Baronowa Orczy
Eldorado
"Akapit",
Katowice 1992 r.
„Eldorado” jest dalszym ciągiem książki pt. „Szkarłatny kwiat”.
W Paryżu, w okresie największego terroru rewolucji francuskiej działa tajemniczy „Szkarłatny Kwiat”, który ratuje niewinnych ludzi od śmierci. Policja dużo by dała, aby wpaść na jego trop. Owym tajemniczym, nieuchwytnym bohaterem jest młody Anglik, który wraz z grupą przyjaciół utworzył tajną ligę. Jeden z jej członków, Armand, zakochuje się w aktorce i swym nieostrożnym zachowaniem naprowadza policję na trop „Szkarłatnego Kwiata”. Dostaje się on do więzienia oskarżony o uprowadzenie syna Ludwika XVI aresztowanego przez rewolucjonistów.
„Szkarłatny Kwiat” bestialsko torturowany zgadza się na wydanie młodego delfina. Komisarz policji w licznej asyście i w towarzystwie „Szkarłatnego Kwiata” i jego ukochanej jadą do rzekomej kryjówki syna Ludwika XVI. Jest to jednak podstęp.
Czy naszemu bohaterowi uda się uratować i czy Armand odzyska swoją piękną aktorkę? O tym już opowie ta książka.
Tyle mylnych twierdzeń wkradło się w ostatnich latach do opinii badaczy i ogółu czytelników o tożsamości „Szkarłatnego Kwiatu” z monarchistą gaskońskim, znanym w historii pod nazwiskiem barona de Batza, że chwila wydaje mi się odpowiednia do wyświetlenia wszelkich pod tym względem wątpliwości.
Osoba „Szkarłatnego Kwiatu” nie ma nic wspólnego ze spiskowcem baronem de Batzem i każdy dojdzie do przekonania, zbadawszy pobieżnie nawet tę sprawę, że wielkie i zasadnicze różnice zachodzą u tych dwóch ludzi w ich charakterze, indywidualności, a przede wszystkim w ich dążeniach.
Według kilku historyków, baron de Batz był głównym agentem szeroko rozstawionej sieci konspiracyjnej, podtrzymywanej zagranicznymi funduszami, zarówno angielskimi jak i austriackimi, a mającej na celu obalenie rządu republikańskiego i wskrzeszenie monarchii we Francji. Nie ulega wątpliwości, że aby osiągnąć ten przewrót polityczny, baron de Batz używał wszelkich sposobów, osłabiających rząd rewolucyjny i wzbudzających nienawiść oraz niezgodę pomiędzy jego członkami, przez co Konwencja stawała się wielkim żerowiskiem dzikich, nigdy nienasyconych zwierząt rozszarpujących się wzajemnie.
Ci sami historycy, którzy wierzyli niezachwianie w tak zwane zagraniczne sprzysiężenie, przypisują intrygom barona de Batza każde ważniejsze zdarzenie podczas wielkiej rewolucji, jak: upadek żyrondystów, ucieczkę delfina z Temple, śmierć Robespierre'a. On to, twierdzą, podburzał Robespierre'a przeciw Dantonowi, H~eberta przeciwko Robespierre'owi. Jego podszeptom przypisywać można rzeź wrześniową, okrucieństwa w Nantes i w miesiącu termidor świętokradztwa i pławienie; a wszystko to de Batz czynił w tym celu, by sekcje zgromadzenia narodowego, współzawodnicząc w okrucieństwach, zwróciły się w końcu przeciw sobie i jak Sardanapal spłonęły wraz ze swymi orgiami na wielkiej hekatombie rozpadającej się anarchii. Czy ten potężny wpływ de Batza na wypadki dziejowe był prawdziwy lub zmyślony, nie tu należy badać. Jedynym celem naszym jest wykazać różnicę zachodzącą między nim a „Szkarłatnym Kwiatem”.
Baron de Batz był spiskowcem, nie rozporządzającym wcale własnymi środkami, lecz otrzymywał fundusze z zagranicy. Był jednym z tych ludzi, którzy nie mają nic do stracenia, ale dużo do zyskania i rzucają się ślepo w wir polityki międzynarodowej. Choć niejednokrotnie usiłował wyratować Ludwika XVI, królową i rodzinę królewską z więzienia i śmierci, próby jego zostały, jak wiemy bezowocne. Nigdy nie przyszedł z pomocą innym niewinnym ofiarom, które choć mniej wysokiego pochodzenia, były również męczennikami najkrwawszej rewolucji, jaka kiedykolwiek wstrząsnęła posadami cywilizowanego świata.
