Wierzenia i obrzędy celtyckie.pdf

Wierzenia i obrzędy celtyckie, jak wszystkie inne, wyraźnie dzielą się na cykl rodzinno-

społeczny i cykl doroczny. W obu cyklach wyróżnić można bardzo stare i pierwotne formy

wierzeń, przekazywane przez minione pokolenia. Na nie nawarstwiały się wierzenia

późniejsze, bardziej skomplikowane w formie i wysublimowane w treści, jak również

wierzenia licznych ludów podbijanych oraz sąsiadujących z Celtami.

Gdy w końcu Vi wieku p.n.e. Celtowie ukazali się na widowni dziejowej, proces

kształtowania się ich religii i kultury był już na ukończeniu. Niektóre elementy składowe,

których korzenie sięgają neolitu, uświęcone kanonem tradycji, utrzymywały się bardzo długo,

a ślady ich można stwierdzić nawet w chrystianizmie średniowiecza. Są to przeżytkowe

formy totemizmu, kultu zmarłych i kultu przodków, kultu Wielkiej Bogini – Matki - Ziemi,

kultu ognia i wreszcie kultu solarnego.

Heterogeniczny charakter religii Celtów tłumaczy, dlaczego coraz to inne elementy brały górę

w różnych okresach i u różnych plemion pod wpływem rozmaitych bodźców, począwszy od

ekonomicznych, a skończywszy na politycznych. I tak różnice między wierzeniami

zachodniogalijskich, a wschodnich plemion celtyckich są dość wyraźne. Szczególnie ostro

ujawniają się przeżytki ustroju macierzystego i patriarchalnego, dalej proces rozpadowy

ustroju rodowego i zalążki feudalizmu.

Celtowie wierzyli, iż dusze zmarłych i dusze nienarodzonych dzieci przybywają w pobliżu

wielkich, kamiennych, pionowo ustawionych głazów, czyli menhirów. Po dziś dzień

bezpłodne Bretonki mają zwyczaj udawać się pod jakiś menhir i ocierać się o niego, co ma

ułatwić zajście w ciąże. Są to przeżytki jakiś obrzędów o charakterze fallicznym. Dusze

oczekujących na narodziny dzieci przebywały też w świętych źródłach, jeziorach, rzekach i

nad oceanem albo w drzewach.

W średniowiecznej Irlandii każdy klan posiadał swoje drzewo, otaczane ogromną czcią,

zapewne w miejscu, gdzie zbierały się klany. Najczęściej była to jabłoń. W ikonografii

celtyckiej pospolite są wizerunki kwitnącej gałęzi, ptaków i wreszcie linie faliste, będące

symbolem wody. Gałąź kwitnąca spotyka się często na monetach wschodnioceltyckich,

nierzadko z wyobrażeniem konia; występuje ona także na słynnym kotle z Gundestrup

(Dania), ponadto na wielu płaskorzeźbach zdobiących ołtarze celtyckie i gallo-rzymskie.

Nie wiadomo wprawdzie, jak w połowie ostatniego tysiąclecia n.e. wyglądało u Celtów

przyjęcie członka klanu (rodu) – noworodka, ale w Irlandii i Francji, a wiec na terenach ongiś

celtyckich, jeszcze w końcu IX wieku n.e. znano zwyczaj kuwady. Polegał on na tym, że

mężczyzna w czasie połogu żony wstrzymywał się od jedzenia lub na odwrót, był

intensywnie żywiony, kładł się do łóżka, udawał, że odczuwa, a niekiedy nawet odczuwał

bóle porodowe. Albo też przez kilka dni po porodzie, kiedy kobieta szła do swych

gospodarskich zajęć, mężczyzna leżał w łóżku i przyjmował życzenia. O obrzędzie tym,

szeroko na świecie rozpowszechnionym, wspomina Strabon oraz Diodor, a zatem był on

znany w pierwszych wiekach n.e. u Iberów i Celto-Iberów. Z drugiej strony według

Appoloniosa z Rodosu i Valeriusza Flaccusa kudawę znały też plemiona nadczarnomorskie.

Kudawa była najprawdopodobniej obrzędem pospolitym w ustroju matriarchalnym i

stanowiła akt uznania noworodka przez mężczyznę, który był „wstępem” do rodu matki.

