Poezja
1890-1900
1. Liryka przełomu antypozytywistycznego
– nawiązanie do tradycji romantycznej
– walka pokoleniowa: młodzi zaangażowani społecznie, starzy konserwatyści
– młodzi: Andrzej Niemojewski, Franciszek Nowicki, Jan Kasprowicz, Kazimierz Tetmajer, Antoni Lange (pseudonim Napierski), Jerzy Żuławski, Zenon Przesmycki (Miriam); Zofia Trzeszczkowska (pseudonim Adam M-ski) – pisała z Białorusi przerażona sytuacją Polaków na kresach
– tytuł to zwykle „Poezje”
– starzy: rozum, rozsądek, trzeźwość; młodzi: szał
– formalnie poezja tego czasu jest pozytywistyczna: abstrakcyjne ogólniki (idee, wierzenia, ludy), metafory (nadziei gwiazda), pytania retoryczne, tryb rozkazujący właściwy dla poezji dydaktycznej agitacyjnej; są też akcenty romantyczne, zatem nie ma własnej formy
– akcent patriotyczno-społeczny jest widoczny przez całą epokę Młodej Polski, zwłaszcza w sytuacjach napięcia – ale nie u dojrzałych twórców
– poezja pobudza do czynu
2. Liryka pesymistyczno-dekadencka
– bierność, pesymizm
– Cezary Jellenty, 1887 Epidemia pesymizmu, 1891 Epidemia rozpaczy
– źródłem pesymizmu są wewnętrzne sprzeczności pozytywizmu i wpływy literacko-filozoficzne: poeta Jakub Leopardi (tłum. 1887), filozof Edward von Hartmann (U źródeł pesymizmu, unicestwienie ludzkości jako jedyne rozwiązanie problemów egzystencjalnych), Artur Schopenhauer Świat jako wola i wyobrażenie
– podstawowe cechy filozofii Schopenhauera: świat jest zły z istoty i nigdy nie będzie lepszym, istotą świata jest wola, czyli irracjonalna siła związana ze ślepym popędem do działania, brak podziału na podmiot i przedmiot, człowiek jest przedmiotem wśród innych przedmiotów, wola inspiruje do egoizmu, popęd pozostaje niezaspokojony, nie udaje się człowiekowi ocalić własnego istnienia, pojęcia idei i wartości służą tylko do usprawiedliwiania swojego egoizmu, im wyższa świadomość, tym lepsze zrozumienie zła świata
Nienasycenie woli można powstrzymać dzięki: litości/współczuciu, kontemplacji sztuki, wyrzeczenie się woli życia (nirwanę), co nie jest równe samobójstwu!
– dekadentyzm – od fr. décadence – upadek, schyłek; XVIII w. Monteskiusz, potem (pozytywnie) Baudelaire, 1886 fr., czasopismo Le Decadent; pokazanie innych źródeł niż lit.-fil.: gwałtowny rozwój uniformizującej cywilizacji przemysłowo-miejskiej a swoboda jednostki
Zwłaszcza artyści, podkreślali to wyglądem i zachowaniem, ale też nowymi bodźcami stymulującymi tworzenie, jak alkohol i narkotyki, oraz przełamywaniem konwencji.
