ŚWIĄTYNIA TYPU FENICKIEGO W BETSAIDZIE.pdf

Studia Judaica 7: 2004 nr 1(13) s. 23-40

Ilona Skupińska-Løvset

Uniwersytet Łódzki

ŚWIĄTYNIA TYPU FENICKIEGO W BETSAIDZIE

INTERPRETACJA WYKOPALISK POLSKICH Z LAT 1998-2000

WSTĘP

1. Charakterystyka wykopalisk polskich

Wykopaliska polskie, które rozpoczęte zostały w roku 1998, trwały

trzy lata i objęły obszar wzgórza et-Tell, kluczowy dla zrozumienia funk-

cji i rodzaju odkrywanej tu zabudowy. Zanim przystąpię do jej omówienia,

chciałabym zwrócić uwagę na trudności interpretacyjne będące wynikiem

zastanej sytuacji terenowej. Wykopaliska nasze obejmowały południowo-

wschodnia część akropoli starożytnej osady. Naturalna obronność tego

stanowiska oraz jego wywyższenie nad rozległą deltę Jordanu, sprawiły,

że posiadało ono znaczenie strategiczne także w czasach współczesnych.

W wyniku budowy sieci umocnień, używanych do roku 1967, zniszczo-

ne zostały ważne warstwy kulturowe. Szczególnie poważne zniszczenia

występowały w kwadratacie J 52, gdzie umiejscowione było stanowisko

artylerii i bunkier, oraz w kwadratach J, K 47-51, przez które przebiega-

ły rowy strzeleckie. W ten sposób zniszczona została ważna cześć doku-

mentacji archeologicznej. Znaczącym był także fakt, że teren ten był już

przebadany archeologicznie, jednak ustalenia wydawały się niezadowa-

lające. Należało więc dokładnie przestudiować dostępne dokumenty i wy-

kazać niesłychaną dyscyplinę i skrupulatność w przeprowadzeniu prac

terenowych i dokumentacji archeologicznej. Ponadto dokumentacja

wczesnych faz wykopalisk, dokonanych przed naszym włączeniem się

w tok pracy (kwadraty I, H 50-51), jest niezwykle lakoniczna, materiał

fotograficzny ubogi, a niektóre ważne zabytki, jak np. głowica kolumny,

ILONA SKUPIŃSKA-LØVSET

odkryta przy północnym wejściu do budynku, zaginęły lub zostały

skradzione. 1

Budowla, która była obiektem naszych studiów, wyróżniona została

przez odkrywców jako zabytek wielkiej rangi, mianowicie chodzić tu miało

o świątynie kultu cesarskiego. Wcześniej wysunięto tezę o istnieniu syna-

gogi w Betsaidzie, której usytuowanie łączono również z naszym obiektem.

Podczas pierwszego sezonu przebadaliśmy teren przyległy do domnie-

manej budowli sakralnej od południa. Odkryte zostały pochowki, przeważ-

nie beduinów z plemienia Tellawije, którzy zajmowali te tereny przed

zmianą ich przeznaczenia na obiekt wojskowy. Dr Rami Arav, od roku 1987

odpowiedzialny za całokształt wykopalisk, twierdził, że przywódcy tego

plemienia nie sprzeciwiali się wykopaliskom na cmentarzysku, gdyż pozo-

stałości kostne nie stanowiły dla nich żadnych wartości. Jednak, po prze-

badaniu kości ludzkie zostały przez nas zebrane i poddane powtórnemu

pochówkowi w miejscu wyłączonym z badań archeologicznych. Pochówki

beduinów plemienia Tellawije miały charakter grobów skrzynkowych, do

ich uformowania użyte zostały nieociosane i ociosane kamienie bazaltowe,

a wyjątkowo dekorowane bloki bazaltowe. Często było to użycie wtórne.

