Anna Mizerka - Kamp po polsku.pdf - Podstawy teorii kultury - karolina.s1604

horyzonty polonistyki

KAMP po polsku

Kamp to dywersja uprawiana przeciw arbitralnoÊci, „eksperckiej” klasyfika-

cji, skostnia∏emu wartoÊciowaniu. Burzenie jasnych podzia∏ów na niskie–wy-

sokie, publiczne–prywatne, kobiece–m´skie, racjonalne–irracjonalne, ofi-

cjalne–nieoficjalne, polityczne–estetyczne, sakralne–obrazoburcze, które

jest cz´stym doÊwiadczeniem lat 90., oznacza uruchomienie podejrzliwoÊci,

z jakà pyta si´ o zaplecze kulturowych i spo∏ecznych autorytetów.

■

ANNA MIZERKA

o feministyczne manify, parady gejowskie czy

agitacyjne akcje ró˝nych ugrupowaƒ poli-

tycznych. Zjawiska te pojawi∏y si´ w latach

90. w polskiej rzeczywistoÊci, wprowadzajàc

rozliczne zak∏ócenia: pos∏ugujà si´ Êrodkami

estetycznymi, ale nie czynià tego w sposób

fortunny, apelujà do rozumienia, ale nie pro-

ponujà ˝adnej spójnej wyk∏adni Êwiata, zwra-

cajà si´ do odbiorcy, ale ˝àdajà od niego za-

anga˝owania, a wi´c czegoÊ wi´cej ni˝ tylko

odbioru. Ich odmiennoÊç, którà mo˝na ob-

serwowaç zarówno w sferze ˝ycia publiczne-

go, jak i w wielu literackich realizacjach, za-

sadza si´ na e s t e t y c z n y m p r z e -

k r o c z e n i u. Zjawiska te, wyst´pujàce

w ró˝nych rejestrach kultury, ∏àczy z jednej

strony wyraziste estetyczne nacechowanie,

nacisk po∏o˝ony na to, jak przekazujà one

pewne treÊci, z drugiej zaÊ ich niestosownoÊç

– pe∏ne premedytacji zestawianie sprzecz-

nych kategorii, stylów i wartoÊci.

K amp to zjawisko s∏abo u nas znane

i prawie ignorowane przez badaczy,

jednak wyraênie obecne we wspó∏cze-

snej polskiej rzeczywistoÊci.

Co to jest?

Za jego prawodawczyni´ uznaje si´ Susan

Sontag 1 , która, najogólniej, definiuje kamp

jako typ wra˝liwoÊci przyznajàcy prymat te-

mu, co estetyczne. To „poddanie ˝ycia osàdo-

wi smaku”, zwyci´stwo formalnego wyrafino-

wania, stylu i ironii nad jednoznacznoÊcià

i powagà treÊci bliskie jest dandyzmowi, jed-

nak przekracza go, bowiem otwiera si´ na

kultur´ masowà, zrównujàc jà w prawach ze

zjawiskami wysokoartystycznymi. Kamp ce-

chuje wi´c uczestników kultury, ale i jej wy-

twory. W obu tych funkcjach pojawia si´

w polskim ˝yciu publicznym ostatnich lat.

Gdzie to jest?

Proza banalistów – np. Cezarego Domarusa,

Marka Sieprawskiego, Adama Wiedemanna;

twórczoÊç Manueli Gretkowskiej – jej ksià˝-

ki, ale tak˝e zachowania autokreacyjne;

„bruLion” i jego strategia prowokacji Êwiato-

poglàdowych; „Fronda” pos∏ugujàca si´

skandalem religijnym – oto zaledwie wst´pny

zestaw zjawisk, ∏atwo dajàcy si´ rozszerzyç

Czym jest estetyczne przekroczenie?

Wszystkie te zjawiska, mimo ˝e przejawiajà

si´ w ró˝nych zakresach kulturowych, mo˝na

po∏àczyç ze wzgl´du na ich silne estetyczne

nacechowanie, polegajàce na Êwiadomie wy-

bieranej, „przesadzonej ekspresji”, na styli-

stycznym nadmiarze albo niespójnoÊci, nie-

wysilonej niedba∏oÊci, zepsuciu formy, jej

Zob. Notatki o kampie . „Literatura na Âwiecie” 1979, nr 9.

