Szyjewski Andrzej - Religia slowian.pdf - Duchowosc_Religia - himen303

Andrzej Szyjewski

RELIGIA SŁOWIAN

Wydawnictwo WAM Kraków 2003

Zgodnie uważa się, że poznanie religii oraz dialog międzyreligijny mają zasadnicze znaczenie dla

naszych czasów. Jednak z tą powszechnie uznawaną potrzebą podejmowania powyższych kwestii nie

zawsze idzie w parze dostępność podstawowych narzędzi, które byłyby adekwatne, wiarygodne i

zrozumiałe.

Celem tej serii jest dostarczenie rzetelnej, podstawowej wiedzy na temat różnych religii, jak i

przedstawienie zasadniczych elementów potrzebnych do konfrontacji poszczególnych tradycji

religijnych z chrześcijaństwem. Przy tym ostatnim zabiegu nie kieruje nami żaden duch apologetyczny

ani tym bardziej chęć ukazania hierarchii religii. Wynika on raczej z przekonania, że dla ułatwienia

autentycznego spotkania między osobami, religiami i kulturami potrzebna jest także jasna świadomość

wzajemnych różnic.

Teksty niniejszej serii mają charakter wprowadzenia, koncentrują się na początkach, księgach

świętych, tradycji, praktykach, nauce, konfrontacji-dialogu z chrześcijaństwem, podając również

podstawową bibliografię do dalszych studiów.

Redakcja Antoni Henryk Stachowski

Projekt okładki Sebastian Stachowski

ISBN 83-7318-205-5

WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26, 31-501 KRAKÓW

tel. (012) 429 18 88 fax (012) 429 50 03 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl

DZIAŁ HANDLOWY

tel. (012) 429 18 88 wew. 322, 348, 366 • (012) 423 75 00

fax(012)430 32 10

e-mail: handel@wydawnictwowam.pl

Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ : http://Wydawnictwo Wam.pl

Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictwa WAM • ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

Spis treści

1. Religia bez źródeł................................................... 5

Korzenie 5

To, czego nie ma 8

To, co może być 11

Mitologia a religia 23

2. Świat wyłowiony..................................................27

Bóg i Diabeł 28

Konflikt 32

Jajo kosmiczne i wycinanki 36

3. Jak zwalczyć chaos?.............................................39

Zagadka dualizmu słowiańskiego 3 9

Gromowładca 43

Adwersarz 47

Weles, Mikołaj i sfera chtoniczna 52

Pojedynek kosmogoniczny 59

Ambiwalencja sił sakralnych 65

4. Wielki młyn..........................................................69

Trójdzielny kosmos 69

Niebieska forma 73

Kraina zmarłych 76

Axis mundi 80

„Światowid" ze Zbrucza 88

5. Zaginieni bogowie................................................93

Teologia słowiańska 93

Bóg bogów 97

Słońce, kowal i ogień 103

Bóstwa płodności i wegetacji 114

Problem bóstwa żeńskiego 124

6. W obliczu bogów............................................... 137

Obrzędowość 137

Świątynie i kapłani 149

7. W kręgu boginek................................................ 157

Pochodzenie demonów 157

Boginki, wiły, rusałki 170

Demony wodne 175

Groźny las 179

Swojskie gospodarstwo 184

8. Ciało i dusza - zarys antropologii...................... 191

Dola 191

Narodziny 195

Wielość dusz 202

Po śmierci 206

9. Na szlaku junackim............................................213

Bohaterowie 213

Cudowne moce 217

Relacje wzajemne junaków 222

Zmiejeborstwo i heros-fundator 225

Podróż w zaświaty 231

Śmierć herosa 233

Zamiast bibliografii............................................237

Indeks nazwisk oraz nazw geograficznych

i etnograficznych................................................247

Indeks bóstw, postaci i terminów religijnych

i innych...............................................................255

Religia bez źródeł

„Historia badań nad religią Słowian jest historią rozczarowań"

[Stanisław Urbańczyk, Dawni Słowianie - wiara i kult, Wrocław 1991, s. 125]

Korzenie

Skąd się wzięli Słowianie i kiedy pojawili się na mapie dziejów, stanowi na nowo - po kilku wiekach

sporów i politycznych rozstrzygnięć - zagadkę. Po latach forsowania poglądu o prasłowiańskim

charakterze kultury łużyckiej, czyli autochtoniczności ludności słowiańskiej na ziemiach stanowiących

dorzecze Odry, Wisły i Dniepru, większość uczonych zajęła obecnie inne stanowiska. Mówi się, że

kolebką Słowian jest bądź obszar obecnej granicy między Ukrainą i Białorusią wokół Prypeci, bądź

ukraińskie dorzecze Dniestru czy też leśne obszary Naddnieprza (kultura kijowska). Istnienie tzw.

pustki osadniczej z V-VI wieku ma być dowodem, że dopiero wielka wędrówka ludów doprowadziła

do zasiedlenia przez Słowian ziem polskich i po-łabskich. Inni badacze twierdzą, że ziemie te mógł

już

6 RELIGIA BEZ ŹRÓDEŁ

w III w. n.e. zajmować żywioł słowiański, ale w układzie mozaikowym z innymi, zwłaszcza

germańskimi i celtyckimi plemionami. Ponieważ jednak przedmiotem tej książki nie jest całość

historii słowiańskiej, lecz jedynie życie religijne, nie wdając siew szczegółowe spory, dotyczące

etnogenezy Słowian, powiedzmy tyle, co wydaje się niezbędne dla zrozumienia głównych kategorii

ich kultury.

Słowianie pojawiają się na kartach historii spisywanych przez spadkobierców antyku w VI wieku; w

VII i VIII wieku zajęli ogromny obszar środkowej i wschodniej Europy, nakładając się na poprzednie

kultury i częściowo je asymilując. Rozdzielenie plemion słowiańskich na trzy grupy: wschodnią,

zachodnią i południową przyspieszyło rozbijające jedność terytorialną zajęcie równiny węgierskiej

przez ugrofińskich Madziarów (Węgrów). Jeśli wierzyć Geografowi Bawarskiemu z IX wieku,

Słowianie nie stracili świadomości własnej jedności, twierdząc, że wszystkie plemiona słowiańskie

wywodzą się z jednego ludu, zwanego „Zeriuani", co rekonstruuje się zwykle jako Serbów lub

Siewierzan; w tym samym kontekście można umieścić znany z Kroniki Wielkopolskiej przekaz o

trzech protoplastach słowiańskich Lechu, Czechu i Rusie połączonych więzami braterstwa. Językowo

przynależą Słowianie do ludów indoeuropejskich, i to tych, które bliskie były wschodniej,

indoirańskiej gałęzi tej grupy. Noszą więc w sobie pasterskie dziedzictwo indoeuropejskie, pogłębione

długotrwałą stycznością ze stepowymi ludami irańskimi - Scytami i Sarmatami, czego wyrazem jest

np. patriarchalny charakter rodu czy szczególna rola bydła w kulturze.

7 KORZENIE

Wykazują zarazem cechy językowo-kulturowe, które zbliżają ich do Bałtów, co pozwalało

językoznawcom mówić o hipotetycznej wspólnocie bałtosłowiańskiej datowanej na drugie tysiąclecie

p.n.e. Prawdopodobnie też wraz z rozwiniętymi związkami z wodą przejmują pewne koncepcje

religijne obecne u ludów ugrofińskich północnej Europy. W okresie, o którym mówimy, prowadzą

osiadły, rolniczy tryb życia, z wykorzystaniem żelaznych narzędzi rolnych. Kultura Słowian miała

więc charakter agrarny, a poszczególne plemiona określały się prawdopodobnie nazwami

nawiązującymi do związków z ziemią, jak choćby Polanie - mieszkańcy pól na polanach leśnych,

Lędzianie-Lachowie - mieszkańcy lędów (wypalenisk-ugorów pod uprawę), Łużyczanie - mieszkańcy

podmokłych terenów (prasł. *łąże ] ), czy Serbowie „siewcy" (prasł. *ST?rbh „siać", „wyrastać").

Określenia orać, żąć, pole, radio, socha, pług, sierp mają źródłosłów prasłowiański. Do elementów

kształtujących typ kultury można dodać wielowiekowe zmagania z nadciągającymi ze wschodu

ludami stepowymi, od Hunów w V wieku, przez Awarów, Węgrów, Chazarów, Pieczyngów-

Kipczaków, po mongolskich Tatarów i ich imperialnych następców Turków. Z pewnością w nich

dopatrywać się można źródła akcentowanego przez autorów bizantyńskich okrucieństwa Słowian. Być

może właśnie walka stała się też podstawą etnonimu Chorwaci - „chrobrzy", „dzielni" lub „stróże".