Pod pochówkami warstwy kulturowe były zaburzone, co wskazywało

na liczne zmiany zabudowy. Powyżej calca natrafiliśmy na grubą warstwę

użytkowania z wapnia zmieszanego z glina, twardo ubitego i pokrytego (jak

to było widać miejscami) malunkiem z czerwonej ochry. Z luźnych przed-

miotów na uwagę zasługiwała ceramika, w tym herodiańska, monety Fili-

pa Heroda, fragment szufelki rytualnej oraz szkła rzymskie. 2

W roku 1999 nasze badania koncentrowały się na samej budowli zwa-

nej „świątynią kultu cesarskiego”. Ustaliliśmy ilość pomieszczeń, ilość

i umiejscowienie otworów wejściowych, następstwo warstw użytkowania. 3

1 Bethsaida one , s. 11, fig. 4. Według informacji H.-W. Kuhna, cześć zabytków ka-

miennych było składowanych w obrębie restauracji usytuowanej w leżącym u podnóża tellu

parku narodowym. Restauracja ta spłonęła, a w efekcie cześć zabytków zaginęła.

2 Porównaj sprawozdanie I. S kupińska-Lø vset, Polskie wykopaliska w Bethsa-

idzie , w: Archaeologia et historia. Księga jubileuszowa dedykowana Pani Profesor Romanie

Barnycz-Gupiencowej , Łódź 2000, s. 345-359; E a d, Pierwszy sezon wykopalisk polskich ,

w: Sympozja Kazimierskie , vol. II, Lublin 2002, s. 225-235.

3 I. Skupińska-Lø vset, Polskie wykopaliska na północnym brzegu jeziora Ga-

lilejskiego, 1999 , w: Łódzkie sprawozdania archeologiczne , Łódź 2002, s. 443-464; E a d,

Wyniki badań polskich na stanowisku et-Tell w latach 1998-1999 (Excavations in the “Tem-

ple Area” on et-Tell/Bethsaida, 1998-1999 seasons) , w: I. Skupińska-Lø vset, P. No-

wogórski (wyd.), Starożytna Palestyna w badaniach polskich , Łódź 2003, s. 87-117.

ŚWIĄTYNIA TYPU FENICKIEGO W BETSAIDZIE

W roku 2000 koncentrowaliśmy się na określeniu terenu przyległego do

budowli, w celu wyróżnienia domniemanego okręgu kultowego. 4

Badania nasze wykazały, że budowla miała plan prostokąta o długo-

ści równej ca. 20 m (ściana północna zachowana na długości 19,15 m). Dwa

pomieszczenia posiadały dobrze określone fundamenty, ich wymiary ze-

wnętrzne były równe 15 m × 6/5,90 m; większe pomieszczenie na zacho-

dzie liczyło 10,6 m (między ścianami W 65B i W 66). Wewnętrzne wymiary

tych pomieszczeń były następujące: wspólna szerokość 3,8 m, a długość

od zachodu – 8,8 m i 3,2 m. Budowla miała dłuższa oś w kierunku wschód–

zachód, z odchyleniem 20 stopni na wschód. Wejścia o szerokości 120 cm

znajdowały się na zachodzie i na północy. Nie były one usytuowane pośrod-

ku ścian zewnętrznych. Natomiast przejścia wewnątrz budowli (między

pomieszczeniami) najprawdopodobniej usytuowane były pośrodku ścian

dzielących. Na zachodzie wyróżniono dwie warstwy użytkowania, zapewne

z okresu żelaza, natomiast wewnątrz głównego pomieszczenia trzy warstwy

użytkowania z okresu hellenistycznego i jedną warstwę użytkowania, którą

powiązaliśmy z przebudową dokonaną w okresie wczesnorzymskim, a wiec

podczas panowania dynastii herodiańskiej. Podłogi były z ubitej ziemi; te

z okresu żelaza zawierały duże ilości wapna, z okresu hellenistycznego –

więcej gliny niż wapna, z okresu wczesnorzymskiego dużo gliny z drob-

nymi fragmentami potłuczonej ceramiki na powierzchni.

Ustaliliśmy, że budowla wzniesiona została na gruzach wcześniejszej

zabudowy, częściowo zabudowań bramnych okresu żelaza, które, jak

ustalono, zostały zniszczone i spalone zapewnie w wyniku najazdu Ti-

glatpilesara III (rok 732 p.n.e.). Po zburzeniu teren został wyrównany

i wypoziomowany gruzem i ziemią, a do ponownej budowy wykorzystano

cześć istniejących murów.

Wiele danych wskazywało, że budowla miała charakter sakralny.

Udało się też ustalić, że należał do niej okrąg święty (temenos) usytuowa-

ny na północ od domniemanej świątyni. Temenos był wybrukowany, po-

siadał zakryty rów ściekowy, przypuszczalnie basen kultowy, miejsce na

składanie ofiar i przyrządzanie posiłków rytualnych i chyba podia. W okrę-

gu znajdowały się dwie wolnostojące kolumny.

Z uwagi na dyskusje dotycząca przeznaczenia zabudowy przeanalizo-

wane zostały następujące możliwości identyfikacyjne:

4 I. Skupińska-Lø vset, Polskie wykopaliska na północnym brzegu Jeziora Ga-

lilejskiego, 2000 , w: Łódzkie sprawozdania archeologiczne (w druku).

ILONA SKUPIŃSKA-LØVSET

a) świątynia kultu cesarskiego,

b) budowla wielofunkcyjna,

c) świątynia typu fenickiego.

W świetle nagromadzonego materiału ostatnia z możliwości wydaje

się najbardziej prawdopodobna i jej poświęcona zostanie główna część tej

prezentacji. 5

2. Dyskusja wysuniętych propozycji interpretacyjnych

a. Świątynia kultu cesarskiego

Propozycje identyfikacji budowli jako świątyni kultu cesarskiego zgło-

sił Rami Arav 6 oraz Monika Bernett. Hipoteza ta opierała się chyba głów-

nie na przesłankach kurtuazyjnych, mianowicie z nadaniem Betsaidzie sta-

tusu polis i nazwy powiązanej z najbliższą rodziną Oktawiana Augusta

łączono jednoczesną budowę świątyni jego kultu. Arav wiązał z tą świą-

tynią także przyczółek z orłem pośrodku, dziś w Korazim. Podążając śla-

dem tych dwóch kolegów prześledziłam niektóre z ich argumentów, w efek-

cie odrzucając tę hipotezę jako mało prawdopodobna. 7

M. Claus, dowodzi, że religia rzymska była kwestia wypełniania obo-

wiązku, nie uczuć ani emocji. Cesarz z reguły był czczony pośmiertnie,

choć w niektórych przypadkach kult za życia jest dobrze udokumentowa-

ny. Takiej dokumentacji brak w omawianym przypadku, gdyż Augusta

zwykle czczono przy boku bogini Romy, nie Liwii-Julii, jak chce hipote-

za. 8 Ani znalezione statuetki, ani tympanon z Korazim nie są w stanie wy-

pełnić tych braków w dokumentacji, gdyż nie można ich wiązać ani

z wzmiankowanymi postaciami, ani ze świątynią. Chociaż okres Augusteiski

5 Zagadnienie opracowane będzie szczegółowo w publikacji: I. Skupińska-

L ø vset, The Temple Area of Bethsaida. Polish Excavations on et-Tell in the Years 1998-

2000 (w druku).

6 R. A r a v, New Testament Archaeology and the Case of Bethsaida , w: M. Becker,

W. Fenske (eds.), Das Ende der Tage und die Gegenwart des Heils, Festschrift für He-

inz-Wolfgang Kuhn zum 65. Geburtstag, Leiden-Boston-Köln 1999 , s. 75-99, s. 85-87, fig.

