1
Hermeneutyka
-dyscyplina zajmująca się rozumeniem oraz interpretacją wypowiedzi i przekazów znaczących
1) w znaczeniu tradycyjnym - dyscyplina naukowa o charakterze filologicznym (filologia) zajmująca się badaniem, objaśnianiem i interpretacją źródeł pisanych, po to by ustalić ich poprawny tekst i właściwy sens. Pełni rolę pomocniczą w stosunku do nauk historycznych posługujących się różnego rodzaju dokumentami (np.: historii literatury i filozofii, religioznawstwa, historii jako takiej).
2) w znaczeniu obecnie najpowszechniejszym - sztuka rozumiejącej interpretacji (rozumienie jest centralną kategoria tak pojetej hermeneutyki) różnych przejawów aktywności ludzkiej, zwłaszcza o charakterze kulturowym, zmierzająca do odkrycia ich głębokiego sensu i umieszczenia ich w szerszym kontekście historycznym, społecznym, światopoglądowym itp.
Znaczenia słowa hermeneutyka:
1. Hermeneutike techne = umiejętność wykładni boskiego objawienia. Hermentutyka jako sposób objaśniania tekstów = hermeneutyka techniczna, bliska filologii. Na początku służyła objaśnianiu świętych tekstów i znaków zesłanych przez bogów. Wyjaśnianiem i przekazywaniem świętych tradycji zajmował się hermeneuta – spadkobierca Hermesa posłańca bogów.
2. Hermeneia – sposób wyrażania myśli mową – dzieło Peri hermanaias Arystotelesa.
(gr. Hermeneus = tłumacz z innego języka). Hermeneutyka najpierw zaczęła komentować teksty święte, w końcu – wszelkie teksty kultury.
Dzieje hermeneutyki:
W czasach śreniowiecznych i nowożytnych hermeneutyka służyła do egzegezy Pisma Św. filologia hermeneutyczna była zarazem hermeneutyką teologiczną. Stawiała sobie pytanie o prawdziwy sens tekstu. W zależności od odpowiedzi można wyróżnić dwa nurty w jej obrębie:
1) hermeneutyka literacka – prawdziwy sens tekstu jest sensem dosłownym
2. hermeneutyka figuralna - prawdziwy sens tekstu jest sensem przenośnym, znaczenie tekstu jest znakiem odsyłającym do innego znaczenia
Dzieje hermeneutyki technicznej – spór literalistów z figuralistami:
a) szkoła aleksandryjska (Klemens, Orygenes, III/IV) egzegeza duchowa contra szkoła antiocheńska (Diodor z Tarsu, Jan Chryzostom, IV/V ) – egzegeza dosłowna
b) Alegoreza i typologia patrystyczna a żydowski liberalizm
ALEGORIA – hermeneutyczne użycie alegorii – Filon z Aleksandrii – (I w. n.e.) zastosował do egzegezy Biblii greckie metody wykładni alegorycznej – hypnoia – używane do wyjaśniania zagadkowych miejsc w poematach Homera i Hezjoda oraz w mitach greckich, gdzie poszczególnym postaciom przypisywano prawdy psychologiczne lub filologiczne
c) luterańska sola scriptura a Tradycja rzymska – wykład Pisma uzależniony od magisterium Kościoła
Różnica między hermeutyką a filologią:
- filologia – opracowuje teksty krytycznie, w bada w ramach tradycji, ustala autentyczność, porównuje z inymi tekstami;
- hermeutyka – problem rozumienia, który wykracza poza reguły opisu, sprzeczność między wiarą w dogmat, a a historią powstania tekstu.
Hermeneutyka związana z egzegezą utożsamiana z wyspecjalizowanymi metodami interpretacji Pisma św., a jako filologia - składnik kultury humanistycznej.
Hermeneutyka rozwija się w czasie sporów religijnych doby Reformacji, laicyzacja, zaczyna się zajmować tekstami indywidualnymi, rozumienie przestaje być formą egzegezy dogmatu czy wyrazem wiary lecz kwestią obcowania twórcy i interpretatora – poszukiwanie śladów konkretnej egzystencji zamiast śladów transcendencji.
II. Hermeneutyka filozoficzna
Romantyzm - pytanie o zasadność interpretacji. W polu badań wszelkie teksty, pytanie – jak w ogóle możliwe jest rozumienie?
Przedstawiciele:
Friedrich Schleiermacher (1783-1834)- niem. teolog protestancki, filozof romantyczny, także kaznodzieja. Pozostawał pod wpływem Kanta. W swej "religii serca" kładł nacisk na poznanie intuicyjne i kontemplację. Stworzył podwaliny hermenutyki jako metody filozoficznego rozumienia sensu różnych dzieł literackich, uważając ją za podstawową metodę humanistyki. Hermeutik und Kritik – interpretacja powinna bazować na wiedzy gramatycznej, ale jej celem powinno być „poznanie ze znaków językowych duchowego tworzenia.
KOŁO HERMENEUTYCZNE – figura wprowadzona przez Schleiermachera – nie można zrozumieć części tekstu bez odniesienia do całości i na odwrót nie można zrozumieć całości bez odniesienia do części.
Wilhelm Dilthey (1833-1911), kontynuator Schleiermachera, filozof niemiecki, prof. uniwersytetów w Bazylei, Kilonii, Wrocławiu i Berlinie. Zajmował się głównie metodologią nauk humanistycznych i teorią kultury.Stworzył pojecie nauk o duchu (Geisteswissenschaften). Wysunął tezę o ich odrębności od przyrodoznawstwa, wskazując, że decydują o niej m.in.
:1) przedmiot badań, który stanowi rzeczywistość dziejowo-społeczna i świat wartości,
2) metoda - hermeneutyka jako nauka o rozumieniu podstawą nauk humanistycznych, nauki przyrodnicze oparte na wyjaśnianiu. Rozumienie – odnosi się do tekstów i komunikacji, polega na odczytywaniu i współokreślaniu pojawiających się w nich znaczeń. Wyjaśnianie- czyność ściśle poznawcza i naukowa, ustalanie, opis i analiza faktów, wykrywanie prawidłowości
– „rozumienie jest zawsze względne i nie może się nigdy zakończyć“ bo „indywiduum jest niewyrażalne“
„ostatecznym celem postępowania hermeneutycznego jest lepiej zrozumieć autora niż on siebie rozumie”. Dilthey stawia pytanie – jak możliwa jest interpretacja tego, co określa się jako indywidualna ekspresję życia i jak możliwe jest uprawomocnienie interpretacji?
=>hermeneutyka jako dziedzina ogólnej teorii poznania
Friedrich Nietzsche (1844-1900) filozof, ale z wykształcenia filolog klasyczny – przez 10 lat prof. Katedry filologii w Bazylei.
– krytyka epistemologicznego rozumienia hermeneutyki. Twórca relatywistycznej teorii poznania. Auslegung = filozoficzna interpretacja tekstu – „ ten sam tekst umożliwia nieskończoną ilość wykładni, nie istnieje żadna poprawna wykładnia”, „ nie da się oddzielić świata od jego wykładni” – interpretacyjny charakter rzeczywistości. Umysł ludzki nie ujmuje wiernie rzeczywistości, ale zawsze ją fałszuje.
Hermeneutyka XX wieczna
Zakres hermeneutyki: życie codzienne, techniki egzegezy, metodologii nauk, filozofii egzystencji, poszerzenie pierwotnego zakresu – od Biblii do wszystkiego, co ma charakter językowy
Martin Heidegger (1889-1976), filozof niem. Aktywny członek NSDAP. Jego myśl filozoficzna jest uznawana za jedną z najważniejszych w filozofii XX wieku.
Nadaje hermeneutyce nie tylko wymiar epistemologiczny, ale też ontologiczny.
Problemy związane z hemeneutyką porusza w jednym z najważniejszych swych dzieł - Bycie i czas, w którym zajmuje się, fundamentalnym pytaniem o sens bycia analizą ontologiczną ludzkiego bycia (jestestwa, Dasein). Rozumienie nie jest sposobem poznania, ale sposobem istnienia, gdyż człowiek (Dasein, jestestwo) zanim przekształci się w podmiot teoretyczny egzystuje w świecie, który wymaga od niego rozumienia.
- rozumienie związane z zanurzeniem człowieka w świecie – „bycie-w –świecie”
- rozumienie nie jest częścią wiedzy teoretycznej, ale praktycznej, dzięki której przedmioty mojego rozumienia są mi bliskie, Rozumiemy świat, bo jest on bam bliski i na odwrót, dlatego że rozumiemy świat, okazuje on nam przychylność.
Ver-stehen – pierwotna, rozumiejąca przynależność do świata
Bycie – jako warunek istnienia tego, co jest
Dasein(tubycie) – egzystująca w świecie jednostka, rozumienie jest sposobem egzystencji Dasein
Sein - Bycie – odróżnione od Bytu (Seiende)
- o Bycie można mówić, że jest, ale nie można stosować języka orzekającego.
- dyskurs apofatyczny w stosunku do Bycia – można mówić czym Bycie nie jest, ale nie można mówić, czym jest.
W późnej fazie swej filozofii Heidegger mówi o 4 własnościach Bycia:
jedyność, nieprzedstawialność, osobliwość, ukrywanie się
Poezja to jedyny język, w którym można dokonać refleksji nad Byciem. Filozof i komentator tradycyjny uprzedmiotawiają prawdziwy sens płynący ze sfery samego Bycia. Interpretator nie powinien zatem zagłuszać czystego istnienia wiersza własną mową.
JĘZYK – w filozofii hermeneutycznej pierwotny żywioł ludzkiej egzystencji. Heidegger – człowiek istnieje, bo istnieje w mowie.
Relacja między mową a poezją – wg. Heideggera – poezja nie korzysta z mowy, lecz ją umożliwia. Mowa z życia codziennego jest zdegenerowaną formą (gadulstwem) źródłowego powiadana. Poezja poprzedza mowę, bo mowa odnosi się do tego, co jest, wchodzi w wymianę z rzeczami, a poezja jest „:stwarzaniem Bytu” odsyła do tego, co warunkuje każdy byt, lecz samo bytem nie jest. Źródłowe powiadanie – poezja – warunek zjawiania się świata. Poeta to ten, kto czuwa nad Byciem, a interpretator asystuje temu zjawianiu się świata, zacierając własną subiektywność. Zamieszkiwanie w mowie poetyckiej pozwala interpretatorowi powtórzyć gest samego arycpoety, który zamieszkał w pobliżu bogów.
=> hermeneutyka filozoficzna zmienia się w filozofię hermeneutyczną- zajmuje się rozumiejącą egzystencją człowieka
– każde rozumienie musi być poprzedzone przez „przed-rozumienie” – interpretator posiada własne rozumienie świata i poglądy na to, co ma interpretować. Rozumienie nie zaczyna się od zera, jest uwikłane w światopogląd interpretatora.
PRZESĄDY – Vorurteile – w sensie filozoficznym zinterioryzowane przeświadczenia, jakimi kieruje się podmiot w procesie rozumienia. Rozumienie jest zakorzenione w tzw. przed-rozumieniu. Przesądy określają pozycję podmiotu w kole hermeneutycznym. 3 struktury wstępne rozumienia wg. Heideggera. Przesądy, ideologie, emocje stanowią integralny składnik bycia, nie dają się oddzielić od przedmiotu poznania.
DZIEJOWOŚĆ – termin wprowadzony przez Diltheya, używany przez Heideggera na określenie sposobów istnienia Dasein
- określa sposób bycia człowieka wskazujący na jego zanurzenie w historii a także na konieczność interpretacji. Historia oddziałuje na człowieka, człowiek istnieje w nieusuwalnym horyzoncie tradycji
Hans Georg Gadamer (1900-2002),filozof, humanista, historyk filozofii, filolog, współtwórca XX-wiecznej hermeneutyki filozoficznej, uznawany za jednego z najważniejszych współczesnych filozofów niemieckich.
Główne dzieło - Prawda i metoda: zarys hermeneutyki filozoficznej– bytem, który ma być rozumiany jest język.
Interpretacja nie jest działaniem, polegającym na opisywaniu sensu, lecz praktyką egzystencjalną, zmieniającą życie człowieka
OD LITERY DO DUCHA. Hermeneutyka Gadamera- przezwyciężenie obcości świata. Nacisk na rozmowę między bliskimi sobie duchami. Interpretator tekstu pisanego powinien usuwać obcość i umożliwiać bezpośrednią recepcję tekstu. Czytanie jako słuchanie, lektura oparta na uważnym wsłuchiwaniu się w uobecniającą się mowę poety, który zaprasza do rozmowy. Rozmowa jako metafora lektury. Interpretator musi wejść w rozmowę z wierszem
Pierwszeństwo interpretowanego tekstu – zniknięcie głosu interpretatora – trafna interpretacja wiersza to interpretacja, która może zniknąć bez śladu.
Pismo – to coś obce i martwe w tekście, martwy ślad sensu – przechowuje w sobie moc ducha.Dzieło sztuki, przechodząc z przeszłości lub z obcej kultury, gdy jest rozumiane staje przed nami „twarzą w twarz”.Przywrócenie pełni sensu – żywego Logosu – możliwe dzięki rozumieniu – hermeneutyka – „przyswaja obcość obcego ducha”, czyni własnym to, co odmienne.
FUZJA HORYZONTÓW – pojęcie wprowadzone przez Gadamera – elementarny warunek rozumienia przeszłości. Rozumienie – zniwelować dystans między tym, co przeszłe, a tym, co teraźniejsze
Hermeneutyka Gadamera po stronie nieograniczoności sensu i wolności interpretacji – w stronę dekonstrukcji:
1) „nieprzejrzystość świadomości” - podmiot interpretujący żyje w świecie już zinterpretowanym i od tego świata interpretacji „przed-sądów” nie da się uwolnić
2)sprzeciw wobec strukturalizmu – wobec tezy, że podmiot badań jest obiektywny, ż ejest struktura znakową dającą się opisać za pomoca ogólnych reguł.
Paul Ricouer (1913-2005), filozof fr. jeden z największych myślicieli francuskich II połowy XX wieku, działacz socjalistyczny i chrześcijański (protestancki). Autorem dzieł filozoficznych dotyczących wielu dziedzin: polityki, psychoanalizy, egzegezy biblijnej, poetyki, teorii literatury. Twórca nowoczesnej syntezy narratologii. Dokonał współczesnej egzegezy Starego Testamentu.
Zadanie współczesnego hermeneuty – połączyć drobiazgową analizę tekstu, opartą na osiągnięciach semiologii, psychoanalizy z rozumiejącą interpretacją.
Ujawnienie indywidualności tekstu zależy od woli, emocji i potencji odbiorcy.
Badacz powinien nie tylko wykazać się empatią, ale też uwzględnić historyczne uwikłanie tworów kultury.
Podmiot musi pamiętać, że nie jest czystym kartezjańskim ego cogito, ale podelga uwarunkowaniom historycznym, opisanym przez krytykę ideologii, psychoanalize i filozofię Nietzschego.
W procesie konstrukcji fabuły realizuje się artystyczny wysiłek, na który odpowiedzią jest lektura hermeneutyczna.
ODZYSKIWANIE UTRACONYCH SYMBOLI. Pierwotną wartością dla hermeneutyki ricouerowskiej – teksty kultury jako morze symboli. W czasach współczesnych zdaniem Ricouera zapomniane zostały żywe pokłady mowy symbolicznej i bogactwo sensu. Postulat hermeneutyki wsłuchującej się w mowę symboli i poszukującej „powtórnej naiwności”
Założenia:
1. sens, który jest refleksem objawionej mowy świętej nie jest dany wprost, lecz przez symbole (teksty), świadectwa Logosu.
2. symbole (teksty) trzeba objaśniać za pomocą dostępnych technik egzegetycznych
3. egzegeza symboli (tekstów) jest niezbędna na drodze ukonstytuowania się podmiotu
Wyjaśnienie – wg. Diltheya – postępowanie typowe dla nauk przyrodniczych, wg. Ricouera – wstępny etap procesu hermeneutycznego dążącego do rozumienia. W dialektyce wyjaśniania i rozumienia rolę wyjaśniania powinny odgrywać obiektywne metody analizy strukturalnej.
Interpretacja symboli jako sytuacja egzystencjalno- teologiczna. Interpretator musi korzystać z różnych technik egzegetycznych by zrekonstruować struktury znaczące symboli – analizy strukturalnej.
TOŻSAMOŚĆ NARRACYJNA- termin stworzony przez Ricouera - opowiadanie jest konieczne w procesie tworzenia własnej tożsamości. Hermeneutyczna lektura tekstów literackich – punktem dojścia interpretacji – przyswoić sens, doświadczenie projektowane przez tekst, które odnosiłoby się do życia czytelnika. Czytelnik czytając tekst stara się zrozumieć nie tylko świat, który otwiera się przed nim, ale i siebie w tym świecie projektowanym przez tekst. To samo rozumienie polega wg. Ricouera także na tym, że potrafimy opowiedzieć własne życie, które ma sens, o ile jest zapośredniczone za pomocą symboli i tekstów kultury.
Człowiek jest zwierzęciem opowiadającym (homo narrans) – opowieść jako podstawowe narzędzie budowy własnej tożsamości
Problemy współczesnej hermeneutyki
Współczesność zmusza do interpretowania, ale wielość interpretacji powoduje rozdarcie. Egzystencjalne pęknięcie – gdyż nie istnieje hermeneutyka ogólna, są przeciwstawne sobie teorie, jedyne, co łączy te hermenutyki – antykartezjanizm
ŚWIADOMOŚĆ I JĘZYK
2 tradycje w filozofii nowożytnej i nowoczesnej:
1) t. kartezjańska – mowa utrudnia osiągnięcie doskonałego, czystego samooglądu, stanowiącego podstawę wszelkiej wiedzy- stąd wyrasta fenomenologiczna koncepcja świadomości – świat da się zrozumieć, o ile jest przedmiotem całkowicie dla siebie przezroczystej świadomości. Jeśli nie da się zrozumieć świata, to dlatego, że nie daje się wyraźnie przedstawić przez świadomość, istnieje jego trwałe zaciemnienie w mowie
2) t. hermeneutyczna – myślenie dokonuje się w żywiole mowy, doświadczenie świata z pomocą języka, świadomość nie jest dana bezpośrednio, lecz mediacyjnie, nie jest doskonale wobec siebie przejrzysta
Język jako podstawa doświadczenia – nie ma podziału na język i obiektywną rzeczywistość, rzeczywistość jest zawsze rzeczywistością opowiedzianą
Szerokie ujęcie hermeneutyki – nie jest ani sztuką wykładania sensu tekstów ani teorią rozumienia, lecz postawą filozoficzną, dla której poznanie niezapośredniczone przez język jest mitem
Hermeneutyka w dyskursie antyfundamentalistycznym – odejście od teorii poznania jako nadrzędnej dyscypliny filozoficznej. Sens w hermeneutyce nie istnieje niezależnie od interpretacji, nie ma metody jego uprawomocnienia
Nieostrość granic między hermeneutyką a semantyką lingwistyczną, tekstologią, filologią, stylistyką, poetyką odbioru, teorią kultury. Hermeneutyka – pytanie o znaczenie, sens i treść
Pole badań hermeneutyki:
1) tekst – jako „znacząca całość”, w odróżnieniu od tekstologii intersującej się miejscami niejasnymi i wersją poprawną ze względu na wolę autora
2)dzieje tekstu w odbiorze – akty rozumienia tekstu i jego interpretacji – zasady kierujące odtwarzaniem, współtworzeniem i komunikiwoaniem się przez czytelników w odróżnieniu od teorii kultury, estetyki recepcji i poetyki odbioru
3) problematyka rozumienia przeciwstawiona naukowemu wyjaśnianiu
Założenia hermeutyki
- akt osobowego zetknięcia się z dziełami kultury wyprzedza opisy i egzegezy
Dyscyplina podejrzana z punktu widzenia nauki pozytywistycznej
PODSUMOWANIE
Hermeneutyka – ogólnie – sztuka i teoria interpretacji. 3 znaczenia h.
1. sztuka interpretacji tekstów – pytanie o znaczenie tekstu, jak objaśniać lub skonstruować – 2 szkoły:
a) odtwórcza (esencjaliści)- trzeba wypracować techniki egzegetyczne by odtworzyć sens pierwotny tekstu – przekonani o istnieniu wiernej i prawidłowej wykładni tekstu zgodnej z jego źródłową intencją ulokowaną bądź w autorze (intentio auctoris) bądź w tekście (intentio operis)
b) twórcza (pragmatyści) – sens rodzi się w każdym kolejnym akcie interpretacji, interpretator narzuca tekstowi sens zgodny z własną postawą i sytuacją
2. Teoria interpretacji – pytanie jak możliwa jest interpretacja
3. Egzystencjalny wymiar hermeneutyki – interpretacja jako forma życia – jak w ogóle można żyć w świecie i jak mogę istnieć wśród znaków wytworzonych przez innych
=> 3 podstawowe wymiary hermeneutyki – egzegetyczny, epistemologiczny i egzystencjalny
Hermenutyka związana z literaturą:
1) literaturoznawcza- bada cele poznawcze i analizuje znaczenia w literaturze i nauce o literaturze
2) literacka – zajmuje się całością problemu znaczeń w literaturze. Uprawiana przez pisarzy, krytyków, czytelników
3)filologiczna – zajmuje się wszelkimi tekstami, także pozaliterackimi – prawniczymi, religijnymi, dyplomatycznymi
Italianistyka