Co więcej, gdy 29 prairiala (dziewiąty miesiąc francuskiego kalendarza republikańskiego, maj — czerwiec) nieszczęśliwi ludzie, mężczyźni i kobiety, zostali skazani i ścięci za udział w tzw. zagranicznym sprzysiężeniu, de Batz, który uważany jest powszechnie za głównego agitatora tego ruchu, nie uczynił najlżejszego wysiłku, by ratować swych towarzyszy lub co najmniej zginąć przy ich boku.
I jeżeli przypomnimy sobie ofiary kobiece z dnia 29 prairiala, jak: panią Grandmaison, wierną stronniczkę de Batza, piękną Emilię de St. Amaranthe, małą Cecylię Renault, dziecko, nie liczące jeszcze 16 lat i męskie, jak: Michonisa, Roussela, oddanych sług de Batza, barona de la L~ezardi~ere i hrabiego de St. Maurice, jego przyjaciół, to nie możemy mieć najlżejszej wątpliwości, że spiskowiec gaskoński i angielski gentleman są odmiennymi postaciami. Cel Anglika nie był wcale polityczny. Nie intrygował nigdy dla przywrócenia monarchii lub zniesienia republiki, którą pogardzał. Jedyną jego troską było wyciąganie bratniej ręki ku nieszczęśliwym, którzy przywiązani do swych dóbr, religii i dawnej tradycji, wpadli w sieci zastawione przez własnych rodaków.
„Szkarłatny Kwiat” nie pragnął karać winnych, lecz ratować niewinnych. Dla swoich celów narażał życie, ilekroć stawał na ziemi francuskiej, dla nich poświęcał mienie i własne szczęście rodzinne.
Poza tym twierdzono, że spiskowiec francuski miał w samym łonie Konwencji towarzyszy, którzy byli dość wpływowi i potężni, by zapewnić mu bezpieczeństwo. Anglik przeciwnie, miał przeciwko sobie całą Francję.
Baron de Batz nigdy nie zadowolił własnej ambicji i niczego nie dokonał, „Szkarłatny Kwiat” zaś jest postacią, z której cały naród angielski słusznie może być dumny.
A teraz ludowi przypadło w udziale bawić się, tańczyć, uczęszczać do teatrów i słuchać muzyki w otwartych kawiarniach w „Palais Royal”.
Powstawały nowe mody, krawcowe wystawiały świeże modele sukien, a i złotnicy nie próżnowali. Ohydny cynizm, zrodzony pod wpływem nieustannego niebezpieczeństwa, nazwał pewien krój tunik wymyślną nazwą, która była aluzją do gilotyny.
Jedynie przez trzy wieczory w ciągu tych pamiętnych czterech i pół lat teatry były zamknięte: bezpośrednio po strasznym dniu rzezi 2 września w więzieniu de l'Abbaye, gdy cały Paryż zatrząsł się od zgrozy, a krzyki mordowanych zagłuszyłyby oklaski widzów, których ręce ociekały krwią.
Poza tym każdego wieczora teatry na ul. Richelieu, w „Palais Royal” i w Luksemburgu podnosiły kurtyny i zbierały pieniądze za bilety wstępu. Ta sama publiczność, która w ciągu dnia przyglądała się z obojętnością dramatom, rozgrywającym się bezustannie na Place de la R~evolution, gromadziła się tu wieczorami, zapełniała loże i krzesła, śmiejąc się z satyr Woltera lub płacząc nad sentymentalnymi tragediami prześladowanego Romea i niewinnej Julii.
W owych czasach śmierć kołatała do tylu drzwi i była tak ciągłym gościem w domach krewnych i przyjaciół, że kogo wspaniałomyślnie mijała, ten uśmiechał się z pogardą, wzruszał ramionami i z obojętnością oczekiwał nazajutrz jej prawdopodobnego powrotu.
Paryż, mimo scen terroru, rozgrywających się w jego murach, pozostał w dalszym ciągu miastem uciechy i nóż gilotyny spuszczał się może rzadziej niż kurtyna w antraktach.
W ten zimny wieczór 27 niv~ose'a drugiego roku republiki, czyli raczej 16 stycznia 1794 wedle starego stylu, teatr „National” wypełniała wytworna publiczność.
Występ ulubionej aktorki w roli molierowskiej bohaterki przyciągnął cały rozbawiony Paryż na wznowienie sztuki „Mizantrop” z nową inscenizacją i kostiumami, a zapowiedziany współudział czarującej artystki dodawał uroku złośliwemu humorowi autora.
„Monitor”, który bardzo bezstronnie notował ówczesne wypadki, donosił pod datą tego dnia, że Konwencja ogłosiła nowe prawo, nadające pełną władzę jego szpiegom.
Mogli od tej chwili przeprowadzać rewizję po domach prywatnych i wtrącać do więzienia wrogów szczęścia ludzkiego bez poprzedniego zawiadomienia komitetu bezpieczeństwa publicznego. Obiecywano im sumę 35 liwrów za każdą sztukę zwierzyny zdobytej dla gilotyny. Pod tą samą datą „Monitor” donosił, że teatr „National” był wypełniony po brzegi na wznowieniu komedii obywatela Moliera.
