Ajdukiewicz+Kazimierz+-+Zagadnienia+i+kierunki+filozofii.pdf

KAZIMIERZ

AJDUKIEWICZ

ZAGADNIENIA

I KIERUNKI

FILOZOFII

Teoria poznania

Metafizyka

Słowo wstępne

Klemens Szaniawski

Czytelnik • Warszawa 1983

Obwolutę, okładkę

i kartę tytułową projektował

Jan Bokiewicz

W fpoi

Warszawa 1949

ISBN 83-07-00990-1

Filozofia w oczach racjonalisty

Losy tej książki są paradoksalne. Pisana była z zamia-

rem, by uprzystępnić problematykę filozoficzną ludziom,

którzy się nią specjalnie nie zajmują. Czytelnikom takim

Autor pragnął pomóc w zrozumieniu zagadnień i stano-

wisk filozoficznych, oddzielonych od potocznych form wy-

powiadania myśli barierą swoistej terminologii. Nie zwra-

cał się więc, pisząc swą książeczkę, do kolegów-filozofów,

nie chodziło mu o jeszcze jeden podręcznik akademicki.

Pragnął trafić do szerokiego kręgu ludzi stawiających

sobie pytania o charakterze filozoficznym i próbujących

po amatorsku znaleźć na nie odpowiedź. Zrezygnował w

tym celu z wymogów maksymalnej ścisłości, do których

w swoim pisarstwie profesjonalnym przywiązywał naj-

wyższą wagę.

Tymczasem — i to właśnie jest paradoks — stało się

tak, że dziełko w zamierzeniu popularyzatorskie nie tra-

fiło w ogóle do wolnej sprzedaży w księgarniach. Otrzy-

mały je biblioteki, mogli je kupić ludzie legitymujący się

potrzebą jego posiadania z racji uprawianego zawodu,

natomiast Czytelnik, dla którego ta książka została napi-

sana, nie miał do niej swobodnego dostępu. Pierwsze i je-

dyne dotychczas wydanie Zagadnień i kierunków filozofii

ukazało się bowiem w czasie wyjątkowo nie sprzyjającym.

Był rok 1949, początek stalinizmu w polityce kulturalnej.

Myśl odbiegająca od obowiązującego szablonu nie miała

przez najbliższe lata prawa do egzystencji.

Nie potrafię odpowiedzieć na pytanie, dlaczego nie na-

stąpiło wznowienie tej książki wówczas, gdy było już ono

możliwe. Za życia Autora wymagałoby to zapewne prze-

róbek, na które nie miał czasu (zawsze udoskonalał swoje

teksty), później rzecz poszła w zapomnienie — jak dalece

niezasłużone, można ocenić dzisiaj, gdy drugie wydanie

Zagadnień i kierunków filozofii dociera do rąk czytelnika

W ostatnim dziesięcioleciu ukazały się przekłady: an-

gielski (Problems and Theories of Philosophy. Transl. by

H. Skolimowski and A. Quinton. Cambridge University

Press 1973) oraz portugalski (Problemas e teorias da filo-

sofia. Trąd. de Pablo Ruben Mariconda e Regina Correa

Rocha. Sao Paulo 1979).

Zagadnienia i kierunki filozofii wyszły spod pióra zna-

komitego myśliciela, jednego z największych, jakich mie-

liśmy. Słowo wstępne do książki ukazującej się w dwa-

dzieścia lat od jego śmierci powinno być poświęcone

przede wszystkim przypomnieniu tej niepospolitej postaci.

Kazimierz Ajdukiewicz -urodził się w 1890 roku w Tar-

nopolu, w rodzinie urzędniczej. Szkołę średnią ukończył

we Lwowie, tamże odbył studia uniwersyteckie, zakoń-

czone w roku 1912 doktoratem z filozofii (studiował po-

nadto matematykę i fizykę). Głównym nauczycielem uni-

wersyteckim Ajdukiewicza był Kazimierz Twardowski,

z którego znakomitej szkoły wyszła większość profesorów

filozofii w odrodzonej Polsce. Obowiązujące w tej szkole

surowe wymogi ścisłości, a zarazem żywe zainteresowanie

logiką formalną (reprezentowaną wówczas we Lwowie

przez jednego z jej twórców, Jana Łukasiewicza) nadały

pierwszym już publikacjom Ajdukiewicza ten charakter,

który później trwale cechował jego prace. Dotyczyły one

problemów bardzo wyraźnie określonych, wypreparowa-

nych niejako z tradycyjnej materii filozoficznej. I korzy-

stały z aparatury pojęciowej logiki formalnej, co było

wówczas w filozofii zupełną nowością.

Ostatni rok przed wybuchem wojny światowej spędził

Ajdukiewicz w Getyndze, gdzie studiował filozofię u Hus-

serla i matematykę u Hilberta. W lipcu 1914 został powo-

łany do armii austriackiej, a w następnym roku skierowa-

ny na front włoski. W ten sposób zaczął się dla niego

kilkuletni okres służby liniowej, kontynuowanej w wojsku

polskim, którego szeregi opuścił jesienią 1920 roku w stop-

niu kapitana artylerii. W rok później habilitował się z

filozofii na Uniwersytecie Warszawskim, przedłożywszy

dysertację pt. Z metodologii nauk dedukcyjnych.

Do roku 1939 był Ajdukiewicz najpierw docentem, a na-

stępnie profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we

Lwowie, z krótką przerwą (1926—1928) na profesurę w

Warszawie. Z tego okresu datują się m.in.: słynna kon-

cepcja radykalnego konwencjonalizmu, podstawowe poję-

cia logiki pytań, wyniki z zakresu logicznej składni języka.

W latach wojny pozostawał Ajdukiewicz we Lwowie, naj-

pierw na stanowisku profesora radzieckiego uniwersytetu

lwowskiego, następnie — w czasie okupacji niemieckiej —

jako urzędnik i nauczyciel, pracujący zarazem w tajnym

szkolnictwie polskim.

Po wojnie objął katedrę metodologii i teorii nauk w

Uniwersytecie Poznańskim, którego rektorem był w latach

1948—1952. Do Warszawy przeniósł się w roku 1955, na

stanowisko profesora logiki w Uniwersytecie, a jedno-

cześnie kierownika zakładu logiki w PAN. W tym cha-

rakterze pracował do przejścia na emeryturę w roku 1961.

Zmarł nagle na serce w dwa lata później, w pełni aktyw-

ności twórczej, zaświadczonej doskonałymi publikacjami

bieżącymi oraz zaawansowaną pracą nad podręcznikiem,

który wydany został pośmiertnie pt. Logika pragmatyczna.

Był członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk od

początku jej istnienia. Piastował liczne funkcje i godności

w polskich i międzynarodowych instytucjach naukowych.

Należał do powszechnie uznanych wielkości współczesnej

filozofii.

Międzynarodowe uznanie zdobył stosunkowo wcześnie.

Fakt godny odnotowania, ponieważ bariera językowa nie-

raz opóźniała włączenie idei polskich filozofów do świa-

towego obiegu. W przypadku Ajdukiewicza istotną rolę

odegrała publikacja jego klasycznych prac w czasopiśmie

,,Erkenntnis", wydawanym w Wiedniu przez głośną wów-

czas grupę filozofów spod znaku empiryzmu logicznego

(zwanego także neopozytywizmem). Były to min.: Język

i poznanie (1934), Obraz świata i aparatura pojęciowa

(1934), Naukowa perspektywa świata (1935). Przedrukowy-

wano je później wielokrotnie.

Widać już z tytułów, że głównym przedmiotem ówczes-

nych badań Ajdukiewicza był język jako narzędzie pozna-

nia. Chodziło mu w szczególności o to, w jakim stopniu

poznanie świata zależy od doboru aparatury pojęciowej,

w której się ów świat opisuje. Stanowisko, do którego

doszedł, nazwał Ajdukiewicz radykalnym konwencjona-

lizmem.

„Mój wkład do nauki polega w zasadzie tylko na zwró-

ceniu uwagi na fakt, że od sposobu, w jaki rozumie się

wyrazy, a więc od znaczenia, w jakim się ich używa, za-

leży sposób posługiwania się nimi" — tak pisał Ajdukie-

wicz w roku 1953 o swoich znanych już wówczas po-

wszechnie pracach z lat trzydziestych. Gdyby do tego się

istotnie sprowadzał uzyskany przez Ajdukiewicza wynik,

radykalny konwencjonalizm byłby doktryną niezmiernie

łatwą do wyłożenia, a także nie budzącą sprzeciwu z racji

swej banalnej prawdziwości. Jednakże owa autocharakte-

rystyka o tyle tylko jest trafna, że ukazuje spostrzeżenie,

które było zaledwie punktem wyjścia dla koncepcji trud-

nej i zarazem nader spornej.

Dotyczyła ona roli języka w konstruowaniu obrazu

świata. Chodziło przede wszystkim o to, by nadać ściślej-

szy sens oczywistemu właśnie twierdzeniu, które głosi, iż

akceptowanie lub odrzucanie zdań zależy min. od zna-

czenia wyrażeń użytych do ich sformułowania. Pierwszym

zadaniem, jakie Ajdukiewicz sobie postawił, było wyświet-

lenie zagadkowego pojęcia znaczenia.

Rozumował mniej więcej tak. Skoro znaczenie wyrażeń

współdeterminuje sposób posługiwania się nimi, to z właś-

ciwego danemu językowi sposobu używania wyrażeń moż-

na wnosić o ich znaczeniu w tym języku. Jeśli np. słowo

„kwadrat" znaczy w języku polskim tyle co „prostokąt

równoboczny", to odrzucenie przez kogoś zdania „boki

kwadratu są sobie równe" świadczyłoby o tym, że przy-

pisuje on słowom użytym w tym zdaniu inne znaczenie

niż przysługujące im w języku polskim. Dałaby się więc

dla języka polskiego sformułować reguła, która nakazuje

uznać przytoczone wyżej zdanie za prawdziwe ze względu

na-sens występujących w nim słów. Jest to przykład re-

guły bezwarunkowej (nazywanej przez Ajdukiewicza

aksjomatyczną), można jednak formułować reguły naka-

zujące uznawanie pewnych zdań ze względu na uznanie

innych zdań (reguły dedukcyjne) oraz — ze względu na

pewne sytuacje doświadczalne (reguły empiryczne).

W ten sposób zrodziła się tzw. dyrektywalna koncepcja

znaczenia. Głosi ona, że znaczeniem wyrażeń danego ję-

zyka jest to właśnie, co daje się odczytać z dyrektyw zna-

czeniowych tego języka, a więc z owych reguł — aksjo-

matycznych, dedukcyjnych i empirycznych — nakazują-

cych bezwarunkowo lub warunkowo uznawanie za praw-

dziwe pewnych zdań sformułowanych w tym języku.

Ogół znaczeń przyporządkowanych wyrażeniom danego

języka nazwał Ajdukiewicz aparaturą pojęciową tego ję-

zyka. I na tak przygotowanym gruncie głosił tezę znacznie

mocniejszą niż klasyczny konwencjonalizm Poincarego.

„Chcemy tu — pisał w artykule Obraz świata i aparatura

pojęciowa — sformułować i uzasadnić twierdzenie, że nie

tylko niektóre (jak chciał Poincare — K. S.), ale wszystkie

sądy, które przyjmujemy i które tworzą cały nasz obraz

świata, nie są jeszcze jednoznacznie wyznaczone przez da-

ne doświadczenia, lecz zależą od aparatury pojęciowej,

przy pomocy której odwzorowujemy dane doświadczenia.

Możemy jednak wybrać taką lub inną aparaturę pojęcio-

wą, przez co zmieni się cały nasz obraz świata". Tak

brzmi teza radykalnego konwencjonalizmu.

Bliższa jest ona z pewnością paradoksowi niż banałowi.

Łatwiej ją zrozumieć, jeśli uwzględnimy, że słowo „język",

a zatem i „aparatura pojęciowa" — pojmuje się nader

restryktywnie. Mamy tu do czynienia z idealizacją, daleko

odbiegającą nie tylko od języków etnicznych, - ale również

od języków większości dyscyplin naukowych, nie spełniają

one bowiem bardzo mocnych założeń przyjętych w kon-

cepcji Ajdukiewicza. Przy tych założeniach zmiana choćby

jednej dyrektywy znaczeniowej zmienia całą aparaturę po-

jęciową: dwie aparatury pojęciowe są albo identyczne, albo

rozłączne, czyli nie mają wspólnych elementów. W tym

ostatnim przypadku odpowiadające im języki są nieprze-

kładalne.

Radykalny konwencjonalizm należy już dzisiaj do hi-

storii filozofii. Odstąpił od niego sam Autor, który wcześ-

niej i trafniej niż późniejsi jego krytycy dostrzegł powody,

dla których stanowisko tak skrajne nie daje się utrzymać.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: