INSTYTUT PASTORALNY W OPOLU
Studium Eksternistyczne przy Wydziale Teologicznym
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
HISTORIA FILOZOFII
(Starożytność i Średniowiecze)
Skrypt dla studentów I-go roku
Opracował ks. Krzysztof Pagór
SPIS TREŚCI
Wykaz literatury.........................................................................................................................I
Filozofia i jej działy, okres filozofii europejskiej......................................................................1
I. Pierwszy okres filozofii starożytnej......................................................................................1
Początki filozofii - Tales.....................................................................................................2
Anaksymander, Anaksymenes..............................................................................................3
Heraklit i wariabilizm ...........................................................................................................3
Parmenides i szkoła elejska ..................................................................................................4
Szkoła Parmenidesa ..............................................................................................................5
Szkoła megaryjska ................................................................................................................6
Empedokles ..........................................................................................................................6
Anaksagoras .........................................................................................................................7
Atomiści ...............................................................................................................................7
Pitagoreizm i pitagorejczycy ................................................................................................9
II. Drugi okres filozofii starożytnej. Oświecenie i systemy V i IV wiek przed Chrystusem .10
Protagoras i sofiści ..............................................................................................................11
Sokrates ...............................................................................................................................12
Uczniowie sofistów i Sokratesa. Cynicy .............................................................................13
Cyrenaicy ............................................................................................................................14
Platon ..................................................................................................................................14
Arystoteles...........................................................................................................................19
III Trzeci okres filozofii starożytnej. Okres hellenistyczny ....................................................25
Stoicy ..................................................................................................................................25
Ogród Epikura ....................................................................................................................26
Sceptycyzm .........................................................................................................................28
Koniec filozofii hellenistycznej ..........................................................................................29
IV Okres końcowy starożytnej filozofii ( I w. – VI w. po Chrystusie ) .................................30
Filon z Aleksandrii .............................................................................................................30
Plotyn i neoplatonizm .........................................................................................................32
Plotyn ..................................................................................................................................32
Filozofia chrześcijańska
I Wczesna filozofia chrześcijańska .......................................................................................34
Gnoza ..................................................................................................................................34
Apologeci Wschodu ............................................................................................................35
Orygenes .............................................................................................................................36
Grzegorz z Nyssy ................................................................................................................36
Tertulian i radykalizm antyfilozoficzny ..............................................................................37
Święty Augustyn .................................................................................................................38
Koniec patrystyki ................................................................................................................40
II Filozofia wczesnego średniowiecza ...................................................................................40
System i metoda nauczania .................................................................................................41
Jan Szkot Eriugena ..............................................................................................................41
Św. Anzelm – ojciec scholastyki ........................................................................................42
Św. Bernard i początki mistyki średniowiecznej ................................................................43
Hugon od św. Wiktora ........................................................................................................44
Spór o uniwersalizm. Abelard .............................................................................................45
III Drugi okres filozofii średniowiecznej – okres systemów XIII wieku ...............................46
Święty Bonawentura i augustynizm XIII w. .......................................................................46
Roger Bacon ........................................................................................................................47
Święty Albert Wielki ..........................................................................................................47
Święty Tomasz z Akwinu ...................................................................................................47
Duns Szkot ..........................................................................................................................50
IV Okres krytyki średniowiecznej XIV wieku .......................................................................50
Wilhelm Ockham ................................................................................................................51
Mistrz Eckhart i mistycyzm XIV wieku .............................................................................51
Wykaz literatury .......................................................................................................................52
2
Filozofia i jej działy.
Termin „filozofia” pochodzi od greckich słów „filia” = miłość oraz „sofia” = mądrość. Filozofia zatem to „umiłowanie mądrości”. Mądrość jest czymś boskim, więc człowiek tylko może dążyć ku mądrości i miłować ją. Tak mówił Pitagoras, który ponoć pierwszy użył terminu „filozofia”.