6 (A proposition for reconstruction).

7 Korekty co do proporcji i rozplanowania budowli cf. I. S k u p ińska-Lø vset,

A New Cultic Building from the Time of Jesus Christ. Excavations at the “Temple Area”

in Bethsaida , w: J. Kmiecinski (ed.), Sanctuaria i kult , „Eastern Review” 5: 2001,

s. 255-263. Krytyka tej hipotezy została przedstawiona przez autorkę na międzynarodowej

konferencji SBL w Berlinie w roku 2002.

8 Livia zmarła w roku 29 n.e, lecz została ubóstwiona w 42 n.e.

ŚWIĄTYNIA TYPU FENICKIEGO W BETSAIDZIE

cechował się liberalną polityką fundacyjną 9 z fundacją nie zawsze wiązała się

świątynia kultu cesarskiego. Poza tym polityka ta zmieniła się radykalnie za

czasów Tyberiusza, a wiec w okresie, kiedy świątynia miałaby być wznie-

siona w Betsaidzie. Tyberiusz wprost zabronił wznoszenia takich świątyń. 10

Jego stosunek do Liwii był czasami wrogi, 11 a stosunek do religii wschod-

nich, w tym judaizmu, negatywny. 12 W takich warunkach wzniesienie świą-

tyni kultu cesarskiego w Julias wydaje się mało prawdopodobne.

Jeżeli mimo wszystko założymy istnienie świątyni kultu cesarskiego

w Julias, powinniśmy również przyjąć, że budowla taka będzie powtarzała

założenia rzymskie. Tymczasem odkryte szczątki architektoniczne odbie-

gają znacznie od znanych zabytków tego okresu, nawet jeśli przyjmiemy,

ze w przypadku Julias świątynia była znacznie skromniejsza niż opisywa-

na przez Józefa Flawiusza świątynia Romy i Augusta z Cezarei Nadmor-

skiej. 13 Nasuwa się też uwaga, że gdyby taka świątynia istniała w Julias

Józef z pewnością by ja opisał, jak to uczynił w przypadku pochowku te-

trarchy Filipa. 14

b. Andron/Synagoga

Rozpatrując możliwości wielofunkcyjnego użytkowania budowli

i podworca odsłoniętych w toku wykopalisk na et-Tell, kwestia pogań-

skiego miejsca zgromadzeń, andronu, jak i żydowskiej synagogi powinna

być poruszona. 15 Jak będzie wykazane poniżej takie użytkowanie wyda-

je się jednak bez analogii w dostępnym materiale archeologicznym. Przy

obecnym stanie badań zarówno identyfikacja odsłoniętego kompleksu

jako synagogi, jak i też jako andronu nie wydaje się możliwa do udowod-

nienia.

9 Suetonius, De vita Caesarum , Divus Augustus 59-60. Wiersze informują, ze wiele

prowincji nie tylko wznosiło świątynie i ołtarze na cześć Augusta, lecz organizowało też

festiwale ku jego chwale. Rożni władcy lokalni zakładali miasta jemu poświecone i wspólnie

zdecydowali dokończyć świątynię Jupitera w Atenach i poświęcić ją jego geniuszowi.

10 Suetonius, De vita Caesarum , Tiberius 26. Jednak poświęcił on świątynię Au-

gusta w Noli, tamże, s. 40.

11 Tamże, s. 50-51.

12 Tamże, s. 36.

13 Flavius Josephus, Bell. 413-414; tegoż Ant. 15.331, 16.137.

14 Pełną argumentacje przedstawia autorka w pracy I. Skupińska-Lø vset, The

Temple Area of Bethsaida. Polish Excavations on et-Tell in the Years 1998-2000 (w druku).

15 Dyskusja problemu przedstawiona jest w pracy I. Skupińska-Løvset, The Temple

Area of Bethsaida. Polish Excavations on et-Tell in the Years 1998- 2000 (w druku).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: