Diagnoza-Paluchowski.doc

W. Paluchowski „Diagnoza psychologiczna” rozdz. 2 – Spory i kontrowersje wokół diagnozy.

                                                                                                                                                                                                    by

• diagnostykę wyróżnia rodzaj faktów, o które pyta i wśród których poszukuje odpowiedzi
• różnica między badaniem w celach naukowych a diagnozowaniem leży w preferowanych celach oraz rodzaju zmiennych uznawanych za ważne a nie w odmienności procedury; przyjmuje się, że badanie diagnostyczne jest w swej istocie badaniem naukowym, a postępowanie naukowców powinno być dla diagnostów wzorem
• zagrożeniem dla diagnostyki jest odwoływanie się do wiedzy potocznej ← niespójna,  fragmentaryczna, pochopna, pozbawiona konkluzji….
• podejście nomotetyczne ← celem działań psychologa jest wyjaśnianie przez ustanawianie praw
• podejście idiograficzne ← celem jednostkowy opis, zainteresowanie tym co jest dla jedn. czymś wyjątkowym
• psycholog badacz → pomiar normatywny (możliwość oceny jedn. na tle innych)
• psycholog diagnosta → pomiar ipsatywny (pozwala na zrozumienie jedn.)
• 3 formy wyjaśniania – w. mechanistyczne, statystyczne i systemowe (najważniejsze dla diagnosty – poszukiwanie współzależności)