10/2003

603

horyzonty polonistyki

kiczowatoÊci, banalnoÊci lub anachroniczno-

Êci, pos∏ugiwaniu si´ stereotypami, konwen-

cjonalnymi wzorami literackimi, a tak˝e cià-

g∏ym wskazywaniu na nieprzystawalnoÊç u˝y-

tych Êrodków, które okazujà si´ rodzajem êle

skrojonego przebrania i noszà znamiona kpi-

ny. Ich ostentacyjna wyrazistoÊç pe∏ni chyba

bardzo istotnà funkcj´, polegajàcà na naru-

szaniu istniejàcego uporzàdkowania: funk-

cjonujàc w kulturze, uÊwiadamiajà one obej-

mujàce jà hierarchiczne podzia∏y i naruszajà

je. By∏aby to dywersja uprawiana przeciw ar-

bitralnoÊci, „eksperckiej” klasyfikacji, skost-

nia∏emu wartoÊciowaniu. Burzenie jasnych

podzia∏ów na niskie–wysokie, publiczne–pry-

watne, kobiece–m´skie, racjonalne–irracjo-

nalne, oficjalne–nieoficjalne,

polityczne–estetyczne, sa-

kralne–obrazoburcze, które

jest cz´stym doÊwiadczeniem

lat 90., oznacza uruchomienie

podejrzliwoÊci, z jakà pyta si´

o zaplecze kulturowych i spo-

∏ecznych autorytetów. Oma-

wiane zjawiska sà estetycznà,

Êwiatopoglàdowà i spo∏ecznà

(komunikacyjnà) komplikacjà

w kulturze. Stanowià one pro-

blem poznawczy, którego istnie-

nia nie da si´ zanegowaç poprzez gest lekce-

wa˝enia wykonywany przez wi´kszoÊç bada-

czy, uznajàcych omawiane zjawiska za tanià

prowokacj´ albo kicz. ˚adna z tych kwalifi-

kacji-∏atek nie dotyka chyba istoty zagadnie-

nia, skoro wszystkie wymienione zjawiska

pos∏ugujà si´ kiczem jako narz´dziem

(a wi´c cytujà go), a ich prowokacje okazujà

si´ skuteczne (co znaczy, ˝e wprowadzajà do

komunikacji spo∏ecznej zak∏ócenie).

W stron´ definicji

Kategorià, która umo˝liwia zrozumienie

omawianych zjawisk, jest kamp. Gdyby po-

szukiwaç w∏asnej, bardzo wst´pnej definicji

tego poj´cia, obejmujàcej wszelkie odmiany

wywrotowej dzia∏alnoÊci uprawianej w kultu-

rze, to mo˝na by uznaç kamp za form´ este-

tycznego zaanga˝owania po stronie nieokre-

ÊlonoÊci. Widaç w tym negacj´ i afirmacj´.

Kamp wyst´puje p r z e c i w k o jednoznacz-

noÊci, to znaczy spe∏nia si´ w kulturowej dy-

wersji rozk∏adajàcej stabilne odczytania (to˝-

samoÊci, moralnoÊci, p∏ciowej czy politycznej

przynale˝noÊci); kamp a f i r m u j e wielo-

znacznoÊç – kampowiec, pos∏ugujàc si´ for-

mami estetycznymi, tworzy wydarzenia

i obiekty heterogeniczne, niespójne, otwarte,

które nie pozwalajà si´ jednoznacznie zdefi-

niowaç, a tym samym wymykajà si´ w∏adzy

arbitralnej/oficjalnej kultury, b´dàc zak∏óce-

niem jej porzàdku. Kamp zatem aprobatyw-

nie (nieparodystycznie, nieprzeÊmiewczo)

wykorzystuje ró˝ne sk∏adniki kiczu, sztuki

popularnej i komunikacji masowej, aby wy-

twarzaç kultur´ niedomkni´tà,

w której wszelkie podzia∏y sà nie-

ostateczne i pozostajà do dyspo-

zycji uczestników spo∏ecznej ko-

munikacji. Jest on zjawiskiem hi-

storycznym – nie posiada orto-

doksyjnej normatywnej poetyki

i zawsze pozostaje w relacji do

zastanej kultury – im wyrazist-

sze sà jej ramy hierarchiczne,

tym istotniejsza kampowa dy-

wersja i lepsze warunki dla jej

rozwoju. Zakres obecnoÊci

kampu stanowi probierz toleran-

cyjnoÊci i otwartoÊci spo∏eczeƒstwa. Cia∏o,

ubiór, sposób mówienia, pozycja w spo∏ecz-

noÊci – wszystko to reprezentacje to˝samoÊci

jednostki, które kamp jako kategoria pozna-

nia pozwala zinterpretowaç. Wspó∏czesny

dandyzm, estetyczne prze˝ywanie Êwiata

zrównujàce w prawach to, co masowe, niskie,

dolne, kiczowate z wysokoartystycznym

i szlachetnym, przeciwstawia istniejàcym hie-

rarchiom zabaw´, zgryw´, ironiczne, przery-

sowane kopiowanie. Pokazuje, w jaki sposób

wartoÊci, ludzie, rzeczy si´ objawiajà, ale

skupiajàc si´ na zewn´trznych atrybutach,

wychodzi poza nie – pos∏ugujàc si´ sztuczno-

Êcià, nadmiernà stylizacjà, ods∏ania poznaw-

cze i etyczne sensy zjawisk.

Rodzime tradycje

Kamp jako estetyka antyautorytarna jest

uruchamiany w literaturze i rzeczywistoÊci

604

polonistyka

horyzonty polonistyki

publicznej zarówno przez rzeczników tole-

rancji, jak i praktykantów spo∏eczno-kulturo-

wego zacietrzewienia. Gdyby poszukiwaç

tradycji polskiej odmiany kampu, nale˝a∏oby

chyba wskazaç na dzia∏ania awangardy si´ga-

jàcej po Êrodki kultury masowej, a wi´c na

doÊwiadczenia futuryzmu, który antycypuje

ponowoczesne wyzwolenie/dowolnoÊç eks-

presji jednostki, a teatralizujàc formy uczest-

nictwa w rzeczywistoÊci, zawiesza jej etycznà

jednoznacznoÊç. FuturyÊci nawo∏ujàcy do es-

tetycznej b∏azenady w sferze zachowaƒ pu-

blicznych ∏amià zasad´ obyczajowego deco-

rum . Istotne wydajà si´ równie˝ praktyki da-

daizmu i surrealizmu z ich pochwa∏à wyzwo-

lonej ludycznoÊci, strategià skandalu, zacie-

raniem granic mi´dzy sztukà

i niesztukà oraz odrzucaniem es-

tetycznych autorytetów. Do-

Êwiadczenia tych ruchów powró-

ci∏y chyba w zapowiadajàcej lite-

ratur´ banalistycznà twórczoÊci

art-zinowej, która poprzez reali-

zacj´ postulatu wolnoÊci eks-

presji podwa˝a∏a kulturowà hie-

rarchi´. Równie istotnym, nale-

˝àcym do innego porzàdku

kontekstem jest zjawisko Po-

maraƒczowej

Alternatywy

∏oÊç, w przewrotny sposób pyta o zasady „dys-

trybucji wa˝noÊci” w kulturze. Kampowe nar-

racje banalistyczne to m.in. Miasteczko z ludz-

kà twarzà, Mokra zmiana, Twist Marka Sie-

prawskiego, S´k, pies, brew i Wsz´dobylstwo

porzàdku Adama Wiedemanna, Szkieleciarki

i OpowieÊci s∏ychane Wojciecha Kuczoka, Po-

wieÊç i inne opowiadania Jana Sobczaka, Isto-

ty Cezarego Domarusa, a tak˝e opowiadania

ze zbioru Pizza weselna Darka Foksa;

– kampowy wizerunek publiczny , a wi´c

pisarstwo Manueli Gretkowskiej i jej istnie-

nie w przestrzeni publicznej, konstruujàce

fikcyjnà biografi´-gr´, której antycypacjà by-

∏aby aktywnoÊç Wilde’a-dandysa. Gretkowska

kontestuje kultur´ kategoryzujàcà, dyskrymi-

nujàcà, zasadzajàcà si´ na podzia∏ach i pró-

buje uskuteczniaç pe∏ne w niej

uczestnictwo, które wynika∏oby

mi´dzy innymi z zacierania gra-

nicy mi´dzy to˝samoÊcià autorki

a stwarzanà przez nià fikcjà.

JednoczeÊnie odrzuca ona au-

tentycznoÊç, uznajàc kicz za je-

dyny i pe∏noprawny sposób eks-

presji – sztucznoÊç kreowanego

Êwiata sygnalizuje, i˝ poza kulturà

i jej konwencjami nie ma istnie-

nia, zaÊ szansa podmiotu tkwi

w zak∏ócaniu estetycznych porzàd-

ków. Problematyka ta zagarnia

chyba ca∏à twórczoÊç Gretkowskiej, a szcze-

gólnie My zdies’ emigranty, Kabaret metafi-

zyczny, Tarot paryski, Polk´, Sceny z ˝ycia poza-

ma∏˝eƒskiego (napisane wespó∏ z Piotrem

Pietuchà);

– kampowa historia wolnoÊci, czyli „bru-

Lion” – pismo (od nr 9 z 1989 roku), zrównu-

jàc w prawach wszystkie sposoby uczestnic-

twa w kulturze, sta∏o si´ rzecznikiem plurali-

zmu. Skandalizujàce pismo pos∏ugujàce si´

estetycznà wielog∏osowoÊcià doprowadza∏o

do starcia autorytetu i wolnoÊci. Na równych

prawach przedstawia∏o wi´c, nie opatrujàc

publikacji ˝adnym komentarzem, materia∏y

szokujàce, drastyczne obok tych artystycznie

i intelektualnie wartoÊciowych (wyznania sa-

domasochistki sàsiadujà z fragmentami Pyn-

chona, Scholema czy Junga), wydrukowa∏o

w Polsce lat 80.

Odmiany kampu

Kamp, który dzia∏a w poszczególnych reje-

strach kultury, organizuje literackie fikcje,

strategie konstruowania wizerunku artysty

w przestrzeni publicznej, a tak˝e sposoby

uczestnictwa w spo∏ecznej komunikacji, me-

tody manifestowania poglàdów. Ze wzgl´du

na funkcje pe∏nione przezeƒ w literaturze

i w ˝yciu literackim, mo˝na wyodr´bniç:

– kamp ˝ycia codziennego, a zatem przy-

padek literatury banalistycznej, stajàcej po

stronie niewa˝noÊci, Êwiadomie popsutej,

przez estetycznà bylejakoÊç albo stylizacyjny

nadmiar pokazujàcej relacyjnoÊç j´zyka i jego

ograniczenia, a tak˝e stawiajàcej w stan po-

dejrzenia wszelkie wielkie figury semantycz-

ne, ideologiczne i estetyczne. Literatura ta,

poprzez swojà fabularnà i formalnà niedba-

10/2003

605

horyzonty polonistyki

Foto: Emanuela Pachowicz

antysemickie teksty „wysokiego” Céli-

ne’a (wyst´pujàc przeciwko za˝enowanemu

przemilczaniu „potkni´ç” kulturowych auto-

rytetów), w∏àczy∏o do swojego mówienia j´-

zyk niski albo odra˝ajàcy, zaprezentowa∏o

doÊwiadczenia undergroundowe, wàtki por-

nograficzne czy narkotykowe;

