik polski, przerzucaj�c kartki tej ksi��ki, b�dzie wielokrotnie ulega� sugestii, �e czyta dzieje w�asnego narodu, tyle bowiem znajdzie rzeczy wsp�lnych, podobnych w tre�ci, a nawet zbie�nych chronologicznie. W dziejach w�gierskich czytelnik polski odnajdzie tak� sam� jak w Polsce jednostronnie zwichni�t� struktur� spo�eczn�, taki sam ustr�j spo�eczno-politycznyz burzliwymi sejmami i rokoszami, tak� sam� problematyk� pa�stwow�, stoj�c� wobec dylematu: silna w�adza centralna czy "wolno��" przeradzaj�ca si� w anarchi�, i wreszcie ten sam fina� wewn�trznej i zewn�trznej sytuacji pa�stwa, tj. upadek politycznej niezale�no�ci, tyle �e na W�grzech znacznie wcze�niej. A p�niej bohaterskie zrywy powsta�cze, emigracje polityczne, supremacja has�a niepodleg�o�ci nad wszystkimi innymi problemami kraju i w ko�cu nacjonalizm, swoista kwintesencja patriotyzmu i gospodarczego niedorozwoju tudzie� problemu narodowo�ciowego, wsp�lnego obu pa�stwom w przesz�o�ci. Czy� trzeba wi�cej przyk�ad�w na uzasadnienie analogii dziejowej polsko-w�gierskiej ? Wszystko to sta�o si� �r�d�em historycznej i tradycyjnej ju� dzisiaj przyja�ni polsko-w�gierskiej. O tej przyja�ni napisa� najtrafniej "ojciec polskiego socjalizmu", Stanis�aw Worcell: "W�gry a Polska to dwa wiekuiste d�by, ka�dy z nich wystrzeli� pniem osobnym i odr�bnym, ale ich korzenie, szeroko roz�o�one pod powierzchni� ziemi, i spl�ta�y si�, i zrasta�y niewidocznie. St�d byt i czerstwo�� jednego jest drugiemu warunkiem �ycia i zdrowia". Jednak�e nale�y oddzieli� rzeczywist� i wzajemn� przyja�� polsko-w�giersk� od upi�kszaj�cych legend i ba�amutnych tendencji, kt�re nada�a jej publicystyka obu narod�w, zw�aszcza w okresie mi�dzywojennym. Tego rodzaju propagowana przez publicystyk� przyja�� polsko--w�gierska wyrz�dzi�a wi�cej szkody obu narodom, ni� przynios�a im po�ytku. Sta�a si� bowiem �r�d�em j�trzenia w Europie �rodkowej i �rodkowo-Wschodniej. W�a�ciwe miejsce W�gier i ich rol� w tej cz�ci Europy mo�na nale�ycie i obiektywnie wy�wietli� tylko wtedy, je�li si� ma na uwadze ca�o�� geograficznego rejonu, w kt�rym nie tylko W�grom i Polakom, ale i innym narodom �y� wypad�o. Sprawa ta jest tym istotniejsza, �e z poj�ciem dawnych, historycznych W�gier wi��� si� organicznie dzieje narodu s�owackiego, chorwackiego, serbskiego, rumu�skiego i ukrai�skiego. Dlatego przyja�� polsko-w�gierska nie mo�e przes�ania� krytycznego spojrzenia na dzieje dawnych W�gier, zw�aszcza przy omawianiu problemu narodowo�ciowego. Stosunki polsko-w�gierskie maj� bogat� naukow� literatur� zar�wno w j�zyku polskim, jak i w�gierskim. Wystarczy tu wymieni� kilku najwa�niejszych autor�w pisz�cych w j�zyku polskim: J. D�browski, A. Diveky, J. Reychman, J. Pajewski, L. Russjan, E. Koz-�owski, I. Csaplaros i inni. W ksi��ce niniejszej stosunki polsko-w�gierskie om�wione zosta�y w ramach ca�okszta�tu wydarze� i z zachowaniem proporcji im nale�nych i w�a�ciwych. Niniejsza Historia W�gier nie pretenduje do studium ca�kowicie samodzielnego, oryginalnego, opartego jedynie na w�asnych badaniach naukowych. Zainteresowany czytelnik mo�e znale�� znacznie wi�cej szczeg��w, jak te� i inne spojrzenie na dzieje W�gier w obszernej literaturze przedmiotu, om�wionej na ko�cu tej ksi��ki. Nazwy miejscowo�ci wyst�puj�ce w granicach W�gier historycznych podawane s� na og� w �wczesnym ich urz�dowym brzmieniu, a wi�c w j�zyku w�gierskim. Tam gdzie nazwy te uleg�y zmianie, zaznaczono w indeksie nazw geograficznych za��czonym na ko�cu ksi��ki. Zachowano polskie nazwy dla tych miejscowo�ci w�gierskich, kt�re od dawna przyj�y si� w polskim brzmieniu, np.: Budapeszt - Budapest, Debreczyn - Debrecen, Ostrzyhom - Esztergom, Sto�eczny Bia�ogr�d - Szekesfehervar, Segedyn - Szeged, Preszburg - Poz-sony itp. Na mapkach zaznaczono dawne i obecne nazwy. Znacznie wi�cej trudno�ci nastr�cza�y imiona w�asne os�b historycznych. Przyj�to zasad� podawania imion panuj�cych wed�ug ich brzmienia w j�zyku polskim, jak np. Gejza (G�za), chyba �e s� one w Polsce nie znane, jak np. Bela (czyt. Bejla). W indeksie nazwisk zaznaczono ich autentyczne brzmienie. Polskie irniona zachowano r�wnie� odno�nie do wybitnych jednostek historycznych znanych ju� w takiej formie w Polsce i polskiej literaturze naukowej, np.: Ludwik Kossuth, a nie Lajos Kossuth, Franciszek Deak, a nie Ferenc �8 Deak, Stefan Szechenyi, a nie Istvan Szechenyi, Maurycy J�kai, a nie M�r J�kai, Franciszek Liszt, a nie Ferenc Liszt itp. W innych wypadkach, a wi�c przy nazwiskach os�b mniej znanych lub tych wybitnych jednostek, kt�rych imiona zosta�y w Polsce spopularyzowane w brzmieniu w�gierskim (np. Gabor Bethlen, a nie Gabriel Bethlen, Janos Kadar, a nie Jan Kadar itp.), zachowano autentyczne imi� w�gierskie. Dla u�atwienia prawid�owego czytania nazw miejscowo�ci i nazwisk w�gierskich podajemy wa�niejsze zasady wymowy: cs=cz, cz=c, gy=d�, ly=j, ny=�, s=sz, ss=sz, sz=s, zs=�, e=ej. I. KOTLINA NADDUNAJSKA I JEJ PIERWOTNI MIESZKA�CY O OBSZAR GEOGRAFICZNY BSZAR, na kt�rym rozwin�a si� pa�stwowo�� w�gierska, stanowi� pod wzgl�dem geograficznym naturaln� ca�o��. Otoczony by� od p�nocnego zachodu, p�nocy i wschodu �ukiem Karpat, przechodz�cych na po�udniowym wschodzie w Karpaty Po�udniowe (Alpy Transylwa�skie). G�ry opadaj� stopniowo do wn�trza kraju, tworz�c rozleg�� kotlin�, przeci�t� korytem rzeki Cisy i �rodkowego Dunaju. System rzeczny obszaru nale�y do sieci wodnej Dunaju i do zlewiska czarnomorskiego. Kotlina Naddunajska usytuowana jest w Europie �rodkowej, na wielkim szlaku komunikacyjnym, jaki stanowi rzeka Dunaj, ��cz�ca Europ� Zachodni� z Po�udniowo-W schodni�. Ju� to po�o�enie geograficzne, jak te� i warunki fizyczne obszaru wp�yn�y na kszta�towanie si� dziej�w politycznych tego rejonu, wielokrotnie je nawet determinuj�c. Jedno�� geograficzna sprzyja�a wytworzeniu si� jednego pa�stwa, a po�o�enie geograficzne na szlaku Wsch�d - Zach�d sta�o si� �r�d�em s�abo�ci, a nawet jedn� z przyczyn upadku ju� w XVI w. politycznej niezale�no�ci W�gier. POJ�CIE PA�STWA W�GIERSKIEGO Pa�stwo w�gierskie by�o w rozwoju dziejowym tworem zmiennym i niejednolitym. Rozr�niamy W�gry "historyczne" i W�gry "wsp�czesne". Pierwsze by�y pod w�adz� kr�l�w w�gierskich wielonarodowo�ciowym zlepkiem, symbolizowanym wsp�ln� koron� w�giersk�; drugie, W�gry "wsp�czesne", powsta�e po traktacie triano�skim w 1920 r., s� pa�stwem etnograficznie jednolitym, a tym samym, w przeciwie�stwie do W�gier historycznych, politycznie i administra-cyjnie scentralizowanym. Mi�dzy dawnymi a dzisiejszym...
StarszyPan