Stosunkowo dobrze znana jest instytucja fosterage`u, czyli altarmu w średniowiecznej Irlandii

(altram – żywiciel dzieci, rodziny). Altram polegał na zwyczajowym oddawaniu dziecka na

okres siedmiu lat do obcej rodziny. Przybrany ojciec wraz z przybraną matką mieli ogromny

wpływ na ukształtowanie charakteru dziecka, które przez całe życie czuło się silniej związane

z przybraną rodziną niż z własną. Oczywiście wybór nie mógł być rzeczą przypadku, był

raczej przemyślany, nawet zwyczajowo ustalony. Dziecko oddawano często do rodu matki,

gdyż należało do niego według prawa. Altram, instytucja bardzo popularna w średniowieczu,

wiąże się, jak i kudawa, z ustrojem matriarchalnym. Niestety, nie znamy starszych niż w

średniowieczu śladów tego prawa zwyczajowego, jednak częstotliwość wzmianek o nim w

eposach i legendach świadczy o jego znaczeniu.

Pokrewieństwo liczyło się nie tylko ze strony matki, a dzieci ślubne miały te same prawa co

nieślubne. Bogowie, heroje i irlandzcy królowie byli niemal z reguły nieślubnymi dziećmi, co

z kolei rzutowało na irlandzką hagiografię chrześcijańską. Między innymi święta Brigitta,

opiekunka bardów-śpieraków, kowali i lekarzy, była także dzieckiem nieślubnym. Podkreślić

należy, że bardowie, kowale i lekarze należeli do konfraterni druidów i późniejszej od niej

instytucji filidów. Pierwowzorem świętej Brigitty była kapłanka druidów Britta.

Irlandzcy królowie panujący nad obszarem w przybliżeniu równym naszemu powiatowi,

podobnie jak i riksowie z połowy ostatniego stulecia p.n.e., posiadali nie mniejsze

uprawnienia religijne niż przydani do nich druidzi. Król dziedziczył władzę nie po ojcu, ale

właśnie po matce, gdyż tylko matka mogła przekazać „królewską krew”. Władza jednak w

pełni nie była dziedziczna, gdyż król musiał ponadto być wybrany przez zbór klanów.

Ceremonii dokonywano na cmentarzu, przy grobie królewskiego przodka (m.in. w Tarze w

Irlandii znajdowało się najwspanialsze miejsce zboru, słynny zaś kamień koronacyjny La Fail

w opactwie Scona). Jednym z ciekawszych obrzędów intronizacyjnynch było zabicie przez

kandydata klaczki, z której gotowano „rosół” obrzędowy. Dopiero po kąpieli w tym rosole

król stawał się w pełni władcą. Mięsem z ofiarnego zwierzęcia dzielili się wszyscy obecni

wchodząc w rodzaj pokrewieństwa z osobą królewską.

Z irlandzkich tekstów średniowiecznych wiadomo, że król był w zasadzie mężem wszystkich

kobiet (ius primae noctis) i zapewniał im płodność. I tu znowu występują wyraźne przeżytki

matriarchatu oraz związanego z nim kultu Wielkiej Matki: Matki-Ziemi. Bóstwo kobiece było

emanacją i kwintesencją tego ustroju i przetrwało znacznie dłużej niż sam ustrój. W obrzędzie

inicjacyjnym, którym poddawano młodzież celtycką, widać wyraźnie powiązanie z kultem

kobiecego bóstwa.

Nie tylko druid, jako oficjalny kapłan, ale także król, poprzez krew matki i kąpiel w rosole

końskim, stawał się pełnomocnikiem i reprezentantem bóstwa, uzyskiwał moc równą boskiej.

Król w zastępstwie bóstwa zapewniał podległym mu ludziom, bydłu i gruntom płodność,

urodzaj. I na odwrót, jak głosiły legendy irlandzkie, w wypadku kiedy tron obejmował

samozwaniec, wszystko w królestwie niszczało, plony były marne, bydło nie rozmnażało się,

ludzie chorowali. Wiąże się z tym bardzo ciekawy wątek legendarny. Mianowicie w Tarze do

królewskiego wozu zaprzęgano konie jednakowej maści, które nigdy można bardzo stare i

pierwotne formy wierzeń, przekazywane przez minione pokolenia. Na nie nawarstwiały się

wierzenia późniejsze, bardziej przedtem nie chodziły w zaprzęgu. Konie stawały dęba, o ile

kandydat na króla nie był godzien tego zaszczytu.