2.1. Psychologia praktyczna versus psychologia akademicka

• Arystoteles – podział na wiedzę naukową (celem jest prawda)i umiejętności praktyczne (celem działanie)
• wiedza praktyczna → konkretne umiejętności potrzebne do wykonania danego zadania; kryterium oceny – biegłość; o jej wartości decyduje to w jakim stopniu jest przydatna, jej stosowalność → oparcie wiedzy na nadmiernie uproszczonych zw.   p-s. i koncentracja tylko na 1 aspekcie złożonego zjawiska
• Zienkiewicz – skuteczne techniki leczenia mogą nie mieć żadnych podstaw teoretycznych, niekoniecznie też lepsza i dokładniejsza teoria podnosi skuteczność praktyki
• mitem jest, że „praktyka społeczna” jest ostateczną weryfikacją teorii
• Anastasi – myśląc o testach psychologicznych zbyt wiele uwagi poświęca się testom, a zbyt mało psychologii
• używane w praktyce i sporadycznie tworzone nowe narzędzia tylko w niewielkim stopniu korzystają ze współczesnej teorii testów
• ograniczony wpływ „psych. akademickiej” na praktykę → archaiczność większości narzędzi
• zamiast wiedzy zdroworozsądkowej w działalności praktycznej należy korzystać z wiedzy naukowej (scientific research)
• badania naukowe ← poszukiwanie ogólnych prawidłowości, hipotez i teorii; bezinteresowne
• badania w celach praktycznych
• • zainteresowanie wiedzą pozwalającą przede wszystkim na projektowanie zdarzeń (diagnozowanie jest jego pierwszym etapem) / poznanie środków i dróg prowadzących do wybranego celu;
  • dominują pragmatyczne kryteria doboru zmiennych;
  • kryterium doboru przedmiotu badania jest znajomość sposobu modyfikacji danej zmiennej (ale wiedza o faktycznych przyczynach aktualnie obserwowanych zaburzeń najczęściej nie może być wykorzystana w projekcie ich zmiany i/lub nie zwiększa skuteczności praktycznych dokonań; ważniejsza jest wiedza pozwalająca wybrać optymalny rodzaj interwencji psychologicznej)
  • odwołanie do innego zbioru informacji niż w bad. naukowych – to co się dzieje tu i teraz; o wyborze danych decyduje ekonomiczny, społeczny i etyczny koszt zdobywania info.
  • niekorzystne społ. skutki diagnozowania
• badanie trafności = poszukiwanie odp. na pyt. jaka jest użyteczność danych predykcyjnych w  przewidywaniu wartości danych kryterialnych = czy dane predykcyjne i kryterialne są ze sobą jakoś powiązane → psycholog praktyk zna odp. testowe i na ich podstawie chce ustalić kategorię do jakiej należy badany, w bad. trafności znamy kategorię i pytamy, by poznać odp. testowe os. do niej należących ← TO NIE JEST SYMETRYCZNE!
• badanie diagnostyczne jest w swojej istocie badaniem naukowym → postępowanie naukowców powinno być dla diagnostów wzorem
• analiza wiedzy naukowej z różnych pkt. widzenia:
• • przedmiotu bad. (ideałem dla diagnozowania – nauki społ. i humanistyczne),
  • zadań i celów badawczych (diagnozowanie powinno się wzorować na naukach idiograficznych),
  • metod bad. i zasad dowodzenia twierdzeń (dedukcja w postępowaniu bad., indukcja w diagnozie),
  • stopnia ogólności twierdzeń i praw naukowych oraz złożoności przedmiotu badawczego (wzorem dla post. diagnostycznego – nauki konkretne)
• konsekwencje przyjmowania danej perspektywy teoretycznej – metafora kalejdoskopu = w zależności od zmiany perspektywy te same el. tworzą zupełnie inną kombinację ich układu wyjściowego
• 4 grupy założeń filozoficznych leżących u podstaw badań społ.:
• • postpozytywizm – naukę należy opierać na danych empirycznych i odrzucać wszystko co nie znajduje w nich potwierdzenia; badana rzeczywistość jest zewn. i niezależnym od jej obserwatora uk. odniesienia; korzystanie z metod nauk przyrodniczych do badań społ.
  • konstruktywizm – (interpretyzm) koncentracja na opisowej analizie rzeczywistości; zainteresowanie procesami,  a nie ich rezultatami; nauki społ. i przyrodnicze to dwie odmienne dziedziny wiedzy – inna natura przedmiotu bad. → w naukach społ. – istoty żywe – odrzucenie założenia typologicznej reprezentatywności (gatunkowa jednorodność wewn. typu)i założenia o braku spontanicznej dynamiki badanych obiektów ; akceptacja naturalnej zmienności zjawisk; bad. rzeczywistości jest jednoczesnym wpływaniem na nią, nie da się całkowicie oddzielić umysłu badanego od umysłów badających; teoria jest punktem dojścia, jest rozwijana w trakcie bad., które ma charakter rekursywny; gł. metody jakościowe; P. Berger, T. Luckmann
  • założenia rzeczniczo-partycypacyjne – bad. powinny być zaangażowane społ. i zawierać strategię działań reformatorskich, która mogłaby zmienić życie os. bad., instytucjonalne warunki ich życia, a także życie samego badacza
  • pragmatyzm – jedyną rzeczywistością jest świat doraźnego praktycznego działania; kryterium prawdziwości sądów i pojęć stanowi użyteczność – wiedza jest wynikiem analizowania działania i jego konsekwencji; ważny jest problem badawczy i jego zrozumienie a nie metody
• zróżnicowany rodz. danych:  dane obiektywne liczbowe/nieliczbowe, subiektywne liczbowe/nieliczbowe
• przydatność danych zależy od celu; dane jakościowe – szczególnie ważne gdy chcemy poznać znaczenie jakichś treści czy zdarzeń dla jedn. i ich rozumienie
• dane subiektywne = pozarozumowe, wartościujące, dowolne, stronnicze i zależne od sposobu poznawania
• 3 strategie badawcze wg  J. Creswella:
• • ilościowe – postpozytywizm; procedury quasi- lub eksperymentalne, bad. ankietowe
  • jakościowe – podejście etnograficzne (obserwacja uczestnicząca), teoria ugruntowana (indukcyjna metoda bad., hipotezy i kat. pojęciowe są budowane w trakcie badań empirycznych i jednocześnie są wtedy weryfikowane i modyfikowane), studia przypadków (jednoczesne stosowanie wielu metod do analizy złożonych systemów, do bad. przystępuje się bez wstępnych hipotez, sekwencja zbierania danych OTTR – observe, think, test, revise), badania fenomenologiczne (celem odnalezienie istoty doświadczeń os. uczestniczących w badaniu), badania narracyjne (jak ludzie radzą sobie z własnymi dośw. za pomocą tworzenia osobistych narracji). respektowanie zasady triangulacji =różnorodności, 4 rodz. triangulacji: różnorodność źródeł danych tzw. reguła kompensacji, wielość badaczy, rozmaitość teorii, różnorodność stosowanych metodologii