Gwiazdka (*) oznacza formę hipotetyczną, rekonstruowaną, dotyczy to zwłaszcza słów

prasłowiańskich (prasł.) i praindoeuropejskich (pie.).

8 RELIGIA BEZ ŹRÓDEŁ

To, czego nie ma

Zadaniem tej książki powinno być zwięzłe przedstawienie systemu religijnego Słowian, opartego na

mitycznym modelu świata. Taki cel rodzi jednak od razu szereg problemów, które muszą zostać

rozstrzygnięte, zanim przejdziemy do jego wypełnienia. Odczytanie ogromnego bogactwa znaczeń,

jakie niosą ze sobą mity jakiejkolwiek kultury, jest zadaniem bardzo trudnym, jak głosi część

antropologów - niemal niemożliwym ze względu na nieprzekładalność znaczeń symbolicznych,

stanowiących podstawę systemów religijnych. Tego rodzaju opinie słyszymy, gdy interpretacji

podlegają społeczności bezpośrednio badane przez przygotowanych językowo naukowców, gotowych

przez długie lata spędzone wśród ich członków nasiąkać obcymi sposobami myślenia. A co zrobić w

przypadku, kiedy, jak u Słowian przed przyjęciem przez nich chrześcijaństwa czy to we wschodniej,

czy zachodniej wersji, nie ma bezpośredniego dostępu do ich świata i sposobów jego interpretacji? Ich

zachodnim sąsiadom, Germanom poszczęściło się o wiele bardziej, odnaleziono bowiem podręczniki

służące skaldom w zrozumieniu odchodzących w przeszłość metafor ich modelu świata. Te

podręczniki, choć mówią tylko o systemach wierzeniowych północnych szczepów germańskich i

zawierają treści chrześcijańsko przetworzone, umożliwiły w miarę pełne zrozumienie świata

germańskiego. Noszą one nazwę Eddy: starszy to Edda poetycka, młodszy -Edda prozaiczna.

Niegdysiejsi oświeciciele Europy, Celtowie, mają wiele znacznie głębiej schrystianizowanych dzieł

pełnych średniowiecz-

TO, CZEGO NIE MA

nych mądrości, jak walijski Mabinogion, jak iryjska Księga najazdów, ale nie ulega wątpliwości, że

wszystkie one tkwią głęboko w niechrześcijańskiej wizji świata i człowieka.

Niestety, nie zachował się żaden własny słowiański zbiór tekstów mitycznych, nie ma ani słowiańskiej

Eddy ani Iliady. Zabrakło wśród misjonarzy chrześcijańskich i kronikarzy średniowiecznych głębokiej

dociekliwości, zainteresowania i pragnienia wglądu w życie duchowe ludów, które przyszło im

nawracać. Współczesnym badaczom pozostało jedynie kilka wzmianek kronikarzy, podejrzewanych o

mechaniczne wtłaczanie wiadomości o pogaństwie słowiańskim do ortodoksyjnego światopoglądu

chrześcijańskiego (tzw. interpretatio Christiana) i posiadanej wiedzy o religii greckiej i rzymskiej

(interpretatio classica). Tęsknota za słowiańską mitologią wyłożoną explicite, połączona z

oczekiwaniami ezoterycznymi jakiejś pradawnej wiedzy, zaklętej w księgi, jest źródłem produkcji

falsyfikatów w rodzaju Vedy Slo-veny Stefana Verkovicia czy Księgi Welesowej, „cudownie

zachowanej" i „odnalezionej" przez Izenbeka na Ukrainie. Fałszerstwa nie omijają też świadectw

materialnych, czego przykładem mogą być tzw. prillwickie idole, figurki bóstw z napisami

runicznymi, sfabrykowane w XVIII wieku w meklemburskim Prillwitz.

Zrodzony brakiem informacji głód faktów próbują zapełnić literaci. Uznana za jedną z

najważniejszych książek XX wieku, trylogia Władca pierścieni, napisana przez profesora filologii

angielskiej J.R.R. Tolkiena, jest ubocznym efektem poszukiwań przez niego zaginionej (podobnie jak

mitologia Słowian) „mitologii angielskiej".

RELIGIA BEZ ŹRÓDEŁ