Wizerunek konia, głowy końskiej lub protom zwierzęcia spotyka się bardzo często na różnych

drobnych przedmiotach, jak fibule (zapinki) czy klamry do pasa, znajdowane głównie w

kobiecych grobach wczesnej fazy La Tene`u, a nawet jeszcze wcześniej, w starszym okresie

żelaza, zwanym halsztackim. Motywy te występują także na naczyniach brązowych z tego

okresu. Koń przedstawiany jest również bardzo często na monetach celtyckich, i to przede

wszystkim w Celtów wschodnich (Austria, Czechy, Panonia) z II-I wieku p.n.e.

niejednokrotnie z gałęzią czy zieloną wicią.

Spośród bóstw kobiecych występujących w religii celtyckiej, jak Epona, Rhiannon, Arduinna,

Nantosvelta, Rosmerta, Maja. Najciekawsza bodaj jest Epona, której nazwa związana jest z

nazwą konia: epos (gr. Hippis, łac. equus), co ma wyraźny związek z imieniem Hippolity,

królowej amazonek, I hetyckiej bogini Chippy.

Epona była bóstwem uznanym przez dawniejszych uczonych za opiekunkę koni, bo

wyobrażano ją na koniu, z kluczem w ręku. Obecnie badania wykazały, iż odgrywała ona

znacznie większą rolę, będąc odpowiednikiem Rhiannon (Wielkiej Królowej, Wielkiej Matki,

Bogini Ziemi), bardzo blisko spokrewnionej z małoazjatycką Kybele (Ma - Rhea), którą

uważano za źródło wszelkiego życia na ziemi, rodzicielkę, dawczynię wszelkich dóbr, a

jednocześnie opiekunkę świata zmarłych, a więc bóstwo podziemne. Atrybutem Wielkiej

Bogini jest również klucz.

Ślady kultu Epony przetrwały aż do IX wieku n.e. szczególnie silnie zaznaczając się na

terytorium Heduów. Właściwy kult Wielkiej Bogini występuje przede wszystkim w

Prowansji, Nadrenii i Irlandii, gdzie przejawia się w obrzędach intronizacji. Według

niektórych uczonych koń, jako atrybut Epony, to ślad totemizmu. Po dziś dzień w Walii i

Kornwalii na Boże Narodzenie i na pierwszego maja obchodzony jest tzw. Mari Llud –

obrzęd obwożenia po wsi czaszki końskiej. Przypuszczać można, że i nasz Toruń jest daleką

pozostałością kultu Wielkiej Bogini, której jedną z hipostaz stanowi właśnie Epona.

Obrzędom inicjacyjnym podlegali wszyscy młodzikowie, mający przejść do klasy wojów.

Kąpiel „oczyszczająca z grzechów” i „wskrzeszająca do życia” musiała grać ważną rolę, co

potwierdzają sceny rytualnych ablucji, opisane w średniowiecznych poematach „Mabinogion”

i księdze Taliesina. Kąpiel wiązała się z „próbą ognia”; w utworach tych oba żywioły

występują razem. Tak np. Flann, oblegany przez króla Muir Certach Mac w płonącym domu,

utopił w kadzi z winem czy piwem.

Na jednej z zewnętrznych blach kotła z Gundestrup, który pochodzi z bliżej nie określonego

celtyckiego ośrodka, a datowany jest na II wiek p.n.e., widać scenę kąpieli przez zanurzenie w

kotle, co w pewnym stopniu przypomina chrzest wczesnośredniowieczny. W stronę kotła idą

szeregiem przy dźwięku karnyksów, czyli długich trąb zakończonych zwierzęcymi pyskami,

piesi młodzieńcy. Są odziani w krótkie, obcisłe portki i uzbrojeni we włócznie i podłużne

tarcze Natomiast nad nimi, w górnym szeregu oddzielonym od dolnego wicią roślinną, jadą

konno mężczyźni w hełmach, w długich pantalonach z ostrogami. Są to już woje świeżo

pasowani na rycerzy w czasie obrzędu, którego ważnym elementem składowym była właśnie

kąpiel przez zanurzenie w kotle. Bóstwo lub jego zastępca – kapłan, druid – trzyma jednego z

młodzieńców, przygotowując go do aktu kąpieli. Każdy z mężczyzn ma inaczej ozdobiony

hełm, co wskazuje, iż obrzędy inicjacyjne odbywały się gromadnie, dla wszystkich klanów

składających się na jedno Tuatha – plemię.

Strabon (VII, 294) opisał krwawy rytuał, odprawiany również nad wielkim srebrnym kotłem

przez biało odziane kapłanki towarzyszące wojskom Cymbrów. Podcinały one gardło jeńcom

wojennym i wróżyły ze sposobu, w jaki wyciekała krew. Strabon przypisuje ten zwyczaj

Cymbrom, ale skądinąd wiadomo, iż zupełnie podobne obrzędy odbywały się u Celtów.

Obrzędu opisanego przez Strabona dokonywano po walce, ale zapewne podobne obrzędy

również w czasie inicjacji, będących wielką plemienną czy klanową uroczystością.

Młodzik był poddawany inicjacji dopiero wtedy, gdy zdobył pierwsze krwawe trofeum w

postaci głowy nieprzyjaciela (mógł to być nawet Celt z innego, wrogiego klanu), dowodząc,

iż dojrzał już do bojowych wyczynów. Wiadomo, że kult głowy lub czaszki odgrywał wielką

rolę w wierzeniach celtyckich, czego odbiciem była tak pospolita w ikonografii celtyckiej

„śpiąca głowa” czy maska zmarłego z przymkniętymi oczami, półotwartymi ustami i

zastygłym uśmiechem. Maski te występują na mieczach i ozdobach (fibule, klamry do pasa

itp.) już we wczesnolateńskiej fazie. Do niedawna archeologowie uważali, iż podobnie jak

gorgony, maski Meduzy w ikonografii helleńskiej, miały one znaczenie apotropaionu

odwracającego uroki mal occhio (złego oka).

Przypuszczać należy, że znaczenie masek celtyckich było o wiele szersze. Wiązało się z

jednej strony z obrzędami inicjacji, w czasie których preparowano je, by umieścić w skrzyni

specjalnie na ten cel przeznaczonej, w domu lub świątyni. Np. w sanktuarium w Entremont

znaleziono kilka spreparowanych czaszek, w Lusech (Quercy) było ich aż trzy skrzynie

(Francja).

Z kultem czaszek wiązał się u Celtów, podobnie jak u Scytów i wielu innych plemion,

obrzędowy kanibalizm.

Oprócz prawdziwych czaszek, odpowiednio spreparowanych w Entremont, Allencon,

Chrorey czy Noves występuje motyw głów zmarłych na szeregu rzeźb i płaskorzeźb

stanowiących wystrój budynków sakralnych. Kult ten ma jakiś związek z rytuałem

odnoszącym się do Wielkiej Bogini, czego dowodzi inny motyw na kotle z Gundestrup. Obok

kobiecego bóstwa występuje tam lew pożerający człowieka. Lew był właśnie atrybutem

Wielkiej Bogini, Wielkiej Matki. Ostatnio odkryto we Francji |(Vix, Cote d`Or) grób, który

zawierał wspaniały złoty diadem, ozdobiony łapami lwa oraz figurkami koni, i wielki

brązowy krater, mogący pomieścić tysiąc sto litrów. Jego ucha ozdobione były również

figurkami lwów. Grób ten, datowany na koniec IV lub początek III wieku p.n.e.,

najprawdopodobniej zawierał szczątki kapłanki kultu Wielkiej Bogini, a kocioł tam

znaleziony mógł służyć do obrzędowych kąpieli.

Kocioł również odrywał pewną rolę w obrzędzie zawierania małżeństw u Celtów. Nie znane

wprawdzie są szczegóły tego obrzędu, ale z tekstów średniowiecznych wynika, że

małżonkowie przysięgali właśnie na kościół. Na kocioł składano również inne przysięgi. Jest

rzeczą interesującą, ze kocioł stanowił także atrybut innych bogów.

Obok nazwy Rhiannon – Wielka Królowa – występuje jeszcze jedna nazwa: Greinne. Greinne

to prawdopodobnie kobiecy odpowiednik męskiego bóstwa solarnego – Grannosa. Grena w

języku staro celtyckim znaczyło „gorąco”. Niewykluczone, iż Greinne to tylko jeden z

przydomków Wielkiej Bogini, Wielkiej Królowej, której wizerunek z dwoma kółkami

słonecznymi, drapieżnikiem (lwicą?), dwoma słoniami, dwoma uskrzydlonymi gryfonami

oraz trzema listkami (prawdopodobnie symbolami drzewa życia) znajduje się także na kotle z

Gundestrup (Jutlandia).

Wspomnieć też trzeba o matres – matkach, które występując pojedynczo, po dwie, a

najczęściej trzy, były bardzo pospolite w ikonografii gollo-rzymskiej, czyli w pierwszych

wiekach n.e. Były to opiekuńcze bóstwa lokalne, występujące obok Biviae, Triviae,

Quadriviae lub Divony, Sequany i innych podobnych bóstw przydrożnych, bóstw pól i rzek.

Matres to dojrzałe kobiety, odziane w długie powłóczyste szaty (co było regułą do panteonu

celtycko-galijskiego), z głowami ustrojonymi w duże czepce, spotykane po dziś dzień na tym

trenie. Niekiedy trzymały w ręce wrzeciono albo obejmowały oburącz paterę z owocami czy

róg obfitości. Innym razem wyobrażano je z dzieckiem u stóp lub na kolanach. Takie

wyobrażenia figuralne spotyka się szczególnie często w Niemczech zachodnich, Wielkiej

Brytanii i Francji. Trudno dziś ocenić, które z tych bóstw – Wielka Bogini, Epona, czy Matka

– reprezentuje starszą, pierwotniejszą formę kultu niewątpliwie związanego z ustrojem

matriarchalnym.

Prócz nich w religii Celtów występowały jeszcze inne bóstwa kobiece, jak zamieszkała w

Lesie Ardeńskim Arduinna, której atrybutem był niedźwiedź, Nantosvelta, małżonka

Sucellusa, mająca za atrybut kruka (bronnos), Maia i Rosmerta, bogini zaopatrzenia,

przezorności i opatrzności. Ta ostatnia jest dla nas o tyle ciekawa, że imię jej wiązało się z

imieniem celtyckiego boga świata zmarłych Smertiosa, Smert (-ullosa), które to imiona

wydają się mieć wspólny korzeń z polskim słowem „śmierć”.

Święta kobiece obchodzono wiosną, co stanowi pewną analogię i do naszych obrzędów

wiosennych, jak Zapusty, topienie Marzanny, Gaik, wybór królowej Maja. Biorą w nich

udział przeze wszystkim kobiety. Gaik szczególnie uroczyście obchodzony jest na Śląsku

Cieszyńskim, w więc na obszarze niewątpliwie podległym oddziaływaniu kultury celtyckiej.

Po omówieniu kultur związanych z ustrojem matriarchalnym należy przejść do tych, w

których występuje podkład ustroju patriarchalnego.

Eochaid Ollathir, Dagda – bóg-druid, dobry bór należał do pięciu druidów z rodu Tauatha de

Danann, który przywędrował w zamierzchłej przeszłości do Irlandii. Atrybutem Dagdy był

kociołek obfitości i młot, którym przecinał życie ludzkie, podobnie jak to czynił inny bóg –

Sucellus – (Sucellus analogia do Charona). Atrybutem tych bóstw był pies. Ollathir jest

prawdopodobnie odpowiednikiem Dispatera (Dispatira), o którym wspomina Cezar („”De

bello Gallico” VI, 18).Był on bogiem podziemia i płodności, odpowiednikiem Plutona.

Według Lukiana panował on nad krainą Dis, leżącą o pięć dni drogi od Brytanii, do której to

krainy dusze zmarłych udawały się na barce. W innej wersji Dispatir panował na którejś

gwieździe. Mamy i następne generacje bóstw. Tak więc syn Dagdy i Boinny – Oengus, oraz

Manannan – bór morza, przywiózł z Indii dwie krowy z poświęconym mlekiem.

Do tego samego rodu Tuatha de Danann należał Lug – bóg słońca, błyskawic, wynalazca

wszelkich sztuk, a jednocześnie opiekun dróg, handlu i pieniądza. Atrybutem jego był kruk.

To Tuatha de Danann należał także Wielki Kowal Gobniu, opiekun szarej krowy i jej

boskiego mleka. Synami Luga byli Luchtaine – drwal, i Credne – metalurg, kotlarz.

Członkiem tego samego rodu był także Dincecht, boski lekarz. Ogma, silny mąż, wynalazca

pisma, mający „słoneczne lico”, którego odpowiednikiem był wspomniany przez Lukiana

Ogmus – starzec z łukiem i maczugą, trzymający w ustach łańcuch, do którego umocowane

były głowy ludzkie.

We wczesnośredniowiecznym micie o Tuatha de Danann występuje plejada bóstw

niezupełnie zidentyfikowanych z panteonem dawniejszych bóstw celtyckich o galijskich,

które znamy z inskrypcji na pomnikach figuralnych oraz z tekstów pisarzy starożytnych.

Wśród nich wielką rolę odgrywało bóstwo słoneczne Lug (-os), najprawdopodobniej

określane też innymi nazwami. Tak więc Luga zapewne nazywano także Belenos (Jasny) i

Grannos (Gorący). Był on ogniem niebieskim i lekarzem, analogią do boskiego lekarza –

Apollina. Ku czci Belenosa płonęły ognie świętojańskie, które przetrwały i w naszej tradycji

ludowej.

Bóstwa z rodu Tuatha de Danann są odbiciem nie tylko ustroju opartego na prawie

ojcowskim, ale także organizacji druidów, skupiającej między innymi bardów, lekarzy,

kowali i będącej czynnikiem pionowego rozwarstwiania społeczeństwa.

Lukien w „:Pharsaliach” cytuje jeszcze inne imiona trzech głównych bogów galijskich, a

mianowicie Taranisa, Esusa i Teutatesa, którzy figurują na ołtarzu odkrytym w Notre Dame

de Paris. Tranis (Grzmiący), przedstawiony z kołem słonecznym, był odpowiednikiem

Belenosa i Grannosa, a także Lugosa.

Bóg Travos Trigarannos (ze słynnego paryskiego i trewirskiego ołtarza) był, według

interpretacji Czarnowskiego, „Błyskiem z trzema żurawiami”. Pod drzewem ścinanym przez

Esusa reprezentował bóstwo, które na innym ołtarzu paryskim było przedstawiane jako trzy

głowy bóg, trzymając głowę barana i woreczek. U stóp jego stał koziołek. Według innej

koncepcji Trigarannos to nazwa wiążąca się z Grannosem i Taranisem, może więc być tylko

innym apelatywem tego samego bóstwa. Grannos-żuraw, wyobrażony na tym ołtarzu, może

być takim samym umownym symbolem, jak wizerunek barana – Agnis, symbolizującego

bóstwo Agni – ogień. Przypomnieć trzeba, że w etnologii światowej ptaki były wyobrażeniem

duszy zmarłego lub nie narodzonego dziecięcia. Bocian, ptak pokrewny żurawiowi, jest ściśle

związany z magią płodności, narodzinami itp., podobnie jak żółw, ryba, wąż.

Z kultem słońca wiąże się byk – Travos – występujący zarówno na ołtarzu paryskim, jak i na

kotle z Gundestrup. Na kotle tym umieszczone są między innymi taurobolie, czyli rytualne

walki, połączone z ofiarami z byka. Wchodziły one najprawdopodobniej w skład

uroczystości, tak inicjacyjnych, jak i zaduszkowych. Jest rzeczą interesującą, że byk z jednej

strony odgrywał rolę w związku z kultem wielkiej bogini Cybele, z drugiej zaś strony łączono

go z męskim bóstwem solarnym. Już Cezar pisał o tauroboliach Celtów. Po dziś dzień

przeżytkowe formy tych walk przetrwały w Hiszpanii i południowej Francji.

Nieodłączny od kultu słońca, ognia niebieskiego, był kult wody, a zwłaszcza źródeł, jezior i

rzek, szczególnie rozpowszechniony u Celtów. W miejscowościach, gdzie występowały

gorące źródła o leczniczym znaczeniu, odkrywano ślady miejsc kultowych, skarbów.

Niekiedy źródła połączone były z balneariami lub też zgoła ze szpitalami, jak np. w

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: