PRZEWODNIK PO LUBLINIE.docx

PRZEWODNIK PO LUBLINIE

Krótko o Lublinie

   Lublin - największe miasto na wschód od Wisły - ma bardzo stary rodowód. Od początków osadnictwa w VI wieku do uzyskania praw miejskich w 1317 roku upłynęło ponad siedem stuleci; podobny przedział czasowy dzieli Lublin od uzyskania aktu lokacyjnego, z rąk króla Władysława Łokietka, do czasów współczesnych.

   Najstarszym zabytkiem architektury w Lublinie i na Lubelszczyźnie jest wieża obronna na Wzgórzu Zamkowym, wzniesiona w XIII w.

   Przez następnych kilkaset lat powstawała w średniowiecznym grodzie oraz w okresach późniejszych różnorodna architektura: świecka i sakralna, obronna i mieszkalna, prywatna i komunalna.

   W naszym mieście możemy podziwiać zabytki architektury, od romańskiej do współczesnej.

   Najważniejsze dzieła muratorów i architektów, które pełnia różne funkcje, często inne od pierwotnych, znajdują się na Szlaku Zabytków Architektury.

To co warto zobaczyć:

1.SZLAK ZABYTKÓW ARCHITEKTURY

ü    

ü   Przystanek 1.

Brama Krakowska usytuowana w dawnych murach obronnych, otaczających Stare Miasto, które były wzniesione wkrótce po najeździe tatarskim w 1341 r. Jest architektonicznym symbolem Lublina, pełniąc funkcję komunikacyjną pomiędzy Starym Miastem a Śródmieściem. W jej pomieszczeniach mieści się Muzeum Historii Miasta Lublina.

W obecnym wyglądzie Bramy widoczne są nawarstwienia różnych stylów. Najstarsza jest dolna, gotycka część w formie graniastosłupa, ozdobiona szachownicowym układem cegieł i ciosów kamiennych. Z XV wieku pochodzi dwukondygnacyjna nadbudowa, dekorowana rozetami z cienkiej cegły "zendrówki".
  Przedbramie z krenelażem a także ośmioboczna część Bramy wzniesiona została w XVI w., w stylu renesansowym. Barokowy hełm z monogramem SAR (Stanislaus Augustus Rex) i datą 1782 świadczy o kolejnym etapie rozbudowy obiektu, dokonanej przez arch. Dominika Merliniego.

Brama pełniła dawniej funkcję czatowni straży pożarnej a także miejsca, z którego, od 1686 r. bywał grywany hejnał miejski. Tuż za Bramą Krakowską, przy ul. Jezuickiej 1/3 znajduje się Lubelski Ośrodek Informacji Turystycznej, odwiedzany licznie przez turystów krajowych i zagranicznych.

Przystanek 2.

Kościół pw. Św. Ducha, z pocz. XV w.,zlokalizowany poza murami staromiejskimi, przy ul. Krakowskie Przedmieście 1, obok Nowego Ratusza, pełnił pierwotnie funkcje szpitalne jako przytułek dla ubogich oraz osób chorych i niedołężnych. Świątynia była zarządzana pierwotnie przez rajców miejskich.

Po pożarach w 1575 i 1602 r. kościół odbudowano w stylu renesansu lubelskiego, dostawiając do gotyckiej nawy nowe prezbiterium, które przylega obecnie do ratusza i jest nakryte barokow ą kopułą. Część elementów wnętrza świątyni zachowała renesansowe sztukaterie.

Odbudowa kościoła, po pożarze w 1733 r., spowodowała dalsze zmiany: m in. powstał barokowy, finezyjnie zdobiony szczyt, a podwyższona wieża otrzymała w XIX w. neogotyckie zwieńczenie.

Przystanek 3.

Kościół pw. św. Józefa i klasztor oo Karmelitów Bożych, przy ul. Świętoduskiej 14 - tworz ą zwarty kompleks sakralny. Kościół zbudowano w l. 1635-44, w stylu renesansu lubelskiego.

Piękna bryła świątyni z ozdobnym szczytem, rozcz łonkowanym pilastrami i gzymsami jest bardzo efektowna. Wewnątrz zachowa ły się sklepienia kolebkowe z lunetami, dekorowane sztukateriami.

Ołtarz ma wystrój barokowy. Obiekty klasztorne powstały w I poł. XVII w. z przekształcenia dworu obronnego Rafała Leszczyńskiego - wojewody bełskiego.
 

Przystanek 4.

Zespół kościelno-klasztorny Sióstr Karmelitanek
- przy ul. Staszica 16,

fundacji Mikołaja Daniłłowicza i jego żony Zofii z Tęczyńskich, pochodzi z poł. XVII w. Wspaniale prezentuje się bogato dekorowana fasada kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, do którego przylegają zabudowania klasztorne.

Były one siedzibą obu odłamów karmelitanek: poczętek i józefatek, a od 1835 r. - Sióstr Miłosierdzia od św. Wincentego a Paulo, zwanych szarytkami. W tym czasie część klasztoru pełniła funkcje szpitalne.

Obecnie Państwowy Szpital Kliniczny nr 1 zajmuje obiekt klasztorny w całości.

Przystanek 5.

Pałac książąt Czartoryskich - przy Placu Litewskim 2,

był zbudowany na przełomie XVII i XVIII w. wg projektu Tylmana z Gameren, w stylu barokowym. W 1728 r. rezydencję przebudowano pod nadzorem arch. Franciszka Magiera.

Właścicielami pałacu, oprócz Czartoryskich, byli także Lubomirscy i Sieniawscy. Obiekt stopniowo zmieniał swoje przeznaczenie (fabryka tabaki, kino) i stracił pierwotne cechy stylowe.

Po II wojnie światowej Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze odbudowało i zagospodarowało obiekt na biura i dom wycieczkowy.

Przystanek 6.

Dawny gmach Kasy Przemysłowców Lubelskich,

przy ul. Krakowskie Przedmieście 56, obecnie Grand Hotel Lublinianka, wzniesiono w 1900 r. wg proj. Gustawa Landau Gutentegera.
Majestatyczny, eklektyczny gmach ma dwie reprezentacyjne elewacje - od Krakowskiego Przedmieścia i ul. Kołłątaja. Narożnik zdobi kopuła z latarenką.

Istniejąca tu Kasa Przemysłowców Lubelskich, od 1926 r. rozszerzona na rolników, wspierała działalność gospodarczą poprzez udzielanie taniego kredytu. Podczas II wojny światowej budynek zajęli okupanci, urządzając w nim Dom Niemiecki.
 

Przystanek 7.

Kościół i klasztor oo Kapucynów,
przy ul. Krakowskie Przedmieście 42,

powstał w l. 1726-1733, w oparciu o projekt Karola Baya, dzięki fundacji Karola Sanguszki - marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego żony Marii z Lubomirskich.

Bryła kościoła pw. św. św. Aposto łów Piotra i Pawła reprezentuje styl baroku toskańskiego. Fasadę wykonano w klasycyzującym stylu, z trójkątnym szczytem, w centrum którego widnieje okulus z Okiem Opatrzności.

W II poł. XIX w. dostawiono od wschodu neogotycką kaplicę Bractwa Różańcowego.

Przystanek 8.

Hotel "Europa"

przy ul. Krakowskie Przedmieście 29, zbudowany w l. 1865-67 w stylu eklektycznym, wg proj. Ludwika Szamoty, stanowi replikę Hotelu Europejskiego w Warszawie. Lubelski hotel miał zawsze opinię bardzo eleganckiego, nowoczesnego, świetnie wyposażonego i znakomicie obsługiwanego obiektu.

Na podstawie testamentu rodziny Michelsonów stał się własnością Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności. Po zniszczeniach II wojny światowej gmach odbudowano, zachowując dawny wygląd. Przez długie lata funkcjonował w nim Dom Wycieczkowy prowadzony przez PTTK.
 

Przystanek 9.

Teatr im. Juliusza Osterwy,

przy ul. Narutowicza 17, zbudowano w latach 1884-86 wg proj. arch. Karola Kozłowskiego, w stylu eklektycznym.

Mimo kilkakrotnych remontów budynek zachował swą pierwotną architekturę z czasów fin de siecle'u, widoczną w fasadzie obiektu oraz wystroju hallu i widowni.

Grywali tu mistrzowie sceny polskiej: Juliusz Osterwa, Aleksander Zelwerowicz, Stefan Jaracz, Ludwik Solski, Helena Modrzejewska, Mieczysława Ćwiklińska, Ryszarda Hanin.

Przystanek 10.

Kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej
i klasztor Sióstr Brygidek,

przy ul. Narutowicza 6. Świątynię z 1412-20 r. ufundował Władysław Jagiełło w l. 1412-20 jako votum za zwycięstwo pod Grunwaldem; wg tradycji budowali go jeńcy krzyżaccy, osadzeni potem w podlubelskiej wsi Niemce.

Kościół jest jednym z najcenniejszych zabytków sakralnych epoki gotyku i renesansu. Stojący obok pobrygidkowski kompleks klasztorny z lat 1423-1660 zachował pierwotne cechy gotyku: m. in. potężne przypory, pionowo dekorowany szczyt, ostrołukowy portal, skryty za dzwonnicą, i refektarz z renesansową dekoracją.

W 1838 r. klasztor przejęły siostry wizytki, a w okresie międzywojennym - urszulanki.

Przystanek 11.

Kościół pw. Nawrócenia św. Pawła,

przy ul. Dolnej Panny Marii 4, zbudowano w l. 1470-94 poza ówczesnymi murami obronnymi Starego Miasta, staraniem zakonu bernardynów, po uzyskaniu na to zgody od króla Kazimierza Jagiellończyka.

Niszczona przez pożary gotycka świątynia, została gruntownie odbudowana w l. 1607-1630 przez lubelskich muratorów - Rudolfa Negroniego i Jakuba Balina, którzy wzorując się na zamojskiej kolegiacie, stworzyli kanony nowego stylu w architekturze polskiej, zwanego renesansem lubelskim.

  Przystanek 12.

Kościół i klasztor pomisjonarski,

przy ul. Prymasa Wyszyńskiego 6, należy do kompleksu Metropolitalnego Seminarium Duchownego. Otacza go pseudogotycki, XIX-wieczny mur z furtką, która umożliwia dostęp do dziedzińca kościelnego i świątyni, po wcześniejszym uzgodnieniu z przełożonymi seminarium.

Najstarszym, północnym skrzydłem d. klasztoru oo Misjonarzy jest XVII-wieczny pałac z oryginalnym rzeźbionym fryzem z medalionami, które przedstawiają postacie historyczne.

Przystanek 13.

Archikatedra i Wieża Trynitarska,

- cenne zabytki Lublina, przy ul. Królewskiej 10. Budowę renesansowo-barokowej świątyni zrealizowano w l. 1586- 1625 dla zakonu jezuitów, w oparciu o projekt rzymskiego kościoła Il Gesu. Imponuj ącej wielkości nawę otaczają boczne kaplice.

W 1824 r. dobudowano do kościoła klasycystyczny portyk z kolumnami proj. Antoniego Corazziego. Sklepienie archikatedry ozdabia iluzjonistyczna polichromia. Osobliwością jest tzw. akustyczna zakrystia. Warto też zwiedzić podziemia z grobami zasłużonych dostojników kościelnych.

Neogotycka Wieża Trynitarska z 1819 roku, będąca dawniej dzwonnicą, jest siedzibą Muzeum Archidiecezjalnego Sztuki Sakralnej.

Przystanek 14.

Rynek Starego Miasta,

- o wymiarach 62 x 72 m, powstał na potrzeby istniejącego grodu po nadaniu Lublinowi praw miejskich w 1317 r.

Cztery pierzeje pomiędzy narożnymi uliczkami zabudowane są kamienicami, które reprezentują cechy stylowe od gotyku po klasycyzm.

Przystanek 15.

Bazylika pw. św. Stanis ława BM i klasztor oo Dominikanów

- przy ul. Złotej 9, należą do najcenniejszych zespołów sakralnych na Lubelszczyźnie. Obiekt, ufundowany przez Kazimierza Wielkiego w 1342 r., wznoszono etapami w linii staromiejskich murów obronnych.

Kamienno-ceglany kościół przejął funkcję wcześniejszego drewnianego sanktuarium, w którym przechowywano pierwotnie relikwię Krzyża Świętego. Gotycką świątynię odbudowano w stylu renesansowym po strawieniu jej przez groźny pożar, jaki objął miasto w roku 1575 r.

Wśród 11 dostawionych wówczas kaplic szczególnie wyróżniają się: Kaplica Firlejowska, zaliczana do najokazal- 14 15 szych późnorenesansowych budowli na Lubelszczyźnie, z pięknym nagrobkiem Firlejów oraz Kaplica Tyszkiewiczowska, z l. 1645-59, która zawsze budzi zachwyt zwiedzających wysokim poziomem artystycznym renesansowych dekoracji.

Przystanek 16.

Zamek Lubelski,

- obronny kompleks na odosobnionym wzgórzu wapienno-lessowym, składający się z: gotyckiej baszty (donżonu) z XIII w., gotyckiej Kaplicy Trójcy Świętej z XIV w., którą zdobią bezcenne freski rusko-bizantyńskie z 1418 r., ruin tzw. Baszty Żydowskiej będącej pozostałościami zamku królewskiego z XIV-XVIII stulecia, neogotyckiego gmachu d. więzienia zbudowanego w latach 1824-26.

2.Szlak Znanych Lublinian

 Przystanek 1.
Zamek Lubelski - niegdysiejsza siedziba królów polskich

wzniesiona przez Kazimierza Wielkiego, miejsce różnych wydarzeń historycznych, z których najważniejszy był sejm unijny, obradujący pod przewodem króla Zygmunta Augusta, zakończony zawarciem Unii Polsko-Litewskiej w 1569 r.
Na zamku gościli często polscy monarchowie, którzy obdarowywali przywilejami nasze miasto. Szczególne zasługi dla Lublina położył Władysław Jagiełło, będący również fundatorem fresków ruskobizantyńskich, które zdobią gotycką kaplicę pw. Św. Trójcy.

Na zamku przebywał Jan Długosz w l. 1473-76, dzieląc czas na pisanie i zbieranie materiałów do księgi uposażeń diecezji krakowskiej (Liber beneficjorum ... czyli sławnej księgi życiorysów znanych Polaków i dziejów Polski), oraz na wychowywanie królewskich synów Kazimierza Jagiellończyka; za panowania tego monarchy nasze miasto stało się w 1474 r. stolicą nowopowsta łego województwa lubelskiego.

W okresie potopu szwedzkiego przebywa ł na zamku Jan Kazimierz. Niestety, wojny jakie toczyła Rzeczpospolita w XVII i XVIII w., doprowadziły zamek do ruiny i likwidacji. Na jego miejscu wzniesiono w XIX w. więzienie, którego mury są dzisiaj użytkowane przez Muzeum Lubelskie.

 Przystanek 2.
Miejsce związane z życiem i działalnością  "Widzącego z Lublina",

na Podzamczu, na terenie zlikwidowanej przez hitlerowców dzielnicy żydowskiej, przy nieistniejącej obecnie ul. Szerokiej. Tu, pod numerem 28, stał dom Jakuba Izaaka Horowica-Szternfelda (1745-1815) zw. Widzącym za względu na dar jasnowidzenia i przepowiadania przyszłości, religijnego reformatora żydowskiego, współtwórcy chasydyzmu w Królestwie Polskim.

Do jego domu i bożnicy pielgrzymowa ły ogromne rzesze wiernych, przyciągane wielkim autorytetem cadyka, co przysparzało popularności również Lublinowi. Dzisiaj jego grób, znajdujący się na Starym Kirkucie, odwiedzają Żydzi z całego świata.

Przystanek 3.
Stancja Józefa Ignacego Kraszewskiego,

przy ul. Grodzkiej 24 na Starym Mieście. W kamienicy, ozdobionej sgraffitowym portretem pisarza, mieszkał - jako uczeń Wojewódzkiej Szkoły Lubelskiej - przyszły najpłodniejszy pisarz świata, autor kilkuset powieści historycznych, m.in. Starej baśni.

Młody Kraszewski był wprawdzie krótko w Lublinie, jednakże zapamiętane przez niego budowle, zaułki i przedmieścia stały się tłem akcji i wątków kilku powieści: m.in.: Ostatni z Siekierzyńskich, Morituri, Pan Walery i Maleparta.

Warto wiedzieć, że J. I. Kraszewski (1812-87) spędził dzieciństwo w Romano-wie na lubelskim Podlasiu, w szlacheckoziemiańskim dworze dziadków, gdzie znajduje się jego muzeum biograficzne.

 Przystanek 4.
Dom przy ul. Grodzkiej 7,



w którym urodził się Wincenty Ferreriusz Pol (1807-1872), spolonizowany syn Niemca w służbie austriackiej, wybitny polski patriota, uczestnik powstania listopadowego, odznaczony Krzyżem "Virtuti Militari", poeta, profesor pierwszej na ziemiach polskich katedry geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Wincenty Pol był preojczystej, a przede wszystkim polskich gór, od Tatr po Karpaty Wschodnie, autorem zbioru wierszy Pieśń o ziemi naszej (1843 r.).

Jego postawę patriotyczn ą i obywatelską docenili mieszkańcy Lublina, ofiarowując poecie w 1858 r., rodzinny niegdyś dwór na Firlejowszczyźnie, przeniesiony w l. 1969-72 na ul. Kalinowszczyzna 13, gdzie znajduje się obecnie Muzeum Wincentego Pola - Oddział Muzeum Lubelskiego.

Przystanek 5.
Stancja ks. Stefana Wyszyńskiego,

znajdująca się w kamienicy przy ul. Archidiakońskiej 7, gdzie w latach 1925-29 mieszkał w czasie studiów na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim przyszły Prymas Tysiąclecia.

Na tablicy z brązu znajduje się okolicznościowa informacja z pięknymi słowami Jana Paw ła II: Niech pamięć o ks. Prymasie będzie zawsze źródłem odnowy dla Kościo ła w Polsce i dla Narodu Polskiego.

Ks. Stefan Wyszyński przebywał w czasie okupacji w Laskach k. Warszawy oraz w pałacu Zamoyskich w Koz- łówce na Lubelszczyźnie.


W l. 1946-48 był biskupem - ordynariuszem diecezji lubelskiej. Ten fakt upamiętnia epitafium w Archikatedrze Lubelskiej oraz pomnik przedstawiający Jego postać, stojący na terenie Kurii Metropolitalnej przy ul. Prymasa Stefana Wyszyńskiego (patrz również przyst. 16).

 Przystanek 6.
Muzeum Literackie im. Józefa Czechowicza,

przy ul. Złotej 3, w kamienicy będącej uprzednio własnością zasłużonego dla Lublina Jana Riabinina (1872-1942), historyka, archiwisty, autora cennych prac z dziejów miasta. Muzeum upamiętnia i popularyzuje życie i twórczość znanych lubelskich pisarzy i poetów: Józefa Czechowicza, Konrada Bielskiego, Józefa Łobodowskiego, Kazimierza Andrzeja Jaworskiego, Antoniego Madeja i wielu innych.

Najwybitniejszym z nich był Józef Czechowicz (1903- 39), uważany za jednego z największych polskich poetów XX w. W jego 6 wierszach, jak np. w Poemacie o mieście Lublinie, zawarty jest magiczny klimat i uroda przedwojennego miasta.

Z ulicy Dominikańskiej śpiew chóru: dziewczęta chwalą Marię. Z Archidiakońskiej do wtóru samotnych skrzypiec arie ... Ten awangardowy poeta, lublinianin z urodzenia, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r., zginął od niemieckiej bomby w pobliżu Placu Litewskiego, w pełni sił twórczych (patrz przyst. 12).

W domu przy ul. Złotej 2 mieszkała Franciszka Arnsztajnowa, działaczka niepodległościowa, współzałożycielka - wraz z J. Czechowiczem - Oddziału Związku Literatów Polskich w Lublinie, również współautorka wydanego z poetą zbiorku poezji "Stare kamienie", poświęconego Staremu Miastu.

Przystanek 7.
Kamienice na Rynku Starego Miasta

były świadkiem narodzin i twórczości wielu znakomitych lublinian. Postacie sławnych poetów upamiętniają sgraffitowe medaliony na fasadzie kamienicy Konopniców (Rynek 2):
- Sebastiana Klonowica "Acernusa" (1545-1602), poetę, burmistrza i rajcę, autora "promujących" Lublin poematów Pholitron, Roxolania, krajoznawczo- obyczajowego przewodnika Flis, krytyczno-obyczajowego Worek Judaszów czy epitafium na śmierć Jana Kochanowskiego Żale nagrobne;
- Biernata z Lublina, zwanego ojcem piśmiennictwa polskiego, autora modlitewnika Raj duszny - pierwszej wydanej po polsku książki (1513 r.);
- Jana Kochanowskiego (1530-1584), najwybitniejszego poety polskiego Odrodzenia, dworzanina i sekretarza królewskiego, piewcy różnych wydarzeń historycznych mających miejsce w Lublinie; zmarł tu, zasłabnąwszy podczas sesji Trybunału Koronnego (patrz przyst. 10);
- Wincentego Pola (patrz przyst. 4).

W kamienicy Rynek 3 urodził się wybitny aktor i reżyser Aleksander Zelwerowicz (1877-1955).

Na fasadzie kamienicy Rynek 16, na wysokości I piętra, widni...