5
IV Odmiana rzeczowników rodz. nijakiego
Mianownik, Biernik i Wołacz l.p.
tematy na *-o miały -o np. selo, věko
tematy na *-jo miały -e np. pole, znamenьje
tematy na -n miały -ę np. imę, plemę
tematy na -nt miały -ę np. telę
tematy na -s miały -o np. slovo
Polszczyzna przejmuje te końcówki: siano, mleko, żelazo, oblicze, sierce, słuńce, zboże, morze, miłosierdzie;
brzemię, ramię, szczenię;
ciało, słowo, ucho.
Rzeczowniki zakończone na *-ьje mają w staropolszczyźnie jeszcze pochylone e < długiego -ē: pienijé ‘śpiewanie’, weselé. Takie pochylone -e może utożsamiać się z -i/-y: zdrovi ‘zdrowie’, korzyni ‘korzenie’, zboży ‘zboże’ - na Sląsku i Wielkopolsce południowej nawet te, zakończone na -e: sercy ‘serce’, poly ‘pole’.
W niektórych gwarach -ę uległo denazalizacji cielę > ciele. W Polsce północnej szerzy się typ na -ak: cielak.
Typ siemię, ramię G.sg. siemienia, ramienia wg deklinacji spółgł. > dekl. na -o ulega czasami uproszczeniu na ramień - ramienia lub ramie - ramia.
Genetivus sg. (Dopełniacz l.p.)
tematy na *-o miały -a np. sela, věka
tematy na *-jo miały -’a np. pol’a, znamenьja
tematy na -n miały -e np. imene, plemene
tematy na -nt miały -e np. telęte
tematy na -s miały -o np. slovese
W j. polskim upowszechniła się końc. -a z tematów no -o, -jo: błota, sioła ale też imienia, cielęcia - gdzie jedynym śladem dawnego *-e jest palatalność poprzedzającej spółgłoski.
Rzeczowniki oko, ucho, słowo, niebo nie mają rozszerzenia *-es w G. sg. tylko dodane -a: oka, nieba itp.
Dativus sg. (Celownik lp.)
tematy na *-o miały -u np. selu, věku
tematy na *-jo miały -’u np. pol’u, znamenьju
tematy na -n miały -i np. imeni, plemeni
tematy na -nt miały -i np. telęti
tematy na -s miały -i np. slovesi
W rozwoju j. polskiego zwycięża końcówka -u: mięsu, pogaństwu, biciu, imieniu, dziecięciu, ciału. Końcówka -i niezwykle rzadka: książęciu lub książęci, dziecięci.
Trafiają się formy z -owi z rzeczow. na -u: imieniowi jak synowi; ku południowi.
Narzędnik l.p. (Instrumentalis sg.)
tematy na *-o miały -omь np. selomь, věkomь
tematy na *-jo miały -emь np. pol’emь, znamenьjemь
tematy na -n miały -ьmь np. imen ьmь, plemen ьmь
tematy na -nt miały - ьmь np. telęt ьmь
tematy na -s miały - ьmь np. sloves ьmь
Z tego upowszechniło się -em: siołem, wiekiem, siercem słuńcem, imieniem.
Końcówka -im szerzy się z rzeczowników na *-ьje: cirnim, rządzenim, naczynim, rozumienim, ale zostaje też wyparta przez -em cierniem, naczyniem itp.
Miejscownik l.p. (Locativis sg.)
tematy na *-o miały -ě np. sel ě, věc ě
tematy na *-jo miały -i np. pol’i, znamenьji
tematy na -n miały -e np. imen e, plemen e
tematy na -s miały -e np. slovese
Upowszechnia się -e: mieście, prawie, mnożstwie, gardle, mięsie, jezierze, mlece, w jebce ‘w jabłku’.
Od XVI w. wchodzi końc. -u z tematów na -u (w synu): imieniu, płomieniu, morzu, słońcu, siercu polu itp.
Liczba mnoga Nominativus, Accusativus, Vocativus pl.
Odziedziczoną końcówką dla wszystkich typów było -a: dzieła, jeziora, biodra, ramiona, jagnięta, słowa < *slovesa, koła < *kolesa, imiona, sierca itp.
Także nazwy urzędów na *-ьje, np. podstole, chorąże mają do XVI w. końcówkę -a: podkomorza byli, która później zastąpiona zostaje godnościową końc. -owie lub -e z Nom. sg.: podkomorzowie, chorążowie lub podczasze,ma pod sobą podchorąże Acc. pl.
Genetivus pl. (Dopełniacz l.m.)
tematy na *-o miały -ъ np. sel ъ, věk ъ
tematy na *-jo miały -ь np. pol’ь, znamenьjь
tematy na -n miały -ъ np. imen ъ, plemen ъ
tematy na -nt miały -ъ np. telętъ
tematy na -s miały -ъ np. slovesъ dziś słów, kół, ale niebios < *nebesъ
Rezultatem była końcówka zerowa: lat, ust (: usta pl. tantum), stad, skrzydł ‘skrzydeł’, zioł, sierc, kaźń, brzemion, imion, cieląt, książąt.
Pewna grupa miękkotematowych rzeczowników przyjmuje w Dopełniaczu końcówkę -i/-y: podziemi, poddaszy, obliczy, wybrzeży, rozdroży na wzór rzeczowników z suf. *-ьje typu wiesiele, miłosierdzie lub masculinów na krótkie *-i typu gość. Podobnie jednak: rozdroży, pustkowi, nozdrzy < dawny dualis *nos-r-i z wstawnym -d-. Są to zwykle twory przedrostkowe. Trafiają się dublety: przedmieść : przedmieści, przysłów : przysłowi.
Od XVI-XVIII w. trafia się inwazja końcówki -ów z tematów na krótkie -u, która rozszerzyła się na męskie typu mężów, wików: mamy więc piekłów, dziełów, cłów : cło, gusłów (: gusła pl. trantum), ogniwów, bagnów ‘bagien’, niebiosów, igrzysków. Później się ona wycofuje.
Dativus pl. (Celownik l.m.)
Już przed XV wiekiem upowszechnia się wszędzie końcówka -om < *-omъ (tematy na -o), *-emъ (tematy na *-jo), *-ьmъ (tematy spółgłoskowe): np. ustom, słowom, zwierzętom, niebiosom itp.
Na przełomie wieków XV-XVI pojawia się przejściowo końcówka -am z rzeczowników żeńskich na -a, -ja: latam ‘latom’, słowam, krolestwam, miastam, ciałam, pismam, polam, pokoleniam, zwierzętam, jagniętam. Potem zanika. Nie używa jej już Jan Kochanowski. Jedyną końcówką staje się -om pisane czasami z pochyleniem -óm: ...
Kaacha91