Polski klasycyzm 1750 – 1830
Okres ten historycy polscy nazywali różnie: oświeceniem, wczesnym romantyzmem lub polskim klasycyzmem. Data początkowa związana jest z notą o powstaniu pierwszej polskiej symfonii Jacka Szczurowskiego, data końcowa związana jest zapowiedzią stylu romantycznego, głównie w twórczości Chopina (w latach 1829 i 1830 powstały oba jego romantyczne koncerty fortepianowe).
W muzyce polskiego klasycyzmu wyodrębniamy trzy okresy rozwoju:
· I: 1750-1794 – formowanie stylu klasycznego
· II: 1794-1815 – stabilizacja stylu klasycznego
· III: 1815-1830 – schyłek klasycyzmu, zwiastuny stylu romantycznego
Krystalizacja polskiego stylu narodowego
W okresie klasycyzmu kompozytorzy podjęli próby wykształcenia stylu narodowego. Postulowano wykorzystanie w muzyce elementów polskiego folkloru. Wykorzystywano elementy rytmiczno-melodyczne polskich tańców: mazura, krakowiaka, poloneza. Tworzono tańce jako odrębne, samodzielne utwory muzyczne lub wprowadzano ich cechy do wszystkich ówcześnie tworzonych utworów.
Najwybitniejsi kompozytorzy polskiego oświecenia:
Maciej Kamieński, Jan Stefani, Józef Elsner, Karol Kurpiński, Maria Szymanowska, Michał Kleofas Ogiński
Życie muzyczne skupiało się głównie w Warszawie na dworze królewskim, gdzie Stanisław August Poniatowski utrzymywał kapelę królewską. Tam też od 1765 działał Publiczny Teatr Operowy. W drugiej połowie XVIII wieku duże znaczenie miały także kapele i teatry operowe na dworach magnackich. Coraz większą rolę zaczęło odgrywać mieszczaństwo, w wielkich miastach powstawały sceny operowe.
Opera – najpopularniejsza forma w tym okresie
Cechy opery:
1. Jako forma niezwykle popularna, opera była wykorzystywana przez twórców do szerzenia haseł reformatorskich.
2. Starano się pisać oryginalne opery w języku polskim.
3. Nawiązywano do folkloru poprzez np.:
· stosowanie rytmiki i melodyki polskich tańców ludowych
· stosowanie lidyzmów (uchwycenie odrębności tonalnej regionu)
· wprowadzenie elementów gwary poszczególnych regionów Polski (np.: mazurzenie)
Opery dworu królewskiego i magnackie bazowały na repertuarze obcym (głównie włoskim i
francuskim) i były wykonywane przez zagraniczne zespoły śpiewacze, ale również dla potrzeb dworu królewskiego i magnackich zaczęły powstawać również pierwsze oryginalne polskie opery.
Ośrodki rozwoju opery:
Dwór Michała Kazimierza Ogińskiego w Słonimiu
Dwór Radziwiłłów w Nieświeżu – Jan Dawid Holland – Agatka czyli przyjazd pana (tekst Maciej Radziwiłł)
Dwór Czartoryskich w Puławach – Wincenty Lessel – 9 oper
Rozwój opery przeznaczonej dla Teatru Warszawskiego (opera mieszczańska)
Repertuar polski pozyskiwano dzięki przerabianiu oper obcych. Od momentu wstąpienia Stanisława Augusta na tron w stolicy wystawiano głównie opery cudzoziemskie (przede wszystkim włoskie i francuskie), a to za sprawą dużej popularności, jaką cieszyły się wśród arystokracji i zamożnych rodów dzieła obcego pochodzenia. Mimo tego, że obce trupy hamowały rozwój twórczości rodzimej, to jednak miały też pozytywne znaczenie – przywoziły najwybitniejsze dzieła operowe i zapoznawały publiczność i artystów z najnowszymi prądami w europejskiej twórczości operowej.
Mecenat nad operą powoli roztoczyło mieszczaństwo i to dla tej grupy społecznej zaczęto specjalnie tworzyć utwory. Pierwszym dziełem, które spełniało te wymagania była Nędza uszczęśliwiona (premiera: 1770r.), do której libretto napisał Wojciech Bogusławski, a muzykę skomponował Maciej Kamieński. Pierwsza opera polska była utworem dedykowanym królowi polskiemu Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Akcja utworu była próbą przedstawienia włościan, z ich obyczajowością i przywarami.
Opera ta jak i inne z tego okresu nie były przeznaczone dla znawców muzyki, lecz dla prostych ludzi, toteż opracowanie muzyczne tych utworów nie jest zbyt skomplikowane.
Sukces jaki towarzyszył każdorazowym wystawianiu Nędzy uszczęśliwionej stał się bodźcem dla Kamieńskiego do komponowania innych oper (napisał on w okresie 1778-1794 7 oper z tekstem polskim, m.in.: Zośka czyli wiejskie zaloty, Cnotliwa prostota, Tradycja załatwiona).
Ważną rolę w tworzeniu polskiej twórczości operowej odegrał również Gaetani. Z jego dzieł zachowało się tylko jedno: Żółta szlafmyca albo kolęda na Nowy Rok do libretta Franciszka Zabłockiego (1783). W żadnej wcześniejszej operze polskiej nie ma tylu rdzennie polskich motywów ludowych!
Szczytowym osiągnięciem w dążeniu do stworzenia opery narodowej był Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale Jana Stefaniego do libretta Wojciecha Bogusławskiego (premiera: 1 III 1794). Opera została jednak zdjęta ze sceny Teatru Narodowego i to już po dwóch przedstawieniach dlatego, że zawierała sporo aluzji społeczno-politycznych.
Po upadku Powstania Kościuszkowskiego rząd pruski zamknął Teatr Narodowy, co spowodowało przeniesienie się Bogusławskiego do Lwowa. Kompozytora do swych nowych oper Bogusławski upatrzył sobie w Józefie Elsnerze (zaliczamy go do kompozytorów wczesnoromantycznych). Pod wpływem przyjaźni z Bogusławskim Elsner zaczął pisać polskie dzieła operowe (dotąd pisał dzieła niemieckie).
Do najbardziej znanych oper Elsnera należą: Król Łokietek czyli Wiśliczanki, Leszek Biały czyli Czarownica z Łysej Góry oraz Jagiełło w Tenczynie. Elementami narodowymi w tych utworach są pieśni i tańce ludowe (mazury, polonezy, krakowiaki), wątki historyczne oraz wprowadzenie na scenę bohaterów narodowych. Pierwiastkiem romantycznym w operach Elsnera jest stosowanie motywów „przypomnieniowych”.
W 1799 roku Bogusławski powrócił do Warszawy i ściągnął za sobą również Elsnera. Od 1810 roku do współpracy dołączył też Karol Kurpiński. Do 1820 roku obserwujemy krótki, ale bujny rozwój opery polskiej (po 1820 roku kryzys opery, który będzie trwał aż do Moniuszki).
Największą popularnością z oper Kurpińskiego cieszyła się opera pt. Zabobon czyli krakowiacy górale (inaczej: Nowe Krakowiaki). Artystyczna stylizacja folkloru polskiego przyczyniła się do uznania jej, obok Halki Moniuszki za wzorcową operę narodową.
Kurpiński bardzo chętnie podejmował tematykę historyczną. Pierwszą operą historyczną jest Jadwiga królowa Polski. Inne dzieła kompozytora to: Jan Kochanowski w Czarnym Lesie, Zamek na Czorsztynie, Cecylia Piaseczyńska oraz dzieło zaginione – Zbigniew i Oblężenie Gdańska.
Pieśń – opierały się one na motywach ludowych, nawiązywały do folkloru i wykorzystywały wszystkie rodzaje poezji: hymny, ody, sielanki, liryka patriotyczna.
Komponowano pieśni użytkowe (przeważnie anonimowe) i artystyczne – solowe. Pieśni użytkowe miały charakter popularnej, prostej piosenki ulicznej, natomiast pieśni artystyczne były przeznaczone do domowego muzykowania.
Bardzo ważnym rodzajem pieśni była pieśń o charakterze patriotycznym związana z ważnymi wydarzeniami patriotycznymi: Konstytucja 3 Maja (1791), Powstanie Kościuszkowskie (1794) np.: Polonez trzeci Maj, Hymn na rocznicę Trzeciego Maja 1792.
Wśród pieśni patriotycznych szczególną rolę zajmuje Mazurek Dąbrowskiego do tekstu Józefa Wybickiego, który powstał w Legionach Polskich we Włoszech. Jego popularność sprawiła, że po odzyskaniu niepodległości pieśń ta stała się polskim hymnem narodowym.
Popularne były pieśni biesiadne np.: pieśń Bohomolca Pochwała Wesołości, a także Kurdesz.
Najpopularniejsza z pieśni sentymentalnych była Laura i Filon, którą wykorzystał i opracował Fryderyk Chopin w Fantazji A-dur na tematy polskie op. 13. Pieśni pisali także Elsner i Kurpiński.
Muzyka instrumentalna:
W II połowie XVIII wieku rozwijały się różne gatunki muzyki instrumentalnej, zarówno orkiestrowej jak i kameralnej. Należały do nich: symfonia, koncert, sonata solowa, utwory kameralne oraz stylizowane formy taneczne.
W zakresie farom instrumentalnych muzycy polscy nawiązywali do osiągnięć klasyków wiedeńskich, głównie Haydna i Mozarta. Jak donoszą źródła kronikarskie, największą popularnością cieszył się Haydn i to jego styl przeniknął do polskiej muzyki instrumentalnej najbardziej. Świadczą o tym cechy utworów takie jak 3 lub 4 częściowa forma symfonii, słabo rozbudowany kształt orkiestry, skoncentrowanie jej brzmienia na instrumentach smyczkowych. Za najlepsze dzieło symfoniczne uważana jest Symfonia D-dur Adama Haczewskiego. Druga część tej symfonii, która utrzymana jest w rytmie poloneza, świadczy o chęci kompozytorów do wykorzystywania elementów narodowych w muzyce instrumentalnej.
Formę symfonii uprawiali także inni polscy kompozytorzy: Wojciech Dankowski, Karol Pietrowski, Jan Wański, Antoni Milwid, Franciszek Ścigalski, Antoni Habel, Jakub Gołąbek, Jan Elsner.
Polskie symfonie z tego okresu mają różną liczbę części – 3 lub 4.
Muzykę kameralną uprawiali w Polsce: Jakub Gołąbek, Jan Dawid Holland, Maciej Kamieński, Bazyli Bohdanowicz.
Najwybitniejszym twórcą muzyki koncertującej był Feliks Janiewicz. Liczne koncerty przyczyniły się do bogatej dojrzałości technicznej utworów. W jego koncertach dominującą rolę ma partia instrumentu solowego. Świadczy o tym niewielka rola orkiestry, która traktowana jest jako akompaniament. Janiewicz stosował rozwinięte środki techniki wiolinistycznej: pasażowo-gamowe figuracje, pochody dwudźwięków tercjowych i sekstowych, łamane oktawy. Zachował się wspaniały koncert skrzypcowy tego kompozytora.
Popularność tańców narodowych sprawiła, że kompozytorzy oprócz wplatania ich w inne formy zaczęli tworzyć samodzielne formy taneczne. Największą popularność zyskał polonez. W twórczości schyłku XVIII wieku następuje wyraźne zróżnicowanie na polonez użytkowy i stylizowany. Utwory pierwszego rodzaju, przeznaczone do tańca, zachowały ostrość rytmiki polonezowej. W polonezie stylizowanym kompozytorzy modyfikowali podstawowe rytmy tańca. Polonez był ważnym wyróżnikiem stylu narodowego w twórczości kompozytorów polskich: Michała Kleofasa Ogińskiego, Marii Szymanowskiej, Józefa Elsnera, Karola Kurpińskiego.
Twórczość religijna: komponowano duże formy takie jak: msze, nieszpory, litanie, z drugiej strony nastąpił rozwój pieśni. Tematyka pieśni była różnorodna. Powstawały liczne pieśni maryjne, kolędy itp.
KaC2009