– starzenie się kultury europejskiej, także niemożliwość stworzenia czegoś nowego, zwątpienie w wartości → relatywizm, sceptycyzm
– zwątpienie w przyszłość, bezcelowa prokreacja, ergo kobieta może stać się femme fatale, antywitalizm
– nuda inspirowała do szukania podniet: narkomania, satanizm, perwersja, okrucieństwo (zainteresowanie markizem de Sade i marszałkiem Gilles de Rais), mistycyzm → 1884 Na wspak Joris-Karl Huysmans; rozsmakowanie w chorym pięknie; Wilde: sztuka jest wzorem dla życia, żywe przemija
– w Polsce Miciński, Leśmian
– w Polsce niewiara w niepodległość i brak perspektyw dla młodego pokolenia były niebezpieczne
– Stanisław Przybyszewski Z psychologii jednostki twórczej 1892 – na przykładzie Chopina i Nietzschego o nieprzystosowaniu subtelnej jednostki do „zdrowego” społeczeństwa; Maria Komornicka, Wacław Nałkowski, Cezary Jellenta 1895 Forpoczty – apoteoza „nerwowców”
– poza poezją: Wacław Berent Próchno: niemoc twórcza, negacja życia; perwersja, okrucieństwo, bezpłciowość u Tadeusza Micińskiego i St. Przybyszewskiego (Requiem aeternam); oni i Jerzy Żuławski: kryzys kultury we współczesnym społeczeństwie tłumu przeciętnych ludzi
– determinizm, pesymizm, zwątpienie w wartości: K. Tetmajer, Antoni Lange, J. Żuławski, St. Korab Brzozowski, Wincenty Brzozowski, Miriam; brak celu, słabość, wieczność zła
– rzadko przeestetyzowanie
– spowiedź liryczna, figura młodego starca
– K. Tetmajer! Credo w tomiku Poezje. Seria II 1894 – typowy
– obrazy zastępujące wyznania: złamane skrzydła, samotny wędrowiec donikąd, jałowa, chora pustka, pusty pejzaż, cisza, martwota, mętne, stojące wody, ruiny, okręt bez steru, smutny Chrystus, którego ofiara jest daremna; psychizacja pejzażu: znużony, omdlały, chory, smutny, blady, bezkształtne formy dymu i mgły. Nirwana lub stan bliski śmierci jako kochanka.
– St. Korab Brzozowski Próżnia: leimotyw „Do stalowego nieba próżni” - skrajne zwątpienie, Bóg umarł (Nietzsche, zmierzch bogów)
3. Poszukiwanie terapii
– ukojenie w cierpieniu daje też miłość → odwaga w przedstawianiu scen miłosnych i kobiecego ciała
Tetmajer „Lubię, kiedy kobieta...”, „Na pełną pierś...”; Jan Kasprowicz „Dies irae” - akt miłosny Ewy i Szatana!; Kazimiera Zawistowska – kobieta święta i kurtyzana
– młość jako hedonizm, jako coś podobnego do nirwany lub jako pogłębienie tragedii, gdy brakuje jedności
– Schopenhauer: miłość jest twórcza dla gatunku, ale niszczy jednostkę
– dualizm ciała i duszy: miłość fizycznie jest rajem, duchowo – upadkiem
– marzenie o stanie androgynicznym, kiedy osiągnie się pierwotną jedność płci
– terapeutyczna rola przyrody, zwłaszcza u Tetmajera (zielona łąka niczym pola elizejskie), daje zapomnienie i samotność, ale też przytłacza
– Tatry: Franciszek Nowicki – wolność i refleksja, Żuławski, Wacław Wolski, Zenon Przesmycki, Maryla Wolska, Władysław Orkan, Feliks Gwiżdż; mitologizujący góry Tadeusz Miciński (powieść Nietota)
– Tetmajer – w górach odzyskuje wrażliwość zmysłową, impresjonistyczne opisy, próby ujęcia zmienności zarysów plastycznych kształtowanych przez wiatr, psychizacja pejzażu, by oddać nastrój, personifikacja uczuć
– Kasprowicz Cisza wieczorna: cisza jako postać kobieca, lekki erotyzm upodabnia ją do nirwany-śmierci-ukoicielki
– elementy tatrzańskiej przyrody stają się symbolami: świerk, limba, krzak dzikiej róży; motywy wspinaczki
– Tatry są łącznikiem między człowiekiem a sferą transcendencji
– Kasprowicz od społeczno-naturalistycznej tematyki przechodzi do metafizycznej, przyroda prowadzi do epifanii
– Tetmajer: postać Janosika. Kasprowicz: olbrzym Waligóra
4. Zmiany w liryce pod wpływem symbolizmu
– idealizm: byt idealny jest niezniszczalny i wieczny, byt materialny jest ułudą, poeci mają ująć jedność świata i duszy, która jest cząstką pra-duszy; dusza utożsamiana z podświadomością, pomost do absolutu, świat to symbol prawdziwego bytu, w sztuce symbol jako zmysłowy odpowiednik idei
– symbolizm: XIX w., Francja i Belgia, manifest Jeana Moréas z 1886, w Polsce Miriam o Maruice'ie Maeterlincku w 1891; pragnienie ujęcia wiecznego, stworzenia pozytywnego systemu; nie można radykalnie odróżniać go od innych nurtów, tak jak impresjonizm chce wyrazić nastrój, tak jak ekspresjonizm posługuje się obrazami – dlatego nie można klasyfikować poetów jednoznacznie!