Po wydaniu tego prawa, skazującego tysiące ludzi na łaskę i niełaskę kilku okrutników, zamknięte zostało posiedzenie Konwencji, która udała się na ulicę Richelieu.
Milczenie pełne uszanowania zapanowało na sali, gdy ojcowie ludu, których imiona wzbudzały postrach i grozę, przeciskali się przez wąskie przejścia i zajmowali miejsca w lożach teatru.
Wkrótce ukazała się postać obywatela Robespierre'a w towarzystwie nieodstępnego przyjaciela St. Justa i siostry Charlotty. Danton, podobny do wielkiego płowego lwa, posuwał się ku lożom, podczas gdy Santerre, piękny rzeźnik i ulubieniec ludu, rozsiadał się w fotelu, ubrany w wytworny mundur gwardii, wśród głośnych oklasków zgromadzenia.
Publiczność w górnych galeriach i na parkiecie szeptała z ożywieniem; postrach siejące nazwiska przelatywały z ust do ust wśród dusznego powietrza sali. Kobiety wykręcały szyje na wszystkie strony, aby ujrzeć głowy, które może nazajutrz stoczyć się miały do strasznego kosza u stóp gilotyny.
W jednej z małych lóż, najbardziej zbliżonych do sceny, dwóch mężczyzn zajęło już dawno miejsca, zanim teatr się zapełnił. Wnętrze loży było pogrążone w cieniu i wąski otwór, pozwalający obserwować zaledwie jedną część sceny, maskował raczej, niż odsłaniał siedzące w niej osoby.
Młodszy z tych dwóch mężczyzn wydawał się obcy w Paryżu, gdyż ile razy zjawiał się jakiś dygnitarz lub znany członek rządu, zwracał się do towarzysza o wyjaśnienia co do tych osobistości.
— Powiedz mi, de Batz — rzekł, wskazując grupę mężczyzn, wchodzących właśnie na salę — kim jest ten obywatel w zielonym ubraniu, trzymający rękę przy twarzy?
— Gdzie? O którym mówisz?
— Tam, patrzy właśnie w tę stronę i trzyma w ręku program; ma taką wystającą brodę i wypukłe czoło, a twarz i oczy jak szakal. Widzisz?
Jego towarzysz wychylił się z loży i małymi, ruchliwymi oczkami zaczął przebiegać po szczelnie zapełnionej sali.
— Już widzę! — zawołał, gdy poznał twarz wskazaną mu przez przyjaciela — to obywatel Fouquier Tinville.
— Prokurator?
— On sam, a obok niego stoi H~eron.
— H~eron? — zapytał młodzieniec.
— Tak. On jest głównym agentem w „komitecie bezpieczeństwa publicznego”.
— Co to znaczy?
Obaj cofnęli się w głąb loży i ciemne ich postacie znikły w mroku. Od czasu, gdy nazwisko prokuratora zostało między nimi wymienione, instynktownie głosy ich zniżyły się do szeptu.
Starszy mężczyzna, barczysty ospowaty człowiek, o małych przenikliwych oczach, wzruszył ramionami na pytanie przyjaciela, a potem rzekł z pogardliwą obojętnością:
— To znaczy, mój drogi St. Just, że ci dwaj ludzie, których tam widzisz na dole spokojnie czytających program dzisiejszego wieczora i zamierzających zabawić się w towarzystwie ś.p. Moliera, są dwoma psami myśliwskimi, równie wszechwładnymi jak chytrymi.
— Tak, tak — odrzekł St. Just i mimo woli dreszcz przeszył go na wylot — Fouquier Tinville, wiem, znam jego chytrość i znaczenie, ale tamten?
— Tamten? — powtórzył de Batz — H~eron? Pozwól mi powiedzieć ci, przyjacielu, że potęga i chciwość prokuratora bledną wobec władzy H~erona.
— Jakim sposobem? Nie rozumiem.
— Bawiłeś tak długo w Anglii, ty szczęśliwy człowieku, że choć wieści o naszej tragedii niewątpliwie doszły do ciebie, nie znasz bliżej aktorów, grających główne role na krwawej arenie wzniesionej przez nienawiść. Przychodzą i odchodzą ci aktorzy, mój drogi St. Just, wstępują na widownię i znikają. Marat jest już człowiekiem przeszłości, Robespierre — przyszłości. Dzisiaj mamy jeszcze wciąż Dantona, Fouquier Tinville'a, P~ere Duch~esne'a i twego własnego kuzyna St. Justa, ale H~eron i jemu podobni będą zawsze z nami.
— Szpiedzy?
