ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA
LUBLIN - POLONIA
Academy of Physical Education, Katowice
Władysław Mynarski, Rajmund Tomik
Concept of „health related fitness” as a base of physical education
Koncepcja „sprawności fizycznej ukierunkowanej na zdrowie”
jako podstawa edukacji fizycznej
Wstęp
W ostatnich dekadach dokonano znacznego postępu w dziedzinie teorii wychowania fizycznego, która po okresie biotechnicznego podejścia do problematyki fizycznej edukacji zaczęła kierować swoje zainteresowania w stronę humanistycznej koncepcji kształcenia i wychowania do wartości ciała [2, 7, 12, 13, 14, 17]. Powstało wiele znaczących teorii i koncepcji, stworzono szerokie forum dyskusyjne. Ciągle jednak, jak się wydaje, stoimy przed koniecznością stworzenia spójnej i klarownej koncepcji wychowania fizycznego, godzącej pedagogiczne, kulturowe i biologiczne kierunki pojmowania kultury fizycznej, a w konsekwencji także wychowania fizycznego. Potrzebę koherentnego połączenia takich orientacji wymuszają niepokojące tendencje obserwowane w szkolnym wychowaniu fizycznym.
Jakość lekcji wychowania fizycznego jest niezadowalająca:
- niewielka jest aktywność ruchowa uczniów na lekcjach wychowania fizycznego i poza zajęciami szkolnymi,
- niedostateczna jest intensywności ćwiczeń, a w konsekwencji także biologicznych skutków wychowania fizycznego,
- niepokojąca jest absencja na lekcjach wychowania fizycznego (szczególnie dziewcząt),
- lekcje wychowania fizycznego odbierane są jako mało interesujące, a często wręcz nudne.
Obserwuje się swoiste „zagubienie” nauczycieli w mnogości koncepcji i propozycji praktycznych rozwiązań w realizacji celów kształcenia i wychowania fizycznego. Słaba jest znajomość światowych tendencji w promowaniu aktywności fizycznej, a są one znamienne i interesujące.
Twórcy reformy programowej w szkołach polskich, jaka dokonała się równolegle z wprowadzeniem strukturalnej reformy systemu edukacji, dostrzegli konieczność uwzględnienia treści związanych z wyposażeniem uczniów w kompetencje dotyczące zachowań prozdrowotnych. Wśród zadań szkoły podstawowej wspomagających rozwój dziecka i wprowadzających je w życie społeczne znalazły się między innymi: „Kształtować potrzeby i umiejętności dbania o własne ciało, zdrowie i sprawność fizyczną, wyrabiać czujność wobec zagrożeń dla zdrowia fizycznego, psychicznego i duchowego” oraz „Zapewniać warunki do harmonijnego rozwoju fizycznego i psychicznego dla zachowań prozdrowotnych” [15].
Nowoczesne reformy społeczne tworzące w wielu krajach świata niemal powszechnie postrzegają upowszechnienie aktywności fizycznej jako ważny element narodowych programów promocji zdrowia. Jest to konsekwencją stanu wiedzy o znaczeniu aktywności ruchowej w profilaktyce zdrowotnej. Lapidarnie ujmuje to lansowana w wielu krajach maksyma: żadne lekarstwo nie zastąpi ruchu, który z powodzeniem zastąpi działanie wielu lekarstw. W tym nurcie myślowym powstała w latach 80 ubiegłego wieku koncepcja Health Related Fitness (H-RF). W jej realizacji współuczestniczy wiele światowych organizacji, odbywają się międzynarodowe kongresy naukowe, prowadzone są liczne badania i eksperymenty. Zdaniem autorytetów w dziedzinie kultury fizycznej może ona stać się podstawą współczesnego systemu wychowania fizycznego także w Polsce [11,7]. Warto więc przybliżyć podstawowe jej założenia konsekwentnie propagowane w kraju przez W. Osińskiego i J. Szopę.
Należy podkreślić, że współczesne koncepcje ujmowania istoty kluczowego dla aktywności fizycznej terminu sprawności fizycznej zbliżają się zakresem semantycznym do pojęcia zdrowia.
Najbardziej oryginalna koncepcja sprawności fizycznej ukierunkowanej na zdrowie (Health Related Fitness – H-RF) powstała na przełomie lat 80-tych i 90-tych w Stanach Zjednoczonych [1,4,5]. W języku polskim jej istotę ująć można określeniami „sprawność zdrowotna”, „sprawność funkcjonalna”, „sprawność ukierunkowana na zdrowie”, „sprawność jako miernik zdrowia”. W sferze pojęciowej konsekwencją H-RF jest wyraźne odróżnienie ruchowych osiągnięć – efektów motorycznych (Motor Fitness Performance – M-FP) od „prawności wewnętrznej” organizmu, czyli stanu funkcjonalnego warunkującego jakość życia i zdrowie jednostki. Osiągnięcia motoryczne (sprawność motoryczna) są bowiem w założeniach H-RF tylko elementem sprawności zdrowotnej i to nie najważniejszym [5].
W świetle prezentowanej koncepcji zakres sprawności ukierunkowanej na zdrowie jest wieloaspektowy. Zdaniem Boucharda i Sheparda [5] jej elementami są komponenty:
- morfologiczne (skład ciała, tkanka tłuszczowa i jej rozmieszczenie, gęstość kości, gibkość),
- mięśniowe ( siła skurczu mięśni, rozwijana przez nie moc i ich wytrzymałość),
- krążeniowo-oddechowe (wydolność wysiłkowa, maksymalna moc aerobowa, sprawność mechanizmów metabolicznych),
- motoryczne (siła mięśniowa, zwinność, koordynacja i szybkość ruchów),
- metaboliczne (tolerancja glukozy, mechanizm lipidowy i lipoproteinowy).
Wymienione składowe sprawności zdrowotnej (funkcjonalnej) uznaje się za bezpośrednio związane z wysoką jakością życia, a odpowiedni ich stan posiada decydujące znaczenie w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Tak pojęta sprawność ma być źródłem i miernikiem pełnego i satysfakcjonującego życia, a nie celem samym w sobie [11, 14].
Wyniki badań wskazują, że o poziomie zdrowia osobnika i populacji decyduje bardziej systematyczne uczestnictwo w aktywności fizycznej niż aktualny poziom sprawnościowych osiągnięć. Aktywność fizyczna jest bowiem najprostszym i najskuteczniejszym środkiem doskonalenia wszystkich komponentów sprawności zdrowotnej. Powszechnie znany jest także związek między małą aktywnością ruchową a otyłością, chorobami kręgosłupa, układu krążenia i metabolizmu [11]. Stąd pojawiają się w ostatnich latach propozycje zastąpienia terminu H-RF określeniem „Health – Related Physical Activity”, co w języku polskim można ująć określeniem „aktywność fizyczna jako miernik zdrowia” lub „aktywność fizyczna zdrowotna”.
Podkreślić należy, że koncepcja sprawności zdrowotnej zbliżona jest do przyjętego w antropomotoryce pojęcia „zdolności motoryczne”, gdyż rozumie się przez nie strukturalne i funkcjonalne właściwości organizmu warunkujące możliwości ruchowe człowieka [5].
Przyjęcie głównych założeń koncepcji H-RF ma istotne konsekwencje dla jej diagnostyki. Punkt ciężkości przesuwa z powszechnie do tej pory stosowanych w badaniach sprawności fizycznej pomiaru efektów w różnych testach ruchowych na diagnostykę wskaźników zdrowia i pełni możliwości biologicznych człowieka (ang. Positive Health Velness). Test sprawności ukierunkowany na zdrowie (H-RF) ma mierzyć w założeniach te czynniki, które ułatwiają jednostce wykorzystanie pełni możliwości (ang. wellnes). Sprawność krążeniowo-oddechowa i pomiar komponentów ciała (głównie otłuszczenia) są ogólnie uważane za kluczowe w ocenie optymalnego zdrowia. Autorzy omawianej koncepcji zaliczają tu również siłę, wytrzymałość mięśniową, gibkość, a także postawę ciała. Natomiast jako testowanie osiągnięć motorycznych (M-FP) traktuje się ocenę mocy (siły) eksplozywnej, zwinności-zręczności, koordynacji ruchowej oraz szybkości ruchów.
W omawianej koncepcji podkreśla się, że należy rezygnować ze stosowania w ocenie wyników sprawności skali opartej wyłącznie na normie statystycznej, skonstruowanej w oparciu o badania populacyjne. Zamiast tego należy każdemu z osobna wskazać jego aktualne potrzeby i pożądane zachowania [3]. Po pewnym czasie osoba taka powinna być ponownie testowana, aby ukazać czy wyznaczony cel został osiągnięty. W takim postępowaniu należy eksponować cele praktyczne, a nie normy statystyczne [4]. „W rzeczywistości nacisk należy położyć nie na to kto przebiegł najszybciej jakiś dystans, lub kto ma najniższy poziom cholesterolu, ale na działania mające pomóc wszystkim zrozumieć jak podjąć próbę osiągnięcia i utrzymania zdrowego poziomu sprawności krążeniowo-oddechowej, adekwatnego otłuszczenia ciała i właściwej sprawności kręgosłupa” [5]. Taki sposób interpretacji wymaganego i oczekiwanego poziomu sprawności fizycznej tworzyć może ciekawe podstawy pod nowe koncepcje również w postępowaniu z osobami otyłymi, defektywnymi, opóźnionymi w rozwoju somatycznym i motorycznym [11].
Najogólniejszym celem postępowania w ramach koncepcji H-RF jest promocja zdrowia oraz troska o funkcjonalną wydolność i dobrostan (ang. wellbeing). Dotyczy to zarówno jednostki jak i populacji, chodzi o dostarczenie wszystkim narzędzia do oszacowania i oceny tych aspektów sprawności, które są powiązane ze zdrowiem [8]. Zbieżność idei omawianej koncepcji z celami współczesnego wychowania fizycznego jest oczywista. Wymienione komponenty sprawności zdrowotnej mogą stać się kryteriami i standardami oceny efektywności procesu wychowania fizycznego, zwłaszcza na wyższych etapach edukacji szkolnej. Podkreśla się, że Europa pozostaje około 20 lat spóźniona w upowszechnianiu koncepcji H-RF w stosunku do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Trzeba też powiedzieć, że w Polsce dotąd nie skonstruowano testu w oparciu o ideę H-RF. Szeroko zakrojone badania na ten temat podjęto przez interdyscyplinarny zespól badawczy w Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach.
Sygnalizowane współczesne problemy edukacyjne w całej rozciągłości odnoszą się także do szkolnej edukacji fizycznej. Wychowanie fizyczne jest bowiem integralnym elementem procesu edukacji zgodnie z ideą jedności oddziaływania dydaktycznego i wychowawczego na osobowość ucznia. Znaczenie wychowania fizycznego we wspomaganiu rozwoju intelektualnego, psychicznego i emocjonalnego oraz zapewnieniu zdrowia, sprawności i urody ciała jest bezdyskusyjne.
Nauczyciel wychowania fizycznego może i powinien uczynić swój przedmiot ogniwem edukacji łączącym wiedzę deklaratywną i proceduralną z różnych przedmiotów w toku wykonywania zadań ruchowych. Umożliwi to wychowankom uczenie się nastawione na pozytywny transfer teorii do praktyki w sferze motorycznej, emocjonalnej i intelektualnej [6].
W kształceniu nauczycieli wychowania fizycznego szczególna rola przypada teorii i metodyce wychowania fizycznego. Teoria wychowania fizycznego zajmuje się określeniem ideału wychowawczego w dziedzinie dbałości o ciało i zdrowie, zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Do realizacji tego ideału przygotowuje przede wszystkim metodyka wychowania fizycznego dostarczając wzorów, technologii i metod praktycznego postępowania w szkolnym i pozaszkolnym wychowaniu fizycznym. Wykorzystuje w tym celu zdobycze pedagogiki, psychologii, dydaktyki ogólnej, teorii wychowania fizycznego i treningu sportowego. Przedstawiona koncepcja „sprawności fizycznej ukierunkowanej na zdrowie” stwarza pełne możliwości wykorzystania wiedzy z wymienionych dziedzin w procesie fizycznej edukacji.
1. Bouchard C., Shepard R.J.: Physical activity, fitness and health: the model and key concepts. W: Physical activity, fitness and health. Eds. C. Bouchard, R.J. Shepard, T. Stephens. Human Kinetics Publishers, Champaign 1994, 77-78.
2. Demel M.: Szkice krytyczne o kulturze fizycznej. AWF, Kraków 1998.
3. Fox K. R., Biddle S.J.: Health related fitness testing in schools: Introduction and problems of interpretation. Bull. Phys. Educ. 1986, 22 (3), 54-64.
4. Franks B.D., Marrow J.R.J., Plowman S.A.: Youth fitness testing: validitation, plaming, and polilities. Quest 1988, 40, 197-199.
5. Howley E. T., Franks B. D.: Health fitness instructor’s handbook. Human Kinetics, Champaign 1999.
6. Koszczyc T.: Nauczyciel wychowania fizycznego w świetle wprowadzonej reformy oświatowej. Oddział Doskonalenia Nauczycieli, Leszno 1997.
7. Muszkieta R.: Edukacja holistyczna dzieci i młodzieży poprzez wychowanie fizyczne. Kult. Fiz. 1997, 9-10, 10-12.
8. Oja P. Tuxworth B.: Eurofit for adults. Assessment of health related fitness. Council of Europe, Strasbourg 1995.
9. Okoń W.: Wszystko o wychowaniu. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999.
10. Osiński W.: Antropomotoryka. AWF, Poznań 2000.
11. Osiński W.: Koncepcja „Health – Related Fitness” jako teoretyczna podstawa we współczesnym systemie wychowania fizycznego. W: Wychowanie fizyczne w nowym systemie edukacyjnym. Red. R. Muszkieta, M. Bronikowski. AWF, Poznań 2000.
12. Osiński W.: Teoria Wychowani Fizycznego. Monografie, Podręczniki, Skrypty nr 93, AWF, Poznań 1990.
13. Osiński W., Pośpiech J., Szecówka A. (red.): Wychowanie fizyczne w dobie reformy edukacji – oczekiwania, realia, 1992. perspektywy. Wydawnictwo ATLA-2, Wrocław 1999.
14. Pawłucki A.: Wychowanie jako kulturowa rzeczywistość. Na przykładzie wychowania do wartości ciała. AWF, Gdańsk 1992.
15. Podstawa Programowa Kształcenia Ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów. Załącznik do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999
16. Raczek J.: Koncepcja strukturalizacji i klasyfikacji motoryczności człowieka. W: Motoryczność człowieka – jej struktura, zmienność i uwarunkowania. Red. W. Osiński. AWF, Poznań 1993.
17. Strzyżewski S.: Proces kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej. WSiP, Warszawa 1996.
18. Szopa J.: Some critical remarks on the concept of „health-related fitness” against the background of polish research conducted over the last ten years. J. Hum. Kinet. 1999, vol. 2, 177-181.
Streszczenie
W doniesieniu opisano koncepcję teoretyczną „Sprawności fizycznej ukierunkowanej na zdrowie” (Health Related Fitness – H-RF) i możliwości jej wykorzystania jako podwaliny teoretyczno-metodycznej procesu wychowania fizycznego. Elementami H-RF są komponenty: morfologiczne, mięśniowe, krążeniowo-oddechowe, motoryczne, metabo-liczne. Wymienione składowe sprawności zdrowotnej (funkcjonalnej) uznaje się za bezpośrednio związane z wysoką jakością życia, a odpowiedni ich stan posiada decydujące znaczenie w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Tak pojęta sprawność ma być źródłem i miernikiem pełnego i satysfakcjonującego życia, a nie celem samym w sobie. Założenia koncepcji H-RF zgodne są ze współczesną doktryną pedagogiki zdrowotnej i teorii kultury fizycznej.
In the paper there was described a theoretical concept of the “Health Related Fitness” (H-RF) and possibility of using it as a theoretical and methodological base of physical education process. The main components of the H-RF are: morphological, muscular, cardiovascular, motor, and metabolic ones. Listed above elements of physical (functional) fitness are regarded as directly associated with high quality of life, and their proper levels play decisive role in prevention against civilization diseases. The H-RF, described as above, has to be a source and measure of full and satisfying life, and not a goal in itself. The premises of H-RF conception remain in keeping with contemporary doctrines of health pedagogy and theory of physical culture.
349
Florencja2013