– symbol jako opozycja do alegorii, ma przedstawić to, co nie ma swojego określenia, nie może być jednoznaczny, sugeruje; odrębność języka poetyckiego
– wiersze jako minitraktaty filozoficzne
– identyfikacja z przyrodą ma pozwolić uchwycić wieczność i osiągnąć spokój jak w prabycie
– temat warsztatu poetyckiego: A. Lange pisał jak Słowacki o Słowie, Wacław Rolicz-Lieder
– umowne symboliczne odpowiedniki sfery psychicznej, np. niepoznawalny byt = otchłań, podświadomość = sobowtór, topielec, tworzenie = akt Bóg-stwórcy
– ale też tradycyjne postaci biblijne i antyczne, mit eleuzyński (narodowy) i raju utraconego; poszukiwanie zbiorowej, ogólnoludzkiej świadomości
– figura wędrowca, żeglarza lub skazańca, bo życie to więzienie dla duszy
– Chrystus nie jako Bóg, a nieszczęśliwy człowiek, a Lucyfer jako symbol buntu przeciw losowi, „niosący światło”, nowy Prometeusz. Bogu świat się nie udał, ludzie się buntują, obwiniany o wszczepienie ludziom zła. Bóg – starotestamentowy, despota, Chrystus-obrońca – taki podział zwykle podczas Sądu.
– psychika jako postać-dusza, ma zakamarki, pejzaż wewnętrzny; w romantyzmie poeta nakłada swój nastrój na krajobraz, symboliści chcą dokładnie przekazywać, za pomocą metafor, abstrakcji i konkretu, lub porównania; pejzaż wewn. jest tworzony przy użyciu elementów pejzażu zewn. (→ zwłaszcza u Micińskiego); montaż asocjacyjny – obrazy oddające stan duszy, obok siebie, bez logiki (→ kubizm, oniryzm)
– pejzaż wewnętrzny: to, co w środku opisane za pomocą elementów świata zewnętrznego; psychizacja krajobrazu: to, co zewnętrzne opisane za pomocą uczuć
– zasada powszechnych powinowactw – od Swedenborga: skoro wszystko stanowi cząstki jedności, tzn. wszystko sobie odpowiada, stąd potem synestezja (Tetmajer Trącona struna), Baudelaire Correspondances
– synestezja: 1) słyszenie barw; 2) zestawienie epitetu zmysłowego z pojęciem abstrakcyjnym (białe myśli)
– nie pyta się o znaczenie utworu, a o nastrój! Jak w muzyce. Poeta i odbiorca mają odczuć podobnie
– sugestia – ideał poezji wg Mallarmégo, przekazuje transcendencję
– sugestia najpierw była narzędziem hipnozy (lata 70. XIX w.), w latach 90. Julian Ochorowicz wydaje prace na ten temat, później pojawia się kwestia całkowitego poddaństwa osoby zahipnotyzowanej osobie hipnotyzującej, stąd obawa o jednostkę i społeczeństwo; w sztuce miałoby to być poddanie się artyście, wchłonięcie zasady sugestii przez poezję pokazuje, że, pomimo odrębności poezji, dzieło istnieje społecznie i musi zająć jakąś pozycję wobec odbiorcy (jak najskuteczniej ukształtować dzieło)
– Podsumowanie roli symbolizmu w Polsce: zmniejszenie elementu narracji i mimetycznego opisu, ekwiwalentyzacja, rozbudowanie i autonomizacja znaku, niezwykłość skojarzeń, ustanawianie przez artystę własnych praw (nielogicznych) we własnym świecie. Własny język poezji ma autonomizować sztukę, rozumienie nie jest tu najważniejsze, należy traktować poezję jako stymulant do wielu interpretacji.
1900-1907
– Około roku 1900 przełomowe tomiki Kasprowicza i Micińskiego, a w opozycji Staffa.
1. Ekspresjonizm
– nastroje anarchistyczno-niszczycielskie: Kasprowicz Ginącemu światu (1901) wiersz Dies irae; motyw sądu i końca świata, też u Żuławskiego: zło nie jest ludziach, ale w świecie, upostaciowionym w Bogu
– Hymny to zbiór utworów Kasprowicza wydany w 1922, wybrany z dwóch wcześniejszych tomików; byt ku śmierci, „Wielka procesja-wędrówka ku mogile, prowadzona przez Szatana i Kościotrupa, symbolizuje tragizm ludzkiej egzystencji poddanej – podobnie jak u Schopenhauera – złu i śmierci.”
– głęboki pesymizm, aktywniejszy niż bierni dekadenci
– nazwa ekspresjonizm jest późniejsza, Niemcy ok. 1910, w Polsce: poznańska grupa „Zdrój” (1917-1922), Hymny Kasprowicza, Miciński, Przybyszewski, Komornicka i Maria Grossek-Korycka (Orzeł oślepły, oniryczno-wizyjno-eschatologicznie, eksperymenty językowe, elementy turpizmu i muzyki)
– spotęgowana intensywność wyrazu, hiperbolizacja uczuć, często sceneria kosmiczna, która wyglądając na zewnętrzną jest tak naprawdę wewnętrzna, podobieństwo do Apokalipsy,
– kwestia kondycji ludzkiej, mitologia, Biblia, literatura (np. Lucifer, Orland szalony, Meduza Micińskiego), reprezentowanie zbiorowości, bunt (wobec Boga i identyfikacja z upadłymi aniołami)
– Augusty: skąd pochodzi zło? Kasprowicz: nieszczęśliwie zaprojektowana egzystencja człowieka, grzech to obciążenie; Miciński: zło trudno oddzielić od dobra, zwłaszcza w psychice, sadyzm jako zasada świata, szukanie ciemnego sobowtóra w głębi duszy
– niechęć do ładu, harmonii i pracy nad formą, zatem dysonanse, elementy turpizmu i okrucieństwa; Micińskiego cykl In loco tormentorum o torturach inkwizytorskich; czerń i czerwień, oksymorony, antytezy, odbijają dualizm człowieka, burzenie ciągłości wypowiedzi lub wersyfikacyjnej – wiersz wolny (Hymny), równocześnie ograniczona forma u Langego czy Miriama
– jedyny tomik poetycki Micińskiego W mroku gwiazd
2. Rekonwalescencja
– poszukiwanie świata wartości
– środowisko lwowskie, Staff 1901 Sny o potędze, pojawia się inne słownictwo, optymizm polegający na odsuwaniu na dalszy plan przerażającej tajemnicy bytu, Józef Ruffer, Maryla Wolska
– wpływ pragmatystów: William James
– panowanie nad sobą, oddane w formie sonetu
– pojawia się słowiańskie, potężne słońce, sady, pszeniczne pola, źródła, wesoły pielgrzym, macierzyństwo, praca
– tomik Dzień duszy Staffa jest bardziej dekadencki niż Tetmajer, wiersz Deszcz jesienny to mistrzostwo sugerowania smutnego nastroju, wiersz Upadek to najbardziej dek-katastroficzny epoki!
– Wacław Berent i Staff tłumaczą Nietzschego: aktywistyczno-witalistyczny, pozytywna energia życiowa, walka z własną słabością, autokreacja, apollińskość-dionizyjskość, wieczny nawrót jako dowód na niewyczerpalnej energii, przewartościowanie, immoralizm, krytyka altruizmu, idea nadczłowieka mającego wypełnić pustkę po Bogu, immoralnego, kierującego się dostojeństwem i siłą
– polityczny aktywizm u Wyspiańskiego, Kazimierz Wielki 1900, Władysław Orkan
– katastrofy dzieją się, ale po to, żeby mogło się stworzyć coś nowego
3. Rewolucja 1905 , liryka rewolucyjna i patriotyczna
– utwory anonimowe, tworzą wszyscy poeci, nawet ci nieporuszający tematyki współczesnej
– personifikacja wolności, lub jako olbrzym, metaforyka solarna i agrarno-meteorologiczna
– rewolucja obudziła nastroje patriotyczne: Tetmajer, Kasprowicz, Lucjan Rydel, Bogusław Adamowicz, Wacław Rolicz-Lieder (1906 Pieśni niepodległe), Żuławski (1902, tomik Z domu niewoli)
4. Langego Rozmyślania i Kasprowicza O bohaterskim koniu i walącym się domie
– 1906 Lange, tomik Rozmyślania: o samotności, przemijaniu, życiu jako więzieniu duszy, śmierć, człowiek-skazaniec
– ...
POLONISTYKA-UJ