Tak jak długo istnieje refleksja ludzka, człowiek usiłuje w jakiś syntetyzujący sposób objąć całość wszystkiego, chce sobie urobić pogląd na świat. Stąd filozofia, to nauka, której zakres jest najobszerniejszy ze wszystkich nauk a pojęcia najogólniejsze.
Pytania zadawane przez filozofię są również najogólniejsze i najprostsze: dlaczego?; po co?; skąd?, a przede wszystkim: dzięki czemu? [j. grecki – dia ti?]. Z biegiem czasu, gdy ilość pytań I problemów wzrastała, wyodrębniły się działy filozofii.
Klasyczna filozofia grecka ( IV w. przed Chrystusem) ustaliła trzy wielkie działy filozofii:
a/ ogólna nauka o bycie czyli metafizyka [ontologia]
b/ ogólna nauka o poznaniu czyli epistemologia [gnozeologia; teoria poznania]
c/ ogólna nauka o wartości czyli aksjologia.
Tak nazywamy te nauki dziś. Grecy mówili po prostu:
- na naukę o bycie – fizyka
- na nauke o poznaniu – logika
- na naukę o wartościach – etyka
Okresy filozofii europejskiej.
Filozofia europejska jest czymś fenomenalnym. Trwa już 25 wieków i tradycja jej nigdy nie została przerwana. Nawet filozofowie nowożytni, którzy głosili całkowite zerwanie z metafizyką poprzednich okresów, w gruncie rzeczy nie potrafili się od niej (tzn. od tradycji i metafizyki) oderwać. Tkwimy w kulturze greckiej i nie da się od niej pomimo wszelkich wysiłków abstrahować.
Generalnie dzielimy filozofię europejską na dwa wielkie okresy:
- okres filozofii starożytnej
- okres filozofii chrześcijańskiej
Ponieważ jednak jest to podział zbyt ogólny i nieprecyzyjny, przyjęto następujący podział:
1. filozofia starożytna – od VI w. przed nar. Chrystusa do VI w. po nar. Chrystusa
2. filozofia średniowieczna – od VI w. do XIV w.
3. filozofia nowożytna – od początku XV w.
Z kolei każda z tych epok filozoficznych rozpada się również na okresy:
a. rozwoju
b. krytyki i oświecenia
c. systemów
d. szkół
a zatem są to okresy wzrostu i schyłkowe.
I. Pierwszy okres filozofii starożytnej.
Aby sięgnąć do korzeni europejskiej refleksji filozoficznej, trzeba cofnąć się wstecz do około roku 600-setnego przed nar. Chrystusa. Istniało już wtedy pismo – takie dzieła jak : „Iliada” i „Odysea”. Grecja, choć znajdowała się pod panowaniem Persów, rozwijała jednak swoją demokrację.
Nauk w dzisiejszym tego słowa znaczeniu nie było jeszcze. Takie starożytne kraje jak Egipt, Babilonia, Asyria czy Indie i Chiny posiadały co prawda kulturę o zadziwiająco wysokim poziomie, nic nam jednak nie wiadomo, aby zainteresowano się tam wiedzą teoretycznie i systematycznie, żądając racjonalnego uzasadnienia twierdzeń. To właśnie w Grecji na przełomie VII i VI w. zaistniał taki moment, w którym człowiek zapragnął wiedzieć więcej i głębiej, w którym przeszedł do wyznaczania praktycznych reguł do refleksji nad bytem i swoim w nim miejscu. Grecy, przejąwszy pewien zasób wiedzy ze Wschodu i Południa, zaczęli go istotnie przetwarzać:
a. racjonalizować – pozbawiając go charakteru sakralnego i mitologicznego ( tzn. oddzielać od religii i obrzędów) i odróżniając go od poezji
b. uogólniać konkretne wiadomości
c. szukać dlań racjonalnego wytłumaczenia ( dotąd tłumaczono wszystko fatum – teraz budzi się krytycyzm)
„W pojawieniu się wtedy filozofii należy szukać prafenomenu duchowej Europy. Człowiek przekroczył siebie, skierował się ku nieskończoności” [Husserl].
Filozofia Grecka powstała nie na samej Ziemi greckiej, lecz w koloniach greckich (jońskich) u wybrzeży Azji Małej. Później ośrodek ten przesunął się do Południowej Italii (tzw. Wielka Grecja i na Sycylię) dzięki wojnom perskim.
Mamy zatem już dwa ośrodki o odmiennym charakterze:
1. filozofia jońska nawiązująca do umiejętności przedfilozoficznych – reprezentuje typ bardziej nakierowany na empirię, doświadczenie
2. filozofia italska nawiązująca do wierzeń i mitów religijnych – reprezentuje typ bardziej spekulatywny
Początek filozofii, to także początek nauki w Grecji ( więc i w Europie), przedtem bowiem podchodzono do zagadnień często mitologicznie lub technicznie.
Przejścia od mitów i umiejętności do nauki miał dokonać Tales, syn Eksamyesa i Kleobuliny, postać na poły legendarna. Żył na przełomie VII i VI w. przed Chrystusem – w czasach Solona (ustawodawcy, reformatora i moralisty) i Krezusa. Jako pierwszy sformułował pytanie o początek wszechrzeczy i starał się na nie samodzielnie odpowiedzieć (jest to typowe pytanie filozoficzno – naukowe). Wokół tego pytania osnuł swoją teorię, a brzmiała ona:
„Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa.”
Tales mówi tu o wodzie, (nie o bóstwach wody) o realnym przedmiocie. Innymi słowy: pytał się Tales o pochodzenie świata. Nie o to kto świat zrobił, ale jakim świat był na początku. Jest to chyba pierwsze zagadnienie filozofii. Ta pierwotna postać wszystkich rzeczy była dla niego równocześnie najważniejszą i istotną. Wynikało to z obserwacji, iż do życia potrzebna jest wilgoć. To co usycha – marnieje, bez wody giną ludzie, zwierzęta i rośliny, zarodki wszystkiego są mokre. Były to obserwacje jeszcze prymitywne, ale mamy tu do czynienia już z jakimś racjonalnym uzasadnieniem.
Pierwszych filozofów, wśród których prym wiódł Tales nazywano hilozoistami [od „hyle” = materia i „dzoe” = życie], dlatego że ich zainteresowania obracały się wokół zagadnień przyrody. Pytali oni jaki był początek przyrody? ; albo inaczej jaki był pierwotny rodzaj ciał z których wszystko się rozwinęło? I wreszcie jaka była pierwotna materia? A materia, to dla tych pierwszych filozofów przyrody zbiór konkretnych ciał ( jest to zatem inne niż dzisiejsze zrozumienie materii). Nie rozróżniali oni materii i siły, dzięki której ta materia mogła się poruszać. Myśleli jeszcze konkretami – jak dzieci. Myślenie abstrakcyjne było nieukształtowane. Choć następcy Talesa z Miletu [Anaksymander i Anaksymenes] inaczej odpowiadali na pytanie o prazasadę = rdzeń [j.gr. – arche] i duszę wszechrzeczy, to jednak od niego wyszli i pozostali mu wiernymi towarzyszami.
Anaksymander ( 609r. lub 610r. - 547r. lub 546r. przed Chrystusem) – uczeń i towarzysz Talesa z Miletu. Był geografem, matematykiem i biologiem. Ale zajął się również ostatecznym wyjaśnieniem rzeczywistości. Zwrócił uwagę, że powstające i ginące rzeczy nie mogą sprowadzić się ostatecznie do czegoś zdeterminowanego, jak np. woda, gdyż ona ostatecznie pochłonęłaby wszystko i doprowadziwszy to wszystko, co powstaje do stanu „czystej wody” uniemożliwiałby dalszy ruch i „koło” rodzenia się i rozpadania.
Taką prazasadą u Anaksymandra [i praźródłem wszystkiego] może być tylko coś nieokreślonego, niezdeterminowanego [bezkres, nieskończoność – z j.gr. apeiron].
Apeiron – wyłania z siebie świat rzeczy nie wyczerpując się zarazem. Owa nieskończoność lub inaczej bezkres jest niezmienną, niezniszczalną, nieśmiertelną, bez początku i końca – jednym słowem „boskość, która wszystko otacza i wszystkim steruje”. Jest początkiem i końcem świata i jego istotnym rdzeniem, górując zarazem nad wszystkim, co z bezkresu się wyłania. Świat jest polem walki między przeciwieństwami, które wydzieliły się z bezkresu i wzajemnie się pożerają. Ten proces jest powodowany przez wieczny ruch. Jest to typowo panteistyczny obraz rzeczywistości, pojmowanej materialnie lub inaczej materialistycznie.
Anaksymenes (585r. - 525r. przed Chrystusem) – syn Eurystratesa, był kontynuatorem myśli Talesa i Anaksymandra. On pierwszy, choć na sposób jeszcze bardzo prymitywny zaczął pojmować człowieka jako byt ożywiony duszą. Prazasadą bowiem u Anaksymenesa jest powietrze. Dlatego że jest ono ilościowo nieskończone, bezkresne, ale określone pod względem jakości. Jest jakby synonimem, czy choćby symbolem życia.
Mówi się o Anaksymenesie że przeprowadził analogię między człowiekiem a światem. Żyje i człowiek i świat cały, a ich duszą jest właśnie „powietrze”, które przenika wszystkie rzeczy i ludzi ( kosmos jako „wielkie zwierzę”). Stąd jedność przyrody a człowiek jest jej cząstką.
Podsumowanie dociekań szkoły milezyjskiej.
Tales, Anaksymander i Anaksymenes chcieli podać wyjaśnienie widzialnego świata przez odwołanie się do jakiegoś elementu podstawowego zwanego „arche”. Owo „arche” miałoby być ostateczną racją rozumienia świata. Nastąpiło zatem uogólnienie dojrzanej w empirii jakiejś realnej treści. Inaczej mówiąc: - w owym pierwotnym filozofowaniu przedmiot filozofii jest wynikiem uogólnienia naiwnego empiryzmu. Ale nie traktujemy tego jako zarzut przeciw milezyjczykom, bowiem z procesem pospiesznej i nieuprawnionej generalizacji poznania empirycznego będziemy się już odtąd nieustannie spotykać w historii nauki i filozofii, aż do niemal ostatnich czasów.
Heraklit i wariabilizm.
Heraklit to filozof, o którym nie możemy nic powiedzieć – kiedy się urodził i kiedy zmarł. Wiemy tylko, że okres rozkwitu jego sił twórczych przypadł na przełom VI i V w. przed Chrystusem. Koleje jego życia pochłonął „mrok zapomnienia”. Dzieło Heraklita znamy z ponad setki drobnych fragmentów, które się ostały do naszych czasów.
Heraklit był nastawiony do rzeczywistości krytycznie i polemicznie, jednak introspektywne drążenie problemów, trudny styl prowadzenia rozumowań i wyrażania się zyskały mu przydomek „ciemnego”, „mrocznego” filozofa.
Zadziałał on na potomnych poprzez dwie wielkie koncepcje:
1. koncepcję rozumności świata
2. koncepcje wariabilizmu, czyli powszechnej zmienności
ad.1 – Heraklit bardziej niż jego poprzednicy związał człowieka z wizją wszechświata. Dusza ludzka jest częścią kosmosu. Działanie kosmiczne nie jest czymś dalekim od człowieka, lecz czymś, co się objawia również w myśli i działaniu ludzkim.
Jednym słowem: - człowiekiem i wszechświatem rządzi rozum (j.gr. – logos)
...
nawta1