– katolicyzm w wersji kampowej, czyli

przypadek „Frondy” , agresywnego pisma

prezentujàcego g∏´bokà ortodoksj´ religijnà

i politycznà, fundamentalistycznego i doktry-

nerskiego, publikujàcego teksty faszystow-

skie, antysemickie, zajadle zwalczajàce

mniejszoÊci seksualne, wykorzystujàcego es-

tetyk´ kampu jako narz´dzie walki ideolo-

gicznej. Zamieszczane na ∏amach reklamy

dewocjonaliów i sakramentów, indeks ksiàg

zakazanych, sàsiadujàce z wywiadem z ko-

Êcielnym dostojnikiem zwierzenia nekrofilki

sà sygna∏ami prze∏amywania decorum , Êwia-

domego pos∏ugiwania si´ anachronizmem,

wprowadzanej z premedytacjà niestosowno-

Êci, wykorzystywania estetycznego zaburze-

nia dla zamanifestowania wyraênej postawy

ideologicznej. Reakcjà na kontrowersyjnoÊç

„pisma poÊwi´conego” jest zazwyczaj próba

zmarginalizowania go przez krytyków, którzy

kwalifikujà zjawisko jako kulturowy i Êwiato-

poglàdowy eksces w rzeczywistoÊci liberal-

nej, zaÊ zawarty przez „Frond´” pakt z maso-

woÊcià uznajà za koniunkturalne zabieganie

o popularnoÊç. Byç mo˝e jednak nale˝a∏oby

potraktowaç jej (w du˝ej mierze kampowe)

strategie powa˝niej, jako prób´ wywalczenia

równoprawnego, niepluralistycznego j´zyka

polskiego katolicyzmu, który modzie na tole-

rancj´ i nieokreÊlonoÊç przeciwstawia ide-

owà integralnoÊç;

– kampowa historia pokolenia , czyli te

narracje, które konstruujà biografie nieca∏o-

Êciowe, niespójne, antyheroiczne, aby poka-

zaç mniejszoÊç walczàcà o prawo do bierno-

Êci w zaanga˝owanych latach 80. By∏yby one

upomnieniem si´ o prawo do niewa˝noÊci

w∏asnej historii, usi∏owaniem wywik∏ania si´

z siatki ideowo-moralnych zobowiàzaƒ

i ograniczeƒ. Ksià˝ki te pokazujà wi´c boha-

terów, którzy w czasach walki politycznej

i stanu wojennego lekcewa˝à zarówno sys-

tem nie-do-˝ycia, jak i opozycyjnych bez-

kompromisowców. Ich negacja, objawiajàca

si´ w ekspresyjnej dowolnoÊci, jest próbà zy-

skania prywatnej wolnoÊci. Do narracji ta-

kich nale˝à: WieloÊcian Jerzego Sosnowskie-

go, Si∏a odpychania Cezarego Michalskiego,

Niskie ¸àki Piotra Siemiona, Jak zosta∏em pi-

sarzem (próba autobiografii intelektualnej)

Andrzeja Stasiuka i Dryf Jana Sobczaka.

606

polonistyka

horyzonty polonistyki

Na przyk∏ad

Aby nieco dok∏adniej przyjrzeç si´ kampo-

wym strategiom, warto pos∏u˝yç si´ przyk∏a-

dem ostatniej z wymienionych powieÊci 2 . Bo-

hater Dryfu przedstawia swojà ∏˝e-biografi´

i ujawnia szczegó∏y awanturniczej, burzliwej

egzystencji. Monologuje o „by∏ym” Êwiecie,

o epoce zamkni´tej i dokonanej, która w po-

wieÊci podlega prezentacji i ocenie. Czas

przesz∏y i w∏aÊciwy stanowià tu lata 80., czyli

ostatnia dekada PRL-owskiej rzeczywistoÊci.

Mówi si´ o dojrzewaniu uj´tym w karby sys-

temu i zaprojektowanym przez klaustrofo-

bicznà konkretnoÊç wiodàcà do „teraz” nar-

racji, czyli do lat 90.

skiej. Szczególnie, ˝e przy metrze osiemdziesi´ciu

pi´ciu wa˝y∏em 55-57 kilogramów. Jako ta trzcina

na wietrze nie stanowi∏em zagro˝enia. (s. 6)

Jako ta trzcina niegroêny, ale i gi´tki,

chwiejny, pozbawiony jakiegokolwiek ideolo-

gicznego kr´gos∏upa. KtoÊ wybierajàcy lekkoÊç

jako znoÊnà form´ bytu w Êwiecie totalizmu.

Aby dope∏niç prezentacji g∏ównego boha-

tera, nale˝y jeszcze ujawniç jego nazwisko,

b´dàce integralnym elementem publicznej

to˝samoÊci. A zatem, nomen omen , Leszek

Wa∏´sik, objawia i w ten sposób swój stosu-

nek do rzeczywistoÊci, nosi bowiem miano

niepowa˝ne, powsta∏e w wyniku zdrobnienia

oznaczajàcego nieoficjalnoÊç i dystans pod-

szyty lekcewa˝eniem. JednoczeÊnie Wa∏´sik

to ktoÊ, kto si´ po prostu wa∏´sa,

szwenda si´, b∏àka, jest marude-

rem, pró˝niakiem i ∏azikiem plà-

czàcym si´ to tu, to tam bez wy-

raênego celu. Wspó∏czesny pica-

ro wyrzucony poza Êwiat, wybie-

rajàcy odtràcenie w „czasach er-

zacu” (s. 19), troch´ kreujàcy si´

na Kerouakowskiego „Êwi´tego

blagiera” i byç mo˝e jeden

z tych, którzy oglàdajà w TV

film Easy Rider , kiedy tam, na Ryn-

ku, si´ bijà. Wszystko sprowadza si´ do wybo-

ru takiej formy istnienia, która sprawi, ˝e bo-

hater znajdzie si´ „na zewnàtrz”:

A kiedy zrozumia∏em, ˝e patrz´ na to wszystko

z boku, wszystko sta∏o si´ proste, dla siebie mog´

ju˝ graç ten teatr. Dosta∏a mi si´ rola nielichego

cwaniaczka (s. 136).

Zaczyna wi´c Leszek Wa∏´sik prowadziç

gr´ z siermi´˝nà rzeczywistoÊcià – wszystkie

jego dzia∏ania sà zdeterminowane przez za-

sadniczà komplikacj´ Êwiata: „nawet gdy

protestujesz przeciwko systemowi, ulegasz

wp∏ywom z zewnàtrz i zmieniasz swoje ˝ycie

w ciàg∏à reakcj´, w Wiecznà Odpowiedê. Jak

zatem szcz´Êliwie ˝yç” (s. 5)... Bohater wy-

biera najprostsze wyjÊcie pozwalajàce odgro-

dziç si´ od teraêniejszoÊci:

˚ycie gdzie indziej

„W latach osiemdziesiàtych

˝y∏em w innej rzeczywistoÊci”

(s. 5). Pierwsze zdanie powie-

Êci Sobczaka wprowadza od-

biorc´ in medias res, zawiera

ono bowiem trzy elementy

konstytuujàce powieÊç i stano-

wi jednoczeÊnie najdoskonalsze

jej streszczenie. B´dzie nas od-

tàd interesowaç pierwszoosobo-

wy narator, a wi´c podmiot do-

Êwiadczany przez Êwiat, czas, w którym przy-

gody narratora-bohatera b´dà si´ linearnie

rozwijaç, czyli lata 80., wreszcie miejsce akcji,

które mo˝na okreÊliç mianem „niedorzeczy-

wistoÊci”. Tym, co najistotniejsze i najbardziej

pi´tnujàce, jest tutaj nienormalnoÊç, innoÊç,

dziwnoÊç, chorobliwoÊç. Polska jako prze-

strzeƒ rozplenionej niemo˝noÊci; przestrzeƒ,

w której si´ dryfuje, a zatem przemieszcza

w zwolnionym tempie, ciàgle zbaczajàc z kur-

su pod wp∏ywem niedobrego, zbyt silnego

pràdu.

Bohater powieÊci jest cz∏onkiem m∏odzie-

˝owej subkultury:

Nosi∏em d∏ugie w∏osy, ubiera∏em si´ kolorowo,

kilkuset metrów nie mog∏em przejÊç, ˝eby nie byç

wylegitymowanym przez patrol Milicji Obywatel-

J. Sobczak, Dryf. Warszawa–Czarne 1999. Cytaty w tekÊcie oznaczaç b´d´ numerem strony w nawiasach.

10/2003

607

Anna Mizerka - Kamp po polsku.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: