17
OPRACOWAŁY: Małgorzata BURAK
Ewa LESZCZYŃSKA
Bogumiła RADOMSKA
Wstęp
Poprawna wymowa dziecka powinna być przedmiotem troski nauczycieli przedszkola i rodziców. Dzięki poprawnej wymowie dziecko potrafi łatwiej nawiązać kontakt z otoczeniem, lepiej porozumiewać się z dorosłymi i rówieśnikami. Natomiast nieprawidłowa wymowa utrudnia nawiązanie kontaktu i sprawia, że dziecko jest źle rozumiane, a nieraz wyśmiewane przez kolegów. Poza tym napotyka trudności w nauce czytania i pisania.
Gdyby rozwój mowy wszystkich dzieci w przedszkolu przebiegał prawidłowo, wystarczyłyby tradycyjne, ujęte programem zajęcia ortofoniczne, Niestety, tak nie jest, gdyż część dzieci przedszkolnych dotknięta jest różnorakimi zaburzeniami mowy, a w wyniku obserwacji i przeprowadzonych badań, możemy sądzić, że skala zjawiska raczej rośnie, niż maleje.
Opracowanie, które przedstawimy kierowane jest przede wszystkim do rodziców i wychowawców dzieci w wieku przedszkolnym, których mowa rozwija się z opóźnieniem lub jej rozwój jest zaburzony w porównaniu z rówieśnikami.
Należy jednak pamiętać, "że o tym, czy istnieją i jakie są konkretne przyczyny tego opóźnienia, powinien orzec specjalista logopeda. Do niego należy również zalecenie zastosowania określonego programu stymulującego rozwój mowy lub korygującego jego wadliwy przebieg" ( D. Emiluta - Rozya, 1994, s.5).
Jeżeli jednak z jakichś powodów nie jest możliwa diagnoza i terapia logopedy, zaniepokojeni rodzice, nauczyciele mogą starać się umiejętnie wpłynąć na poprawę stanu mowy dziecka przez odpowiednie postępowanie wspomagające jej rozwój. Im wcześniej rozpoczniemy stymulację rozwoju mowy, tym efekty tych działań będą lepsze.
Przedstawione przez nas przykłady ćwiczeń proponowane przez autorkę, odpowiednio pogrupowane, pokażą jak pracować z dzieckiem nad rozwojem jego mowy w warunkach domowych i w przedszkolu.
I. CEL PROPONOWANYCH ĆWICZEŃ.
"Porozumienie się z otoczeniem to odbieranie i pełne rozumienie komunikatów słownych, a także ich nadawanie, a wiec informowanie swoich bliskich, rówieśników i inne osoby o tym, co myślimy, czujemy, robimy i czego pragniemy". ( D. Emiluta - Rozya, 1994, s.7).
Kiedy możemy mówić o objawach zaburzeń w mówieniu, kiedy należy skontaktować się z logopedą i kiedy możemy uznać potrzebę rozpoczęcia ćwiczeń wspomagających lub korygujących rozwój mowy dziecka? Wyżej wymieniona autorka przedstawia charakterystyczne symptomy wadliwego przebiegu rozwoju mowy, co powinno skłonić rodziców lub nauczycieli do podjęcia odpowiednich działań.
1. Jeżeli u dziecka umiejętność odbioru i rozumienia poleceń słownych jest rozwinięta , z jakichś przyczyn , w stopniu niższym niż u rówieśników, w takim wypadku słabszy będzie także rozwój umiejętności tworzenia wypowiedzi słownych. Inne dzieci rozumieją wszystko, co się do nich mówi, tylko wypowiadanie się wymagać będzie pomocy ze strony opiekunów.
2. Dziecko może mieć trudności w tworzeniu wypowiedzi, jeżeli zasób jego słownictwa jest niewystarczający lub budowanie zdań poprawnych pod względem gramatycznym stanowi barierę trudną do pokonania.
3. Może być i tak, że zdania są prawidłowe pod względem gramatycznym (rzadko bywają zniekształcone), ale niektóre dźwięki mowy zastępowane są innymi głoskami lub są deformowane, tzn. " w wyniku nieprawidłowego ułożenia narządów mowy powstają inne, obce dla języka polskiego brzmienia dźwięków mowy" (tamże, s.8)
4. Niekiedy możemy także zaobserwować nieprawidłowy układ narządów artykulacyjnych, np. podczas międzyzębowej artykulacji.
5. Nasze zastrzeżenia może budzić także zbyt szybkie lub zbyt wolne tempo wypowiedzi, lub jej monotonność.
Zdaniem autorki, trzeba pamiętać, że "prawidłowe wymawianie dźwięków mowy (głosek) nie jest możliwe bez umiejętności efektywnego dla uzyskiwania odpowiedniego brzmienia wypowiedzi- oddychania, bez wykorzystania w pełni głosu bez odpowiedniej sprawności ruchomych narządów artykulacyjnych, czyli warg, języka, podniebienia miękkiego i żuchwy" (tamże s.8). Niezbędnym warunkiem dla uzyskania właściwego brzmienia dźwięków mowy jest także sprawność w zakresie słuchu mownego (fonematycznego i fonetycznego).
II. Prawidłowy przebieg rozwoju mowy u dzieci w wieku od trzeciego do szóstego roku życia
Stan rozwoju mowy dzieci trzyletnich.
1. Dziecko 3-letnie rozumie to, co do niego mówimy, jeżeli treść naszych wypowiedzi nie wybiega poza jego wcześniejsze doświadczenia.
2. Spełnia polecenia zawierające znane mu wyrazy np. wskazuje część twarzy, ciała, części zabawek, przynosi przedmioty, próbuje wykonywać codzienne czynności według podanych instrukcji słownych, pytane - podaje swoje imię.
3. Trzylatek komunikuje się z otoczeniem za pomocą zdania kilkuwyrazowego. Mówi chętnie i dużo. Opowiada o tym, co aktualnie robi, "myśli głośno", mówiąc także do siebie. W jego wypowiedziach zaczynamy obserwować poszczególne kategorie gramatyczne, choć są one w formie niewłaściwe, które z czasem ulegną poprawie np. "ja dam pić piesu", "nie mam spodniów".
4. Dziecko jest zaciekawione światem, zaczyna zadawać wiele pytań, choć początkowo pytania te nie są jeszcze jasno sprecyzowane.
5. Trzyletnie dziecko powinno wymawiać prawidłowo następujące dźwięki: a, o, e, y, i, ą, ę, p, m, (także zmiękczanie: pi, bi, mi), f, w, ( fi, wi), t, d, n, ń, l, (li), ś, ź, dź, k, g, (ki, gi), ch, j, ł, zdarza się, że w trudnych wyrazach, w których spółgłoski są obok siebie (w grupach zgłoskowych), mogą być opuszczane lub zastępowane innymi dźwiękami, np. "pła" - zamiast "pchła", "puapka" - zamiast "pułapka". Długość wyrazów może powodować przestawianie dźwięków mowy.
6. Głoski s, z, c, dz zaczynają być wymawiane prawidłowo, choć bywają jeszcze artykułowane jako; ś, ź, ć, dź, następuje tzw. spieszczanie, podobnie głoski, pojawiające się jako ostatnie w artykulacji dziecka tj. sz, ż, cz, dż, zastępowane przez ś, ź, ć, dź, ale również przez s, z, c, dz, a głoska r artykułowana jest w postaci l (wcześniej może słyszeć zamiast r głoskę j, np. jowej – zamiast rower. Nie powinno budzić niepokoju takie wymawianie jak np. „lubie sipko jechać na lowelku”, „ja sybuje jak siamolot”.
Dziecięca wymowa choć często nas rozbawia, nie powinna być przez nas naśladowana. Mowa dorosłych powinna być wzorem, według którego dziecko uczy się mówić, powinniśmy wypowiadać się poprawnie, wymawiać wszystkie głoski właściwie. Dziecko słyszy i potrafi zróżnicować wymowę prawidłową, np. samolot – siamolot, jego słuch mowny – słuch fonetyczny jest już w pełni rozwinięty, ono tylko nie potrafi wymówić trudnych dźwięków, np. dziecko poprawia dorosłych „ nie mówi się siamolot – tylko siamolot.
Stan rozwoju mowy dzieci 4 – letnich.
1. Dziecko 4-letnie „rozumie i wykonuje nasze polecenia, także i te, które zawierają wyrażenia przyimkowe z przyimkami; na, pod, do, przed, za, obok itp. rozpoznaje kolory, pytane odpowiada, co robi, gdy jest mu zimno, kiedy jest głodne, zmęczone” (D Emiluta-Rozyja, 1994, s.11)
2. Wypowiedź dziecka wybiega poza aktualnie przeżywaną sytuację, potrafi mówić o przeszłości i przyszłości. Pojawia się zaciekawienie poprawnością językową. Pyta jak prawidłowo wymawiać wyraz, poprawnie gramatycznie, a także o znaczenie nowych dla niego słów. Zadaje bardzo dużo pytań, które są podyktowane ciekawością. Pytania są precyzyjne np., co to?, jaki jest?, po co to?, dlaczego tak się dzieje?. Na wszystkie pytania trzeba odpowiadać cierpliwie i wyczerpująco, bo w ten sposób pobudzamy nie tylko rozwój mowy, ale i intelekt.
3. Dziecko 4-letnie wykazuje ogromną chęć porozumiewania się, chęć dzielenia się spostrzeżeniami. Gdy nie wystarczają mu zapamiętane środki językowe, braki te wyrównywane są przez tworzenie form analogicznych do używanych wyrazów np., „Tata to duży czytacz, bo dużo czasu spędza z gazetą w ręku”, „ przynieś gracze, będziemy muzykować”- przynieś instrumenty. Te śmieszne neologizmy, choć nas bawią, nie powinny być utrwalane przez dorosłych. Zawsze po takiej wypowiedzi trzeba podać dziecku prawidłową nazwę.
4. Wymowa dziecka 4-letniego staje się dokładniejsza. „Dzięki dalszemu usprawnianiu się narządów artykulacyjnych i pionizacji przedniej części języka pojawiają się dźwięki wymawiane wcześniej inaczej” (Tamże, s. 12). Głoski s, z, c, dz, powinny brzmieć twardo, a także powinny być (podobnie jak przedtem ś, ź, ć, dź) wymówione z „zamkniętymi zębami, język nie może wsuwać się między zęby. Jeżeli zdarzy się wymowa międzyzębowa, powinna być skorygowana przez logopedę. Nie ustąpi samoistnie, bo nie jest cechą wymowy dziecięcej. Przyczyną tego mogą być: wadliwe nawyki ruchowe w obrębie jamy ustnej spowodowane nieprawidłowym oddychaniem, żuciem i połykaniem pokarmów lub wadami zgryzu, lub obniżoną sprawnością aparatu artykulacyjnego.
5. U niektórych dzieci obserwujemy artykulację głoski l przechodzącą w dźwięk drżący r lub wręcz pełne wymawianie głoski r. Niekiedy pojawiają się też głoski sz, ż, cz, dż, chociaż wymawianie ich jako s, z, c, dz, a także r jako l jeszcze w tym okresie jest prawidłowością. Jeżeli zauważymy, że dziecko wymawia w miejsce głoski r – głoskę ł, należy obserwować dalszy rozwój artykulacji, oraz prowadzić ćwiczenia usprawniające przednią część i czubek języka. „Istnieje bowiem niebezpieczeństwo przekształcania głoski ł w głoskę r zdeformowaną, tzn. wymawianą w tylnej części jamy ustnej, podobnie jak ł ( D. Emiluta-Rozya, 1994, s.12-13). Nie należy zmuszać dziecka do realizacji dźwięku wibrującego „r” poprzez wydłużanie go w wypowiedziach dorosłych np., „posłuchaj jak ja mówię, powiedz tak samo, to takie łatwe”. Takie postępowanie może przynieść niepożądane, wręcz szkodliwe skutki. Może dojść do takiej sytuacji, że aparat mowy dziecka nie będąc przygotowany do wymawiania r, a dziecko, zmuszane, chcąc wytworzyć wibrację, „uaktywnia np., zakończenie podniebienia miękkiego (uwulę) i tworzy dźwięk zdeformowany, tak zwane r uwularne. Jest to zaburzenie wymowy, które trzeba będzie korygować u logopedy” (tamże, s.13).
Stan rozwoju mowy dzieci 5-letnich.
1. Wypowiedzi dziecka 5-letniego przyjmują formę realizacji wielozadaniowej; chętnie opowiada o przebiegu jakiegoś wydarzenia, relacjonuje obejrzany film lub przewiduje fakty, które jego zdaniem mogą zaistnieć. W wypowiedziach uwzględnia kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo-skutkowe, pytane o znaczenie słów potrafi je wyjaśnić. Opisując przedmioty podaje ich cechy charakterystyczne oraz możliwości zastosowania tych przedmiotów.
2. Nieprawidłowości gramatyczne zanikają, dziecko dokonuje autokorekty i chętnie poprawia innych.
3. Wymowa doskonali się. Głoska r wymawiana jest prawidłowo, czasem można obserwować aż przesadne wymawianie głoski r, teraz r pojawia się tam gdzie należałoby artykułować l, szczególnie w wyrazach, w których są obydwa dźwięki, np., lustro – rustro. Po jakimś czasie te wymówienia ustępują samoistnie.
4. Dziecko 5-letnie wymawia także sz, ż, cz, dż. Wszystkie głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie.
Przysłuchując się wymowie dzieci, a mamy jakieś wątpliwości – to starajmy się wyjaśnić je ze specjalistą – logopedą. Zdaniem autorki „jeśli wcześnie zauważymy jakieś nieprawidłowości w mówieniu i rozpoczniemy ich korekcję, to efekty naszej pracy będą łatwiejsze do uzyskania i pojawią się szybciej” (tamże, s.14). Ustalenie się wymowy powinno być zakończone ostatecznie do 6-tego roku życia, ale proces rozwoju języka trwa nadal. Wypowiedzi wzbogacają się w ciągu całego życia wraz ze zdobywaniem przez człowieka kolejnych doświadczeń i rozszerzeniem wiedzy o nowych zjawiskach otaczającej nas rzeczywistości.
III. Ćwiczenia wspomagające rozwój mowy.
Osiągnięcie prawidłowego stanu mowy uwarunkowane jest określonymi dyspozycjami tj.:
Þ Prawidłowe funkcjonowanie narządu słuchu i aparatu mowy, które zapewniają prawidłowe rozumienie wypowiedzi słownych i ich tworzenie.
Þ Sprawność intelektualna, przebyte doświadczenia oraz wzory mowy dostarczane przez środowisko, w którym dziecko wzrasta.
Jeżeli nie ujawniły się defekty ograniczające rozwój dziecka, które wymagają intensywnej interwencji specjalistycznej, to autorka proponuje następujące ćwiczenia:
1. Ćwiczenia słuchowe – z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych, – z wykorzystaniem dźwięków mowy, czyli ćwiczenia słuchu fonematycznego, których celem jest usprawnianie utożsamiania i różnicowania dźwięków mowy – ćwiczenia słuchu fonetycznego, wysłuchiwanie i różnicowanie akcentu, tempa, intonacji i czasu trwania głosek (iloczasu).
2. Ćwiczenia melodyki wypowiedzi (realizacji odpowiedniego akcentu, tempa, iloczasu i intonacji).
3. Ćwiczenia rozumienia wypowiedzi.
4. Ćwiczenia rozwijające słownictwo.
5. Ćwiczenia w budowaniu zdań i dłuższych wypowiedzi.
6. Ćwiczenia oddechowe.
7. Ćwiczenia głosowe.
8. Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne – język, wargi, podniebienie i żuchwę.
9. Ćwiczenia artykulacyjne - ćwiczenia w utrwalaniu prawidłowej wymowy poszczególnych głosek.
Nie wszystkie ćwiczenia tu wymienione znajdą zastosowanie u jednego dziecka. Układ ćwiczeń, ich kolejność, zakres i nasilenie powinny być dobrane indywidualnie w zależności od potrzeb i określane przez logopedę. Ustalony program powinien być modyfikowany wraz z postępami dziecka. Gdy naszym celem będzie tylko doskonalenie wymowy dziecka – zmienia się proporcje ilościowe i intensywność ćwiczeń, np., oddechowych i głosowych, ćwiczeń melodii wypowiedzi w stosunku do np. ćwiczeń słuchu fonematycznego, ćwiczeń sprawności aparatu artykulacyjnego i ćwiczeń artykulacyjnych. Inaczej powinien być ułożony plan ćwiczeń dla dzieci rozwijających się w wolniejszym tempie. Plan pracy dla tych dzieci powinien zawierać pełny zestaw ćwiczeń, połączony w jednej zabawie.
IV. O czym powinno się pamiętać podczas prowadzenia ćwiczeń wspomagających rozwój mowy?.
1. Zajęcia usprawniające umiejętność porozumiewania się powinny być dla dziecka przyjemnością, zabawą, jednym ze sposobów nawiązywania kontaktu i spędzania czasu ze swoimi opiekunami.
2. Cel zabawy (pamiętamy, że są to ćwiczenia usprawniające pewne umiejętności) powinien być uświadomiony (określony) i w miarę możliwości konsekwentnie realizowany.
3. Powyższa zasada nie oznacza, że musimy się trzymać ściśle wyznaczonego scenariusza, bo każde „odejście” będzie naszą porażką pedagogiczną. Bądźmy elastyczni w swoich działaniach. Pamiętajmy, że nasze działania mają charakter celowy.
4. Ćwiczenia z dzieckiem powinny zawierać szereg zadań. Pamiętać trzeba, żeby dobierać zadania tak, aby nie były zbyt trudne, (bo zniechęcą dziecko do dalszych działań), ale i nie mogą być zbyt łatwe (bo staną się nudne).
5. Czas trwania ćwiczeń powinien być dostosowany do wydolności i wieku dziecka. Z dziećmi młodszymi ćwiczenia trwają krótko, ale powt...
sara2881