— Ma się rozumieć — potwierdził drugi — i jacy szpiedzy!
— Czy byłeś dzisiaj na posiedzeniu Konwencji?
— Nie.
— Ale ja byłem. Słyszałem nowy dekret, który stał się od dziś prawem. Mówię ci, przyjacielu, że nie próżnowaliśmy w tych dniach. Robespierre obudził się rano z pewnym pomysłem, po południu ten pomysł stał się prawem, przeszedłszy przez radę służalczej garstki ludzi, nie mających odwagi oprzeć się jego woli ze strachu, by im nie zarzucono umiarkowania lub litości, najcięższych zbrodni, które można popełnić w tych czasach.
— Ale Danton?
— Ach, Danton!… On chciałby powstrzymać pożogę przez niego roznieconą, okiełznać dzikie zwierzęta, którym sam zaostrzył kły. Powiedziałem ci, że Danton jest jeszcze człowiekiem doby obecnej. Jutro zarzucą mu umiarkowanie. Danton zbyt umiarkowany? Mój Boże! Danton, który uważał, że gilotyna pracowała zbyt wolno i uzbroił trzydziestu żołnierzy w miecze, aby ściąć trzydzieści głów równocześnie! Danton, mój drogi, zginie jutro jako zdrajca republiki pod zarzutem zbytniej słabości względem nieprzyjaciół; a tacy nędznicy jak H~eron, będą napawali się krwią Dantona i jego wspólników.
Umilkł na chwilę, bo nie śmiał podnosić głosu, a szepty ich zagłuszał zgiełk, panujący na sali.
Kurtyna, która miała się podnieść o ósmej, wciąż jeszcze była spuszczona, choć już dochodziło pół do dziewiątej, a publiczność zaczynała się niecierpliwić. Dały się słyszeć głośne tupania, a z galerii odezwały się gwizdy niezadowolenia.
— Jeżeli H~eron straci cierpliwość — rzekł de Batz, gdy hałas ustał na chwilę — dyrektor teatru i reżyser, będą mieli jutro niemiłą przeprawę.
— Wciąż tylko H~eron! — rzekł St. Just z pogardliwym uśmiechem.
— Tak, przyjacielu — odparł jego towarzysz spokojnie — zawsze H~eron, a dziś po popołudniu stał się jeszcze potężniejszy.
— Wskutek nowego dekretu?
— Tak. Agenci komitetu bezpieczeństwa publicznego z H~eronem na czele otrzymali prawo rewizji w domach prywatnych i ścigania nieprzyjaciół szczęścia ogólnego. Jak to jasno brzmi, nieprawdaż? Każdy może się stać wrogiem szczęścia ogólnego, bądź to wydając za dużo pieniędzy, bądź też za mało, śmiejąc się dzisiaj lub płacząc jutro, nosząc żałobę po śmierci krewnego lub ciesząc się z powodu egzekucji drugiego. Może być zgubnym przykładem dla społeczeństwa przez wytworność lub zaniedbanie, chodząc pieszo dzisiaj, a jeżdżąc powozem za tydzień. Agenci komitetu bezpieczeństwa publicznego sami rozstrzygać będą, na czym polega ten wrogi stosunek do szczęścia ogólnego. Wszystkie więzienia mają otwierać podwoje dla tych, których oni wyznaczą; mają prawo sądzić więźniów prywatnie bez świadków i posyłać ich przed trybunał bez dalszych upoważnień. Ich zadanie jest jasne — dostarczać zwierzyny dla gilotyny, zajęcia dla prokuratora, ofiar dla trybunałów i ohydnych scen mordów na placu Rewolucji dla zabawy ludu. Za tę robotę dostają po 35 liwrów za każdą głowę. Jeżeli H~eron i jego pomocnicy wezmą się energicznie do pracy, to cieszyć się będą ładnym dochodem, od czterech do pięciu tysięcy liwrów tygodniowo. Idziemy coraz dalej, przyjacielu St. Just, nie ma co mówić.
Nie podnosił głosu, opowiadając o tych nieludzkich spiskach przeciw wolności i godności całego narodu. Zdawało się, że nie odczuwa najmniejszego oburzenia; raczej przebijał w jego mowie pewien odcień triumfu i humoru. A teraz śmiał się wesoło, jak pobłażliwy nauczyciel, patrzący na wrodzone popędy okrucieństwa zepsutego chłopca.
— Dlatego też musimy wyratować z tego piekła rozpętanego na ziemi — zawołał gorąco St. Just — tonących w tej powodzi krwi.
Policzki jego pałały, oczy błyszczały szlachetnym ogniem. Wyglądał bardzo młodo: Armand St. Just, brat lady Blakeney, przypominał siostrę, ale rysy jego, choć męskie, nie odznaczały się energią, cechującą uroczą twarz Małgorzaty. Czoło zdradzało raczej marzyciela niż myśliciela, niebieskoszare oczy — idealistę, a nie człowieka czynu.
Niewątpliwie bystre oczy de Batza spostrzegły to, gdy spoglądał na młodego przyjaciela z tą dobroduszną pobłażliwością, która wydawała się u niego tak naturalna.
— Musimy myśleć o przyszłości, kochany St. Just, a nie o teraźniejszości — ciągnął dalej po krótkiej przerwie, mówiąc wolno i przekonywująco, jak ojciec do porywczego dziecka. — Co znaczy parę ludzkich istot wobec wielkich zasad, którym hołdujemy?
— Wskrzeszenie monarchii, wiem — odparł St. Just żywo — ale tymczasem…
— Tymczasem — przerwał mu de Batz poważnie — każda ofiara, będąca igraszką tych ludzi, stanowi krok ku wznowieniu praworządności, czyli monarchii. Tylko przez te gwałtowne nadużycia, wykonywane w imieniu ogólnego dobra, naród przekona się, jak bardzo został w błąd wprowadzony przez zgraję ludzi, których jedynym celem jest własny interes i kariera. Kiedy ludowi obrzydną orgie ambicji i nienawiści, zwróci się przeciwko dzikim okrutnikom i z radością przyczyni się do odbudowy wszystkiego, co starał się przedtem zniszczyć. Oto nasza jedyna nadzieja na przyszłość, i wierzaj mi, przyjacielu, że każda głowa wydarta gilotynie przez waszego romantycznego bohatera jest nową cegiełką, położoną pod gmach tej niegodziwej republiki.
— Nie wierzę w to — zaprotestował St. Just.
De Batz wzruszył ramionami pogardliwie i z niezachwianą pewnością siebie, a jego krótkie, pulchne okryte pierścionkami palce zaczęły niecierpliwie przebierać po poręczy loży. Zachowanie się Armanda drażniło go bardziej, niż bawiło. Ale nic nie odpowiedział, czekając na tradycyjny sygnał, zapowiadający podniesienie się kurtyny.
Na odgłos sygnału niecierpliwość widzów ścichła, jakby za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Wszyscy usadowili się wygodnie na swoich miejscach, przestali śledzić ruchy ojców ludu i zwrócili całą uwagę na aktorów.
Armand St. Just pierwszy raz odwiedził Paryż od czasu, gdy zerwał z partią republikańską, której on i jego piękna siostra Małgorzata byli swego czasu najszlachetniejszymi i najgorliwszymi zwolennikami. Już półtora roku temu nadużycia partii przeraziły go, choć daleko jeszcze było im do hańbiących orgii, dochodzących dzisiaj do szczytu w krwawych hekatombach niewinnych ofiar. Ze śmiercią Mirabeau, umiarkowani republikanie, których szlachetnym celem było wyswobodzenie ludu francuskiego spod autokratycznej tyranii Bourbonów, ujrzeli, że władza wymyka się z ich czystych rąk w ręce demagogów, nie znających innego prawa, jak własne namiętności.
Nie była to już walka na tle politycznym i religijnym, lecz walka klasy z klasą, człowieka z człowiekiem. Armand St. Just, jeden z apostołów wolności, braterstwa i równości, przekonał się wkrótce, że najokrutniejsze nadużycia tyranii były dokonywane w imię ideałów tak przez niego uwielbianych.
Jego siostra Małgorzata, która szczęśliwie wyszła za mąż w Anglii, była powodem ostatecznego jego rozbratu z ojczyzną. Iskra zapału, rozniecona przez następców Mirabeau w sercach uciśnionego ludu, zamieniła się w niszczący pożar. Wzięcie Bastylii stało się hasłem do rzezi wrześniowej, której cała potworność bladła wobec mordów dzisiejszych. Armand, wyratowany od zemsty rewolucjonistów dzięki poświęceniu „Szkarłatnego Kwiatu”, powrócił do Anglii i stanął pod sztandarem bohaterskiego wodza. Ale dotąd nie miał sposobności do czynnego udziału jako członek ligi. Wódz nie chciał narażać go na bezcelowe niebezpieczeństwo. Małgorzata oraz Armand St. Just zbyt dobrze byli w Paryżu znani. Małgorzata nie należała do kobiet, o których łatwo się zapomina, i jej małżeństwo z angielskim arystokratą nie podobało się republikańskim kółkom, uważającym ją przedtem za swą królową. Wystąpienie Armanda z partii i przyłączenie się do szeregu emigrantów pociągało za sobą chęć odwetu u przeciwników. Oboje, brat i siostra, mieli niezwykle zaciętego wroga w kuzynie swym, Antonim St. Just, niedoszłym konkurencie Małgorzaty, a obecnie służalczym popleczniku Robespierre'a. Nic nie sprawiłoby Antoniemu St. Just większej radości, jak sposobność okazania swej gorliwości i patriotyzmu przez wydanie własnego kuzyna i kuzynki w ręce trybunału terroru. I „Szkarłatny Kwiat”, który trzymał piękną swą rękę na pulsie rewolucji, nie chciał poświęcać dobrowolnie życia Armanda lub niepotrzebnie go narażać. Dlatego też choć rok mijał od tego czasu, Armand, zapalony członek ligi nie mógł być w niczym pomocny. Cierpiał z powodu tej przymusowej bezczynności, w jakiej utrzymywała go ostrożność „Szkarłatnego Kwiatu”, podczas gdy on rwał się do czynu u boku ukochanych towarzyszy i uwielbianego wodza.
Z początkiem roku 1794 uprosił Blakeney'a, aby pozwolił towarzyszyć sobie w mającej nastąpić wyprawie do Francji. Jaki był jej cel główny, o tym członkowie ligi dotąd nie wiedzieli, ale nie wątpili, że groźniejsze niż dotąd niebezpieczeństwa czyhały na ich drodze.
W ostatnich czasach okoliczności bardzo się zmieniły. Z początku niezgłębiona tajemnica, otaczająca wodza, ułatwiała wielce jego plany. Ale teraz rąbek tej zasłony został uchylony i Chauvelin, eksambasador przy dworze angielskim, nie miał żadnej wątpliwości o tożsamości sir Percy'ego Blakeney'a. Cztery miesiące minęły od tego dnia i „Szkarłatny Kwiat” prawie Francji nie opuszczał. Mordy w Paryżu i na prowincji powtarzały się coraz częściej, tak że poświęcenie małej garstki bohaterów stawało się z każdą chwilą potrzebniejsze. Skupiali się koło wodza ze szlachetnym entuzjazmem i wrodzonym zamiłowaniem angielskich gentlemenów do sportu, starając się o tym większą roztropność, im niebezpieczeństwo tych wypraw stawało się groźniejsze.
Na jedno słowo ukochanego wodza złota młodzież Londynu porzucała rozrywki, przyjęcia, rozkosze stolicy i oddawała młode życie wraz z majątkiem i stanowiskiem na usługi niewinnych i bezbronnych ofiar. Żonaci, jak sir Andrew Foulkes, lord Hastings, sir Wallscourt, na skinienie wodza zostawiali żony i dzieci. Armand, niczym nie związany, o równie szlachetnych porywach, nie chciał pozostawać w tyle. Mimo stosunkowo niedługiej, bo zaledwie piętnastomiesięcznej nieobecności w stolicy, zastał ją bardzo zmienioną. Przygnębienie panowało w jej murach, choć tłumy zalegały ulice. Nie widywał znajomych, których dawniej często spotykał. Obce twarze otaczały go zewsząd, twarze o błędnym wyrazie jakby zdziwienia, że śmierć ich jeszcze nie dosięgła.
St. Just złożył rzeczy w wyznaczonym dla siebie mieszkaniu i o zmroku wyszedł na ulicę. Instynktownie szukał znajomej twarzy, która by mu przypomniała wesołe chwile, spędzone z Małgorzatą w ich uroczym mieszkaniu na ulicy St. Honor~e.
Przez godzinę błąkał się bez celu. Czasem zdawało mu się, że widzi znaną postać, przemykającą się wśród ciemności, ale zanim zdołał się o tym przekonać, postać znikała w wąskiej uliczce, z obawą oglądając się poza siebie.
Armand uczuł się całkiem obcy we własnym rodzinnym mieście.
Straszne egzekucje na placu Rewolucji skończyły się z nastaniem nocy. Ustał turkot wózków ze skazańcami i przedśmiertne krzyki nieszczęśliwych nie rozlegały się już po pustych ulicach. Armand nie spostrzegł od razu upadku tej pięknej niegdyś stolicy, ale ogólny jej wygląd zmroził mu serce.
Nic więc dziwnego, że wracając z wolna do domu, drgnął na dźwięk wesołego głosu. Było to jakby echo przeszłości, kiedy to elegancki i zalotny baron de Batz, były oficer gwardii w służbie zmarłego króla, a potem znany zwolennik wskrzeszenia monarchii, zabawiał Małgorzatę planami zrzucenia nowo powstałej władzy ludu.
Armand ucieszył się bardzo na jego widok, a gdy de Batz zaproponował mu dłuższą pogawędkę o dawnych czasach, młodzieniec z radością przyjął zaproszenie. Dwaj mężczyźni, choć nie podejrzewali się wzajemnie, nie śpieszyli się zbytnio z wyjawieniem miejsc zamieszkania. Zaraz na wstępie de Batz zaproponował spędzenie wieczoru w teatrze, jako w najbezpieczniejszym miejscu dla dwóch starych przyjaciół, gdzie by mogli pogawędzić spokojnie bez obawy przed szpiegami.
— Nie ma tu w obecnych czasach spokojnego kąta, wierzaj mi, przyjacielu — rzekł — chroniłem się już do wszystkich nor w tym przeklętym mieście i przyszedłem do przekonania, że loża teatralna jest jeszcze najlepszą kryjówką. Głosy aktorów i szmer rozmów na sali zagłuszają wszelką poufną rozmowę.
Nietrudno było namówić młodzieńca, czującego się osamotnionym w wielkiej stolicy, by spędził wieczór w towarzystwie znajomego, a de Batz był wesołym towarzyszem w całym tego słowa znaczeniu; i chociaż wódz przestrzegał go przed lekkomyślnymi znajomościami w Paryżu, młodzieniec miał wrażenie, że ta przestroga nie mogła dotyczyć takiego człowieka jak de Batz, którego przywiązanie do stronnictwa monarchistycznego zbliżało się do haseł ligi „Szkarłatnego Kwiatu”. Czuł także, że będzie bezpieczniejszy w zapełnionym teatrze niż w opustoszałych ulicach. Między rozbawioną rzeszą widzów, ciemna postać młodzieńca mogła uchodzić za studenta lub dziennikarza. Ale już po dziesięciu minutach, spędzonych w towarzystwie de Batza w loży teatru, Armand żałował swego nierozważnego kroku i nawiązania znajomości z byłym oficerem gwardii królewskiej. Choć uważał go za gorliwego monarchistę, odczuł wkrótce pewną nieufność do tego napuszonego osobnika, którego każde zdanie tchnęło raczej egoizmem niż poświęceniem dla szlachetnej sprawy.
Dlatego też St. Just, gdy kurtyna podniosła się na początek pierwszego aktu molierowskiej komedii, zwrócił się ku scenie i próbował zainteresować się sprzeczką między Philintą a Alcestem. Ale to zachowanie się młodzieńca nie było na rękę odnalezionemu przyjacielowi. Było jasne, że de Batz nie uważał rozmowy za wyczerpaną i że przyprowadzenie St. Justa dziś wieczór do teatru miało inny cel niż podziwianie panny Lange w roli Celimeny.
Obecność St. Justa w Paryżu zdziwiła niemało de Batza i nasunęła mu rozmaite przypuszczenia. Chodziło teraz o to, aby się o nich upewnić i w tym celu pragnął dłuższej rozmowy z Armandem.
Milczał chwilę, spoglądając badawczo na młodzieńca. Przebierał niecierpliwie palcami po aksamitnej poręczy loży, oczekując pierwszej sposobności, by nawiązać przerwaną rozmowę.
Lekkim ruchem głowy zwrócił znów uwagę Armanda na osobistości, znajdujące się w teatrze.
— Twój kuzyn Antoni St. Just jest obecnie prawą ręką Robespierre'a. Gdy przed rokiem opuszczałeś Paryż, bezkarnie mogłeś pogardzać nim, uważając go za lekkoducha, ale teraz, chcąc pozostać we Francji, musisz się go wystrzegać, gdyż ma wielkie wpływy.
— Wiem, że należy do tej zgrai — odparł Armand niedbale. — Swego czasu kochał się w mojej siostrze, ale dzięki Bogu nie zwracała na niego uwagi.
— Opowiadają, że właśnie dlatego przyłączył się do tej zgrai, jak ją nazywasz. Ogółem wziąwszy, są to sami malkontenci, nie mający nic do stracenia. Gdy wszystkie te wilki pożrą się wzajemnie, wtedy dopiero będziemy mogli myśleć o wskrzeszeniu monarchii we Francji. Przyjaciel twój, „Szkarłatny Kwiat” powinien był raczej dopomagać tej krwawej rewolucji, niż ją tamować, jeżeli naprawdę tak jej nienawidzi, jak twierdzi.
Spojrzał pytająco na Armanda i przerwał, jakby oczekując odpowiedzi. Gdy St. Just milczał uporczywie, powtórzył z naciskiem:
— Jeżeli naprawdę nienawidzi krwawej rewolucji, jak twierdzi.
To dwukrotne powtórzenie wskazywało jasno pewną wątpliwość. St. Just wzdrygnął się z oburzeniem.
— „Szkarłatny Kwiat” — rzekł — nie zważa na polityczne względy. Uczynki miłosierdzia, które spełnia, wypływają z poczucia sprawiedliwości i litości.
— I sportu — dodał de Batz z przekąsem — przynajmniej tak słyszałem.
— On jest Anglikiem — ciągnął dalej St. Just — i jako taki nie wyjawi nigdy swych uczuć; ale mniejsza o pobudki, patrz na wyniki.
— Tak, kilka ludzkich istot wydartych gilotynie…
— Kobiety i dzieci, które zginęłyby bez jego poświęcenia…
— Im są niewinniejsze, im bardziej bezbronne, tym głośniej wołają o pomstę do nieba przeciw potworom, skazującym je na śmierć.
Armand nic nie odpowiedział. Widoczne bezcelowe było sprzeczać się z człowiekiem, którego polityczne cele różniły się od ideałów „Szkarłatnego Kwiatu”, jak biegun północny od południowego.
— Jeżeli kto z was ma jakikolwiek wpływ na tego zapaleńca, na tego waszego wodza — ciągnął dalej de Batz, nie zrażony bynajmniej milczeniem towarzysza, to starajcie się przemówić mu do rozumu.
— W jaki sposób? — spytał St. Just, uśmiechając się mimo woli na samą myśl o tym, by on lub ktokolwiek inny mógł wpłynąć na plany Blakeney'a.
Tym razem de Batz umilkł. Przez chwilę nie mówił nic, a potem spytał żywo:
— Wasz „Szkarłatny Kwiat” bawi obecnie w Paryżu, nieprawdaż?
— Nie wiem — odrzekł Armand.
— Nie zdołasz nic ukryć przede mną, mój drogi. Skoro tylko spojrzałem na ciebie, domyśliłem się w tej chwili, że nie przybyłeś sam do Paryża.
— Mylisz się, kochany de Batz — rzekł młodzieniec z naciskiem — przyjechałem sam do Paryża.
— Wykręcasz się, jak możesz, ale daremnie. Czyż nie zauważyłem u ciebie pewnego niezadowolenia, gdy zatrzymałem cię na ulicy dziś wieczorem?
— Znowu się mylisz — ucieszyłem się bardzo; czułem się osamotniony i z radością uścisnąłem przyjazną dłoń. To, co uważałeś za niezadowolenie, było tylko zdziwieniem.
— Zdziwiłeś się? Ach, prawda? Nie mogłeś zrozumieć, aby człowiek taki jak ja, mógł przechadzać się spokojnie po ulicach Paryża i nie był ścigany przez całą policję miasta. Dziwisz się, że nie nałożono ceny na moją głowę, choć jestem niebezpiecznym spiskowcem, czyż nie?
— Wiem, że usiłowałeś wyrwać króla i królową ze szponów tych niegodziwców.
— Lecz wszystkie te usiłowania spełzły na niczym — dodał de Batz — gdyż plany zostały zdradzone przez niektórych nieuczciwych konfederatów albo odkryte przez szpiegów żądnych zapłaty. Tak, mój drogi, dołożyłem wielu starań, aby wyswobodzić króla Ludwika XVI i Marię Antoninę, ale nie udało mi się; pomimo tego, jak widzisz, jestem wolny i nikt na mnie nie czyha. Chodzę spokojnie po ulicach i rozmawiam śmiało z przyjaciółmi.
— Masz szczęście — rzekł St. Just z odcieniem ironii.
— Starałem się postępować roztropnie — odparł de Batz — szukając przyjaciół tam, gdzie najwięcej ich potrzebowałem, czyli w mamonie niesprawiedliwości — rozumiesz?
Zaśmiał się głośno zadowolony z samego siebie.
— Teraz rozumiem — rzekł St. Just z sarkazmem — miałeś zapewne austriackie pieniądze do dyspozycji.
— Otrzymałem pewną sumę — potwierdził de Batz — i dużo z tych pieniędzy znajduje się obecnie w patriotycznych rękach tych fabrykantów rewolucji. Tym zapewniam sobie wolność. Kupuję ją za cesarskie pieniądze i to ułatwia mi pracę nad wskrzeszeniem monarchii we Francji.
Znów zapadło milczenie. Cóż Armand mógł odpowiedzieć na to wszystko? Podczas gdy otyły Gaskończyk roztaczał przed młodzieńcem ambitne i daleko sięgające plany, myśl jego zwróciła się do innego spiskowca, do człowieka o czystych i prawych celach, którego ręce nie tknęły nigdy obcego złota, ale wyciągały się zawsze ku słabym i nieszczęśliwym, działając jedynie dla ich dobra, nigdy zaś dla własnych korzyści.
De Batz wszelako nie zdawał sobie sprawy z myśli towarzysza i ciągnął dalej.
— Postępujemy bardzo wolno, krok za krokiem, mój drogi; nie udało mi się wyratować monarchii w osobie króla i królowej, ale osiągniemy to, ocalając delfina.
— Delfina? — wyrwało się z ust St. Justa.
Ten mimowolny, ledwo dosłyszalny szept zadowolił widocznie de Batza, gdyż odwrócił badawczy wzrok i przestał przebierać pulchnymi palcami po aksamitnej poręczy loży....
marzenka2100