§         mieszane

• jeżeli mówimy o różnych metodach badań to przeciwstawianie badań jakościowych ilościowym jest nieuzasadnione, gdyż wykorzystywane metody to metody empiryczne
• jeżeli mówimy o różnych paradygmatach badawczych to oba podejścia można traktować jako przeciwstawne
• metody jakościowe i ilościowe współwystępują i wzajemnie się uzupełniają
• rozszerzona zakres strategii badawczych wg  Creswella:
• • sekwencyjna w wersji eksploracyjnej (1-jakościowe zbieranie i analiza, 2- ilościowe zbieranie i analiza), i w wersji eksplanacyjnej (1-ilościowe zbieranie i analiza, 2- jakościowe zbieranie i analiza)
  • równoczesna w wersji triangulacyjnej (równoległe zbieranie i analiza jakościowa i ilościowa a potem porównanie rezultatów analizy) i w wersji zagnieżdżonej (zbieranie komplementarnych danych jakościowe i ilościowe, a dot. składowych pyt. badawczego, potem przechodzi się do następnego el. za każdym razem wyjaśniając zbieżność/ rozbieżność wniosków)

§         trans formatywna (podczas konstrukcji badania odwołanie do ogólnych ram teoretycznych, od których zależy priorytet badań – jakościowych lub ilościowych) w wersji sekwencyjnej i w wersji równoległej

• subiektywne motywy podejmowania badań jakościowych → obawa, iż poza obszarem badań znajdzie się to co jest istotą życia społecznego (nieetyczność manipulacji eksperymentalnej, redukcja ludzkich działań do mierzenia, liczb, fizjologii, wymóg kontrolowania czynników traktowanych jako uboczne często nie jest możliwy do zrealizowania)
• podejście jakościowe przeżywa kryzys → reprezentatywności i legitymizacji; traktowanie interpretacji jakościowej jako wyrazu sztuki, talentu – problem subiektywności rezultatów
• imitatofobia – chęć bycia oryginalnym za wszelką cenę; parafernalifobia – lęk przed używaniem czegokolwiek poza własnym talentem; kalkulatofobia - obawa przed liczbami i metodami statystycznymi
• całkowicie dowolne, realizowane metodą prób i błędów wykorzystywanie strategii, metod i materiałów empirycznych, jakimi badacz dysponuje, prowadzi w praktyce do odrzucania wszelkich reguł metodologicznych

2.2. Wiedza potoczna versus wiedza empiryczna

• odwoływanie się do wiedzy potocznej jest zagrożeniem! szczególnie realnym, bo język psychologii naukowej ma wiele zapożyczeń z języka potocznego
• różne rodzaje wiedzy ze względu na źródła:

§         mądrość

• • • autorytet; kryterium jest odp. na pyt. kto jest źródłem wiedzy
    • odwołanie do os. ważnych z powodów społecznych, politycznych
    • wiedza = uporządkowane i „oczyszczone” informacje powstałe po wyciągnięciu wniosków z dostępnych danych i informacji, postawieniu ich w odpowiednim kontekście przy jednoczesnym zaangażowaniu ludzkiego umysłu (bo to człowiek wykorzystuje swoje zdolności umysłowe do analizowania info., wyciągania wniosków i zamiany ich na wiedzę)
    • mądrość = umiejętność podejmowania uzasadnionych decyzji, które w dłuższej perspektywie przynoszą pozytywne rezultaty; umiejętność praktycznego wykorzystania posiadanej wiedzy
    • wymaga predyspozycji psychicznych, duchowych i etycznych

§         wiara

• • • źródłem wiedzy jest ten, kto ma kontakt z ponadnaturalnym autorytetem
    • niekiedy ponadnaturalny autorytet zostaje zastąpiony autorytetem pośrednika
    • zależy od wykorzystania przez pośredników ceremoniału i rytuału- mogą się stać wystarczającą legitymizacją wiedzy
    • różni się od wiedzy opartej na mądrości obecnością zdarzeń ponadnaturalnych i stanem psychicznym os. szukających wiedzy

§         wiedza potoczna

• • • zdrowy rozsądek – wiedza zapewnia skuteczność
    • ≠ „mądrości ludowe” np. przysłowia – bo nie musi być przekazywana z pokolenia na pokolenie
    • „człowiek z ulicy” nie jest badaczem – nie zdaje sobie sprawy z różnorodności języków (narzędzi poznawczych) i konieczności uzgadniania znaczeń
    • obciążona błędami  - zbiór przypadkowych i osobistych spostrzeżeń, skłonność do generalizowania i traktowania pewnych rzeczy jako typowych, niespójność, fragmentaryczność, brak konkluzji, zadowolenie pozorem a nawet złudzeniem faktyczności, łatwość oceniania i wartościowania, popadanie w puste moralizatorstwo
    • złudzenie typu post hoc, ergo propter hoc (po tym, a więc w skutek tego ), rozumienie przez analogię → również antropomorfizowanie, zoomorfizowanie, personifikowanie
    • brak krytycyzmu + dowodzenie jedynie na podstawie wybranych przypadków, podtrzymujących stawianą tezę (zamiast myślenia w kat. probabilistycznych)

·         hipotezy tworzone ad hoc

• • • złudne poczucie powszechności zjawiska, również nieuprawnione indywidualizowanie
    • łatwość ulegania niemerytorycznej stronie argumentacji np. akceptacja jedynie na podst. stopnia i tytułu naukowego os. argumentującej lub uzyskanego dzięki mediom rozgłosu i pozycji (argumenty ex cathedra)
    • akceptowanie/odrzucanie argumentacji jedynie na podstawie jakości przekazu

§         nauka

• • • źródłem wiedzy jest ten, kto pozyskuje ją zgodnie z metodologicznymi wymogami
    • podstawowe założenie → natura jest uporządkowana, poznawalna, wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny, nic nie jest dowiedzione samo w sobie, wiedza jest wyprowadzana z nabywanego doświadczenia, jeżeli nauka ma pomóc w zrozumieniu rzeczywistego świata to musi być empiryczna, istotą naukowości jest procedura= metodologia
    • sama nauka ciągle się zmienia → odnosi się od odmiennej metodologii a nie konkretnej lub ogólnej wiedzy
    • metodologia określa co uznaje się za naukę
    • cechy metodologii naukowej to: jawność warsztatu, replikowalność badań, intersubiektywna komunikowalność
• obiektywność jako podstawowe kryterium decydujące o tym, czy dany rodz. poznawania zasługuje na miano poznawania naukowego
• 3 sposoby rozumienia obiektywności:

§         wymóg wolności od uprzedzeń

• • • dot. również wstępnych hipotez
    • w pracy naukowej przyjmuje się, że ani spekulacyjne koncepcje, ani zbiory faktów potwierdzonych eksperymentalnie realizowane niezależnie nie prowadzą do wiedzy – trzeba je powiązać – do odrzucania błędnych teorii niezbędna jest empiryczna weryfikacja wyprowadzonych myślowo hipotez
    • w diagnozowaniu psycholog raczej poszukuje hipotetycznych wyjaśnień problem niż stara się je weryfikować
    • istotnym składnikiem hipotezy jest wskazanie sposobu jej falsyfikacji – ważniejsze jest to czy ją można sprawdzić niż to czy jest prawdziwa
    • zdaniem pozytywistów psych. jest raczej paranauką – brak możliwości falsyfikacji założeń

§         wymóg intersubiektywnej sprawdzalności i powtarzalności wyników badania

·         człowiek nie rejestruje (rekonstruuje) info. ale buduje (konstruuje) wiedzę z dostępnych mu info. – Dewey, Piaget, Wygotski, Bruner

• • • poznanie ma zawsze naturę czynną, a ludzie „widzą to, co wiedzą” – efekt poznawania zależy od posiadanych narzędzi poznawczych
    • problem nie polega na obciążeniu pojedynczego badacza błędem subiektywności, ale na tym, czy podobnie obciążeni inni badacze potwierdzają jego obserwacje – rzetelność
    • intersubiektywność rachunkowa – zgodność wyniku liczbowego
    • intersubiektywność dialogowa – zgodność uzyskiwana w racjonalnej dyskusji i dzięki otwartości na krytykę (np. w rozmowie psychologicznej); może dotyczyć różnych badaczy, jak i badanego i badającego
    • powtarzalność wyników
    • powtarzalność kodowania (klasyfikacji) wyników – kryteria klasyfikacji powinny być algorytmiczne – jednoznacznie zdefiniowane i sformułowane szczegółowe zasady przydzielania do klas oraz kroki niezbędne do osiągnięcia tego celu
    • konieczność upubliczniania procedur i ew. wyników badania

§         wymóg wykrywania w badaniu istoty badanego obiektu

• • • ≈ trafność – obiektywna procedura diagnostyczna dotyka nie powierzchni, ale meritum problemu
    • trafność =czy test mierzy to co ma mierzyć; obiektywność = czy test dociera do sednum zjawiska
    • wyjaśnić zjawisko to tyle co ujawnić jego istotę i pokazać, w jaki sposób dzięki okolicznościom ubocznym istota ta prowadzi do wystąpienia owego zjawiska

2.3. Podejście nometyczne versus podejście idiograficzne

• Wilhelm Windelband  (W.W.)– 1884r. –podział nauki na nomotetyczne i idiograficzne ze względu na sposób ujmowania przez nie rzeczywistości i tworzenia wiedzy (obecnie nieaktualne, bo prawie wszystkie nauki dążą do tworzenia praw ogólnych)

§         nauki nomotetyczne

wg W.W. – ujmują rzeczywistość w tym, „co zawsze jest” i próbują wyjaśniać zjawiska poprzez tworzenie praw i teorii

§         nauki idiograficzne

wg  W.W. – analizują to co jest jednorazowe, czyli opisują zjawiska i procesy nie dążąc do ich uogólnionego wyjaśniania

• Maria Straś-Romankowska –przedmiotem wyjaśniania w psychologii mogą być:
• • fakty natury – świat obiektywny – są bo być muszą; wyjaśniamy analizą przyczynowo-skutkową, eksperymentalnie, pomiarem; poszukujemy odp. na pyt. „jak?”, „dlaczego?”
  • fakty kultury – świat subiektywny – są choć być nie muszą; wyjaśniamy za pomocą interpretacyjnego poznawania człowieka, przez rozumienie i odczytywanie znaczeń/sensów  w kontekście jego życia; odp. na pyt. „po co?”

·                     podejście nomotetyczne

• • założeniem teza o ogólności cechy – wszyscy mamy daną cechę, choć w różnym stopniu

·                     podejście idiograficzne

• • Allport – adaptacja do psychologii rozróżnienia dyscyplin idiograficznych i nomotetycznych; wg niego pojęcie cechy ogólnej jest niebezpieczne → prowadzi do tworzenia artefaktów – znajdowania cech, tam gdzie w istocie ich nie ma ← lekiem idiograficzny sposób uprawiania psychologii i odwoływanie się do metod ipsatywnych

§         użyteczność bad. idiograficznych potwierdzili także: Murray, Freud, Skinner, Holt, Pawłow, Piaget

• • celem badawczym jest uzyskanie syntetycznego obrazu, uchwycenie specyfiki, unikatowego charakteru opisywanych zdarzeń
  • wyniki można generalizować na inne zach. jednostki, ale nie na populację

·                     Cattell

• • wprowadził termin pomiar ipsatywny
  • trzy skale pomiaru psychologicznego:

·         skala interaktywna

• • • • pomiar danej cechy jest dokonywany niezależnie od narzędzi (wynik surowy)

·         skala normatywna

• • • • pomiar cechy jest dokonywany relatywnie przez odniesienie wyniku surowego os. do poziomu tej cechy u innych os. (wynik z...