BAŁANDYNOWICZ Andrzej, Zapobieganie przestępczości., Warszawa 1998, Primus
WSTĘP
Określony zostaje przedmiot badania, czyli ukazanie zróżnicowanych kierunków traktowania przestępców oraz próba ukazania aktualnych rozwiązań w polityce kryminalnej państw zachodnich, ze szczególnym uwzględnieniem makro-społecznych programów przeciwdziałania przestępczości tradycyjnej i ekonomicznej.
Badania Bo’rsena w Szwecji, będące próbą określenia efektywności kary pozbawienia wolności dla młodocianych: gdy kara nieoznaczona, inne środki niż pozbawienie wolności
Wyniki: istnieje statystyczna zależność pomiędzy efektami prewencji szczegółowej a stosowaniem środków karnych innych niż pozbawienie wolności.
Wraz ze skazaniem po raz pierwszy, czy drugi rośnie prawdopodobieństwo, że młodociany wejdzie w konflikt z prawem
Badania w Finlandii
Porównano efektywność kar odbywanych w obozach pracy i w zakładach karnych - efekty w obu miejscach podobne.
Badania Duńczyków
Porównano efektywność kary dla recydywistów umieszczonych w trzech typach zakładów:
1) zwykłe zakłady karne(średnia kary -12 m-cy)
2) zakłady dla psychopatów psychopatów określonym czasem trwania kary
3) zakłady karne dla internowanych(czas trwania kary nieokreślony, średni 32m-ce)
Autorzy udowodnili, że nie ma istotnych różnic w efektywności środków karnych mierzonych powrotnością do przestępstwa (stosunkowo najwyższa recydywa w zakładach dla psychopatów).
Badania Hansona w Szwecji
Badał osoby, wobec których sądy orzekły warunkowe zwolnienie bez nadzoru, środki probacyjne oraz środki probacyjne o charakterze instytucjonalnym.
Wyniki badań dowiodły, że wobec osób, co do których orzeczono warunkowe zawieszenie bez nadzoru mieli lepszą prognozę niż ci, wobec których orzeczono środki probacyjne.
Krytyczne stanowisko wobec „teorii postępowania” (the treatment ideology) zajmuje w swoich pracach Antilla, gdzie krytykuje podejście medyczne jako nieadekwatne, dla działalności w stosunku do karanych, gdyż jest zaburzona relacja pacjenta i klienta.
Krytyczna praca Nilsa Christie, która wykazała ułomność instytucji nastawionych na leczenie alkoholików, które de facto było pozbawieniem człowieka wolności pod przykrywką działalności leczniczej.
Badania nad przestępczością „nieujawnioną”.
Teza, ze łamanie norm prawnych przez młodzież jest rzeczą normalną.
Przestępca jest osobą normalną, ale ze względu na różnorodne czynniki, niektórzy nie zostają ujawnieni. Bischop uważa, że skoro wg badań przestępca jest osobą normalną, więc nie wymaga specjalnego oddziaływania. Z takiego podejścia wynika podważenie zasadności kar izolacyjnych jako takich.
Nowe skandynawskie trendy w polityce kryminalnej rozpatrują przestępczość jako sytuację konfliktową, a przestępstwo jako wyraz równowagi między naciskami społecznymi.
„ The balance ideology”, która mówi, że przestępstwo jest w społeczeństwie czymś normalnym, nie można dążyć do jego eliminacji, ale można osiągnąć pewien stopień równowagi.
Depenalizacja-jako próba zastąpienia jednego środka karnego drugim lub jako całkowite odejście od karania.
Dekryminalizacja to klasycznie odstąpienie od stosowania kary za zachowania uznawane dotychczas za zabronione.
Wskazanie uwagi na to, że niektórych rodzajów przestępstw np. przeciwko zdrowiu lub życiu ze względu na ich charakter nie dekryminalizuje się.
Zwraca również uwagę na badania nad niektórymi przestępstwami, które wskazują pewna niezmienność(ad.teorii równowagi). Krytyczne stanowisko wobec kar nieoznaczonych.
Opisuje reformę w Szwecji nad systemem opieki naprawczej, w której zwrócono uwagę by postępowanie zmierzało do minimum ingerencji, priorytet opieki nie instytucjonalnej, zwrócenie uwagi na rolę środowiska lokalnego(tam ma się działać).Przyznano osobom pozbawionym wolności takich samych praw do opieki i pomocy społecznej jak innym członkom społeczeństwa
W więzieniach zaś zwrócono uwagę na profesjonalizowanie personelu.
2.PROJEKT SZKTOKHOLMSKI z 1989 roku.
1.Urbanizacja i przestępstwo.
Przestępczość skoncentrowana jest w miastach. Najbardziej rosną kradzieże, ponieważ: słabsza kontrola społeczna, większy oportunizm, bardziej umotywowani przestępcy~.więcej wypadków przestępczych.
Zwiększenie kontaktów z obcymi.
Kontrola społeczna: wewnętrzna(bezpośrednia), zewnętrzna (pośrednia). W dużych miastach brakuje zarządzania kontrolą społeczną.
Badania Cohena i Nelsona o wpływie rutynowych czynników na przestępstwo.
Dostatecznymi warunkami dla popełnienia czynu są: umotywowany napastnik, odpowiedni obiekt(ofiara) oraz nieobecność formalnego bądź nieformalnego nadzoru.
2.Przestępstwo w populacji wielkomiejskiej.
Bardzo duży odsetek osób z wielkich miast istnieje w rejestrach policyjnych(policyjnych stosunku do całego kraju).
„Kariera kryminogenna”-badania nad bandą sztokholmską: im wcześniej zaczęli, tym dłuższa i trwała była ta kariera(powody wczesnej socjalizacji, mniej do stracenia).
Różnice wiekowe-zachowania przestępcze występują nierównomiernie wśród populacji i są zależne od wieku i pochodzenia społecznego.
3.Struktura miejska i życie społeczne.
Wykorzystanie terenu miejskiego różni się w zależności od dzielnicy, rodzaj i typ działalności zależy też od pory dnia i dnia tygodnia. Znaczenie dla wskaźnika przestępczości ma również segregacja mieszkaniowa: styl zamieszkania(bloki czy domki)oraz prawo posiadania własności. W Sztokholmie dzielnice o najwyższym wskaźniku przestępczości na obrzeżach.
Dezorganizacja społeczeństwa następuje, gdy nie zapewnia ono struktury , poprzez którą można sobie zdać sprawę z ogólnych wartości i rozwiązywać problemy.
Międzydzielnicowe różnice we wskaźniku przestępczości
Rodzina
warunki mieszkaniowe^ ^
typ mieszkania------------à Problemy ------àPoziom przestępczości
typ własności społeczne
^
Status społeczno -ekonomiczny
Teoria „ czynności rutynowych”: prawdopodobieństwo, że przemoc może wystąpić w jakimkolwiek określonym czasie i miejscu może być rozważana jako funkcja zbieżności ewentualnych napastników i odpowiednich celów pod nieobecność strażników.
Większość przestępstw jest popełniana lokalnie( tam, gdzie przestępcy spędzają najwięcej czasu). Wg Cohena i nelsona o atrakcyjności obiektu świadczy: wartość, widoczność, dostępność oraz „przenośność”.
Wyróżnia się przestępstwa instrumentalne(nastawione na osiągnięcie jakiegoś celu) oraz ekspresywne(celem jest przestępstwo samo w sobie).
Dzieli się je także na te z wzajemnym oddziaływaniem(interaktywne) np. gwałt, rozbój
oraz bez wzajemnego oddziaływania.
Różnice we wskaźniku przestępczości i strukturze środowisku miejskim.
Częstotliwość występowania
Typ działalności sposobności do popełnienia Wskaźnik i
Skład populacji:_→→→→→→ przestępstwa →→→→ struktura
mieszkańcy i odwiedzający Spotkania i typy środowisk przestępstwa
Odpowiedzialnych za prowokowanie
starć.
BADANIA w Sztokholmie.
1. Cel-zbadanie i oszacowanie istotnych warunków zróżnicowania rozmiarów i struktury przestępczości miejskiej. Zrozumienie roli różnych instytucji społecznych w rozwoju zachowań przestępczych dzieci i młodzieży.
Mówimy o dwóch rodzajach podejścia do zapobiegania przestępczości: podejście kliniczne(na przypadek) i podejście epidemiologiczne(określić modele, społeczny i czasowy rozkład przestępczości w populacji.
Model roboczy polityki zapobiegania przestępczości;
OBSERAWACJA → PRZYPUSZCZALNE DZIAŁANIE→DZIAŁANIE↓
OSZACOWNIE↓
MODYFIKACJA DZIAŁANIA
Organizacja i struktura Projektu Sztokholmskiego.
Projekt sztokholmski składa się z:
1. Projektu badań, podzielony na projekt podstawowy i podprojekty
2. Projektu działań, podzielony na badanie zasobów i program działań Projekt podstawowy: przestępczość i struktura miejska. Podprojekty(kolejno omówione dalej).
Próba badawcza obejmowała ok. 5000 przypadków, w takich kategoriach przestępstw jak: morderstwo, zabójstwo; napad; przemoc wobec funkcjonariuszy publicznych, molestowanie, rozbój, gwałt, włamanie, kradzież samochodu i z samochodu.
Dochodzenia obejmowały: 1charakterystykę napastników i ich ofiar(płeć, wiek..)
2. Cechy charakterystyczne przestępstwa(społ. kontekst..)
3. Ekologię przestępstwa.
3. Rodzina, sąsiedztwo i socjalizacja.
1. Różne perspektywy spojrzenia na dziecko i rodzinę
a)Teorie Luckmana i Bergera- człowiek staje się tym kim jest przez procesy socjalizacji.
b)Koncepcje psychodynamiczne- różne fazy rozwoju dziecka.
c) Teoria socjopsychologiczna, nawiązująca do teorii znaczących podmiotów lub do zależności osób. W odpowiednich okresach życia dla człowieka inni ludzie mają na niego wpływ.
d)Podstawowe typologie postaw rodzicielskich na podstawie wymagań stawianych przez rodziców i ich reakcji: postawa autorytatywna w stosunku do dziecka(kontrola dziecka przez ciągłe reagowanie na jego potrzeby); postawa autorytarna( wymaga, ale nie reaguje na potrzeby dziecka); postawa pobłażliwo-przyzwalająca; postawa lekceważaca.
2.Socjalizacja a zachowania dewiacyjne wśród dzieci
Badania Loebera i Stouthamera-Loebera i badania Snydera i Pattersona.
Sformułowanie 4-ech paradygmatów, dewiacja u dzieci powstaje:
1. Z powodu lekceważenia dziecka w okresie dzieciństwa i dojrzewania.
2. Gdy związek rodziców i dziecka wyznaczony jest przez silną wzajemną opozycję czy konflikt.
3. W wyniku tego, że rodzice sami są dewiacyjni w postawie, jaką przyjmują względem dziecka, przez co dostarczają mu negatywnych ról.
4.Z powodu rozbicia rodziny(rozwód, choroba, śmierć itp.)-paradygmat zniszczenia.
Snyder i Patterson: wpływ rodzinne interakcji na zachowania dewiacyjne u dzieci.
a)Rodzicielstwo pozytywne.
Rodzice motywują dziecko do przestrzegania norm i zachowań wysoce ocenianych społeczeństwie, stanowią sami dla dzieci wzór odpowiednich sposobów zachowania.
b)Kontrola
Obawa o to, co dziecko robi poza domem, by była skuteczna musza być ustalone odpowiednie reguły, które mają być konsekwentnie egzekwowane.
c)Rozwiązywanie problemów i konflikt.
Potrzeba umiejętności rozwiązywania problemów oraz posiadanie odpowiednich strategii.
3 Sąsiedztwo, środowisko domowe a socjalizacja
1. Badania tradycyjne.
Badania nad przestępczością pokazały wpływ społeczno-ekonomicznego statusu rodziny i jej struktury oraz podejścia rodziców do kwestii wychowania na przestępczość wśród dzieci i młodych ludzi.
2. Perspektywa rozwojowo-ekologiczna. Model środowiska ekologicznego proponowany przez Bronfenbrennera, gdzie warunki, w których dorasta dziecko mogą być badane na różnych poziomach.
A)Mikrosystem
Obejmują indywidualne środowiska, których częścią jest dziecko i jego najbliższe otoczenia, np. rodzina, grupa dzieci w przedszkolu, klasa szkolna. Mikrosystem jest złożony z ludzi, przedmiotów i wydarzeń, które oddziaływują na dziecko. Ważnymi pojęciami w analizie sa związki dziecka z innymi członkami systemu, działania i role. Dziecko może być kształtowane przez system, a także aktywnie brać udział w jego kształtowaniu.
B) Mezosystem- zestaw mikrosystemów.
Natura mezosystemu będzie zależała od relacji pomiędzy odpowiednimi mikrosystemami. Pozytywny mezozystem, to spójny, którego całościowe działanie jest dla dziecka korzystne.
C) Egzosystem
Oddziałuje na dziecko poprzez mezo- i mikrosystemy. Jest o np. wpływ ekonomicznego statusu rodziców, to czy wdanej dzielnicy istniej centrum mogące pomóc rodzicom mającym łopoty finansowe. Środowisko lokalne.
D) Makrosystem- np. warunki kulturowe, w jakich wyrasta dziecko.
Rozdział IV
Uczeń, szkoła przestępczość.
1Przestepczość wśród uczniów problemowych.
Badania prowadzone przez wielu badaczy dowiodły istnienia znaczącego związku pomiędzy:
-niskim poziomem nauczycielskich osiągnięć, niskimi ocenami a przestępczością
-naganami i przestępczością
-zachowaniem w szkole a przestępczością
Takie czynniki jak np. wagary, złe sprawowanie skutkują popełnianiem przestępstw 2 8%. Indywidualne programy względem np. Wilsona nie mają wpływu na spadek przestępczego zachowania u młodzieży.
Generalnie twierdzi się, że problemy w szkole dają początek przestępczości, ta zaś powoduje problemy w szkole, ale zarówno problemy w szkole, jak i przestępczość są determinowane przez inne czynniki
2.Szkoła i przestępczość
Szkoły o wyższym wskaźniku przestępczości wśród uczniów mogą mieć:
-społeczne, ekonomiczne i demograficzne nieuprzywilejowane grupy uczniów, np. z dużą ilością problemów rodzinnych
-niejednor4odny skład populacji uczniów kategoriach np. pochodzenia społeczno-ekonomicznego, etnicznego
-źle funkcjonująca strukturę organizacyjną oraz wadliwą działalność socjalną i edukacyjną.
Pamiętać należy, że szkoły są umieszczone w konkretnych dzielnicach, co ma wpływ na przestępczość.
A) Przestępczość uczniowska w różnych szkołach.
Wyniki badań udowodniły, że dla pewnych typowych rodzajów przestępstw popełnianych przez nieletnich(kradzieże, umyślna szkoda) stosunek ich udziału i ogólny poziom przestępczości mogą być relatywnie wysokie.
Badania Powera –średni pozom przestępczości na rok szkolny to ok.0,7%.Pozim przestępczości miedzy różnymi szkołami wahał się od 0,9 a 19,0 na 100 uczniów. W szkołach o wyższym wskaźniku udziału uczniów uczniów przestępczości będzie wyższe prawdopodobieństwo przestępczości. Z szeregu innych badań wynika, że przestępczość różni się w zależności od szkoły.
Badania Farringtona (1972 rok) badał uczniów, zestawił w grupach zależnie od oceny zachowania, wyniki: to nie szkoła, ale wcześniejsze zachowania przestępcze mają wpływ na przestępczość ucznia.
Badania Ruttera. Czy zmiany międzyszkolne pozostały by takie same, gdyby wzięto pod uwagę osiągnięcia w nauczaniu i pochodzenie uczniów?
I indywidualne czynniki pochodzenia mogą wytłumaczyć znaczną część różnic między szkołami w poziomie przestępczości, chociaż inne czynniki również odgrywają rolę.
B) Przestępczość i skład uczniowski.
Bardziej prawdopodobne jest stwierdzenie, że to skład uczniowski, ich pochodzenie społeczne, ekonomiczne, etniczne będzie miało wpływ na poziom przestępczości niż , charakterystyka rejonów mieszkalnych.
Badania przeprowadzone w latach 50 tych(900 uczniów 39 szkołach) przez Reiss’a i Rhodes’a
Uczniowie z domów społecznie i ekonomicznie nieuprzywilejowanych umieszczeni w szkołach, gdzie uczniowie pochodzili z różnych środowisk byli rejestrowani rzadziej rejestrach w rejestrach kryminalnych.
Badania Kratcoscy, w swoich badaniach stwierdził, że w szkołach, gdzie dzieci pochodziły z klasy robotniczej, poziom przestępczości był większy.
Rutter- w jego badaniach nie znalazł korelacji między pochodzeniem uczniów uczniów wskaźnikiem przestępczości w szkołach, zależność taka jest jeśli chodzi o przeciętną zdolność dzieci do nauki.
Rozdział V
Kobiety i przestępczość w środowisku miejskim.
Przestępczość kobiet jest zjawiskiem rzadkim, przez co nie jest postrzegana jako problem społeczny, tej miary co przestępczość mężczyzn.
1. Przestępstwa popełniane przez kobiety
A) Różnice w przestępczości kobiet i mężczyzn.
Procent kobiet popełniających przestępstwo w Szwecji waha się od 2 do 14 %.Bardzo mało kobit popełnia przestępstwa z użyciem przemocy, albo na tle seksualnym. Zwraca uwagę ,ze stale rośnie liczba kobiet popełniających przestępstwa.
Kryminolodzy mówić o różnicach we wskaźnikach przestępczości kobiet i mężczyzn wskazują na różnice biologiczno-psychiczne a także na socjologiczne tkj. społeczna struktura w kategoriach klasy, kręgu znajomych itp.
Teorie kryminologiczne w swoich założeniach odnoszą się głównie do mężczyzn.
*Przyjaciele i bandy: kobity rzadko w okresie dorastania skupiają się w bandy, przestępczość kobiet ma charakter bardziej instrumentalny, aspołeczność wśród dziewcząt jest uważana za mniej niebezpieczną (Johnson) i mniej urozmaicona niż wśród chłopców.
*Destrukcja i autodestrukcja: dziewczęta w swoich zachowaniach są raczej autodestrukcyjne, przez co nie ich zachowania dewiacyjne nie mają charakteru przestępczego.
*Wina i wstyd: kobiety częściej ulegają uczuciom winy i wstydu niż mężczyźni.
Używki: większość przestępstw z użyciem przemocy dokonywana jest pod wpływem alkoholu(Lenke), kobiety zaś nadal pija statystycznie mniej niż mężczyźni.
*Strach, rozumiany jako emocjonalna odpowiedź na dostrzeżenie ryzyka stania się ofiarą. Wg badań to uczucie częściej towarzyszy kobietom. Poczucie zagrożenia przestępstwem większe ni9ż u mężczyzn jest tłumaczone strachem przed staniem się ofiarą przestępstwa na tle seksualnym.
*Podejmowanie ryzyka: według większości badań kobity wykazują mniejszą gotowość do podejmowania ryzyka.
*Miejsce i czas.
Wg badań kobiety posiadają mniej wolnego czasu niż mężczyźni, więcej czasu spędzają w domach, podczas gdy męski ideał opisywany w badaniach to spędzanie wolnego czasu w pracy i poza domem.
*Role płciowe
Schemat wychowania również niweluje zachowania dewiacyjne u kobiet, mają one większą skłonność do przestrzegani norm społecznych. Badacze wskazują na aspekt „wyzwolenia kobiet”, który ich zdaniem ma też wpływ na wzrost udziału kobiet w przestępczości, a także może mieć to wpływ na przestępczość ich dzieci, które są mniej kontrolowane.
*Kontrola
Uważa się, że dziewczęta są kontrolowane inaczej niż chłopcy, będą bardziej podatne na akceptacje preferowanych przez rodziców systemów wartości, internalizacja przekształca siew samokontrolę(Goottfredson).
Badania Willa i Atkinsona wykazały, że w rodzinach egalitarnych istnieją mniejsza różnice w przestępczości synów i córek.
Kobiety: kontrolowane i kontrolujące.
Kobiety są kontrolowane w domu i w pracy, kobieta ma mniej czasu wolnego.
Kobiety były i są nadal czynnikiem kontrolującym, zarówno jako matki jak i żony, zauważono, że możliwość założenia przez mężczyznę trwałego związku z osobą płci przeciwnej zmniejsza skłonność wchodzenia na drogę przestępstwa( Johnson , Patrick).
Kobiety w środowisku wielkiego miasta.
W aspekcie wielkiego miasta znaczące są 2 aspekty przestępczości kobiet:
1.Kobiety są narażone albo maja więcej możliwości do popełniania przestępstw w dużych miastach, szczególnie w odniesieniu do czynów karalnych(np. kradziez0 jest zauważalnie wysoka, obserwuje się również silniejszy wzrost w udziale kobiet w wielokrotnej przestępczości.
2.Kobiety są narażone na ryzyko stania się ofiarą.
*Seksualność i kontrola.
Zachowania seksualne kobiet są bardziej krytykowane, ważny jest tez aspekt roli bycia ofiarą przestępstwa na tle seksualnym, dziewczęta wcześniej wykorzystywane seksualnie popadały w kłopoty z prawem.
Wspólne wartości są trudniejsze do osiągnięcia w wielkim mieści niż w małej miejscowości, wg teorii Braithwaita i Hirchiego więzi społeczne są najważniejszym aspektem w zapobieganiu przestępczość.
Dowiedziono, że warunki mieszkaniowe dla kobiet i dzieci są zaprojektowane wyłącznie przez mężczyzn i różnią się niż te idealne w opinii kobiet.
Rozwój miasta i model rodziny nuklearnej przyczyniły się do izolacji kobiet z reszty społeczeństwa. W projekcie sztokholmskim, gdy badano wspólne zmienne dla rodzin problemowych, to były to najczęściej rodziny niepełne zamieszkujące lokale komunalne, kobiety zarabiające mniej od mężczyzn same wychowujące dzieci miały trudności w zapewnieniu dziecku odpowiedniej socjalizacji.
2. Przestępstwa popełniane przeciwko kobietom.
Oficjalnie zgłaszane gwałty są cecha wielkiego miasta-ok.50%wszystkich przestępstw miało miejsce w jednym z 3 największych szwedzkich miast(Sztokholmie)
Bardzo mały odsetek zanotowano w małych skupiskach miejskich i na obszarach wiejskich.
a)Samoobrona
Tradycja holistycznego środowiska wg Elizabeth Woodi Jane Jakobson, oraz pijecie dającej się obronić przestrzeni Newmana, który twierdził, ze przestępczość nie będzie wzrastać, jeżeli ludzie uznają rejon za swój i będą o niego odpowiednio dbać.
Zwraca on uwagę na czynniki architektoniczne, a także tzw. wielofunkcyjną prewencję, mówi, że budynki są tylko pewnym wyrazem, bo np. ludzie z klasy średniej i wyższej nawet, gdy zamieszkają w blokach, to nie będzie to miało negatywnych skutków.
Usitalo-szuka przyczyn rozmieszczenia przestępczości w USA w systemie podatkowym, który zachęca do budowania się poza obrębem miasta, a w centrum na ich miejsce zaczynają mieszkać biedni, którzy tworzą slumsy.
Sally Mery, zwróciła uwagę, że sam odpowiednio zaprojektowany teren jest wystarczający dla zagwarantowania bezpieczeństwa, potrzebny jest program prewencyjny.
Strach jest czynnikiem decydującym.
Paradoksalne badania Mery pokazało, że 57 %badanych postrzegało swoje bezpośrednie sąsiedztwo za bezpieczne, podczas, gdy połowa przestępstw z użyciem przemocy była popełniana na zewnątrz domów ofiar.
Jednak faktycznie to w najbliższej okolicy i domu kobiety stają się ofiarami przestępstw 65%.
b) dom
Faktem kryminologicznym jest, że większość przestępstw z użyciem przemocy jest popełniana w domu.
Pisze również o tezie Blomerg dotyczącej budownictwa kolektywnego, które związane jest z wyzwoleniem kobiet, mężczyźni wolą tzw. „Samotne wyspy”.
Wg przedstawionego w książce schematu związku makrosystemu(Martens)z przestępczością
U podstaw jest ideologia seksualna, która wpływa na kontrolę, związki, role seksualną, te zaś wpływają na podejmowanie bądź nie ryzyka przez mężczyzn i kobiety, a to w wielkim mieście ma wpływ na skłonność do przestępstwa.
Rozdział VI Przestępstwo, problemy społeczne i praca społeczna.
Badania kryminologiczne wykazują na związek problemów społecznych z przestępczością , związek istnieje zarówno na poziomie indywidualnym jak i dzielnicowym.
Stąd też wniosek, że praca społeczna powinna również zająć się pośrednio tym problemem. W tym rozdziale zostaną mówione badania dotyczące pracy społecznej i związków z przestępczością.
...
lamia89