zwierciadlana zagadka.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

DEOTYMA

Zwierciadlana zagadka

Dawniej patrzyłam na zwierciadła tak, jak wy wszyscy patrzycie, wzrokiem roztargnio-

nym, obojętnym, bo i czymże ma zaciekawiać sztuczne odbicie przedmiotów, które mo-

żemy wiǳieć w ich prawǳie i rzeczywistości?

Jeżeli czasem baczniej spojrzałam w lustro, to chyba kiedy choǳiło o poprawienie

źle wpiętej kokardy lub jakąś ǳiwną grę światła i perspektywy, która nieraz bawi oko

w mieszkaniach, gǳie liczne zwierciadła i wielkie szyby okienne odsyłają sobie wnętrze

komnat jakby przeinaczone, poustawiane pod różnymi kątami.

Ale i takie widowisko zawsze dla oka było tylko zabawką i wzrok, choć badawczy,

zawsze pozostawał spokojnym.

Teraz ǳieje się inaczej.

Od niejakiego czasu nie mogę spojrzeć w zwierciadło bez wzdrygnięcia się i roǳaju

trwogi, której nawet najgorętsza ciekawość niezdolna jest przemóc.

Wśród przygotowań do jakiej uroczystości lub zabawy, kiedy ceremoniał stroju przy-

musza mię¹ do dłuższego sieǳenia przed gotowalnią, o ile tylko mogę, trzymam oczy

spuszczone, ażeby przypadkiem nie spojrzeć i nie zobaczyć…

Wprawǳie nic jeszcze nie wiǳiałam naǳwyczajnego, nadluǳkiego, ale wiem, że

może… mogłabym zobaczyć i wy byście mogli…

A niech mi wypadnie wieczorem iść ze świecą naprzeciw zwierciadlanej taﬂi, o! wtedy

naprawdę serce mi bĳe jak ǳiecku w ciemnym pokoju.

No, to jeszcze można by położyć na karb damskich nerwów, ale — powiadam wam —

i w biały ǳień, w najweselsze południe, ile razy przechoǳę koło zwierciadła, to z takim

wzruszeniem, z jakim przechoǳimy koło zamkniętych drzwi domu, w którym właśnie

zaszedł jakiś tragiczny lub osobliwszy wypadek. Drzwi zamknięte; przechoǳień na progu

ich nic nie wiǳi, ale wie, że się za nimi coś ǳiwnego ǳieje, i mówi sobie: A gdyby się

też otworzyły?

O mój Boże! Gdyby się wszystkie te kryształowe drzwi pootwierały, cóż byśmy nie

zobaczyli?

A całej tej biedy, tej gorączkowej ciekawości, tych postrachów, których się wstyǳę,

narobił mi pewien list na szerokim bibulastym papierze, pisany drżącą ręką, przypieczę-

List

towany kolędowym opłatkiem, który przed rokiem pocztą miejską mię² doszedł.

Każda osoba uchoǳąca za majętną, jeżeli jeszcze mieszka na jednej z pokaźniejszych

ulic, odbiera niezawodnie raz albo i kilka razy na tyǳień listy, tak zwane „z prośbami”.

Nie chcę ja źle mówić o miejskiej poczcie, która z wielu względów jest użytecznym

wynalazkiem, jednak muszę przyznać, że ma jedną stronę nieznośną: zmusza nas do przyj-

mowania wszystkiego, cokolwiek nam z łaski swojej narzuci.

Dawniej, kiedy list przyniesiono i nie chciano powieǳieć, od kogo pochoǳi, łatwo

było pozbyć się natręta prostą odpowieǳią, że „od nieznajomych nie przyjmuje się listów.”

ǲiś, kiedy koperta spada jak z obłoków, opatrzona marką³, tym znaczkiem czaro-

ǳiejskim, co wszystkie drogi jej otwiera, kiedy spada z rąk urzędowego roznosiciela, co

jak Przeznaczenie jest istotą nic niewieǳącą i za nic nieodpowieǳialną. Cóż robić? Ko-

go się pytać? Komu zwrócić tajemniczą przesyłkę? Trzeba wszystko przyjmować i każde

¹ i — ǳiś popr. forma: mnie.

² i dzed — ǳiś: do mnie doszedł; przyszedł do mnie.

³ arka (daw.) — znaczek pocztowy.

pismo otworzyć na wszelki wypadek, bo trudno z samego zewnętrza odgadnąć, czy nie

należy do rzędu listów potrzebnych?

A co się też to niepotrzebnych naotwiera! Ja nie mówię o wytworach złośliwości luǳ-

kiej, o tych zjadliwych anonimach, co spoza warowni pocztowej strzelają sobie wygodnie

na spokojnych przechodniów, o tych nie chcę mówić, bo ǳięki Bogu w naszym spo-

łeczeństwie ta endea , jak i wszelkie inne, niełatwo się przyjmuje, ależ samych owych

pokornych, potulnych listów z prośbami co za foliały gromaǳą się bezużytecznie!

Najczęściej bezużytecznie, bo jeżeli na podpisie zobaczymy nazwisko nieznane, a na

wstępie sakramentalne wyrazy: „Szlachetna osobo!” albo: „Znane echo wspaniałomyślno-

ści czuwającej nad cierpiącą luǳkością…”, odkładamy list na bok, nie czytając dalej, a nie

chcemy czytać nie z żadnej pogardy, ani też z jakiejś zatwarǳiałości serca, ale z obawy, aby

litość nie wciągnęła nas w przedsięwzięcia przechoǳące rozsądek i zasoby; każdy ma tyle

nęǳy do ratowania wokoło siebie, tyle koniecznych podatków roǳinnych, towarzyskich

lub społecznych, że gdyby chciał słuchać wszystkich głosów, co się do niego wznoszą, ach!

i Krezusowym bogactwem nie obǳieliłby rzeszy, musiałby nieraz poświęcić bliskich dla

dalekich, ująć obowiązkom dla zbytku, bo i w miłosierǳiu bywają wyskoki zakrawające

na zbytek, rozkosze nadetatowe, których tylko najszczęśliwsi mogą sobie pozwalać.

Kto nie posiada Golkondy⁴, ten musi nieraz bronić się od współczucia jakby od po-

kusy, więc już woli i nie czytać i nie słuchać, kiedy wie naprzód, że nie może wysłuchać.

Jednak i mięǳy tymi stosami papierów, bez namysłu przeznaczonych na niepamięć,

traﬁ się czasem karta, która od pierwszych wyrazów chwyta za serce taką rozǳierającą

prawdą albo wśród chwastów prośbowego stylu odsłania takie wspaniałe ruiny wielkiej

duszy, że choć obojętnym nazwiskiem podpisana, przyciąga jakby dawna znajomość; nie

możemy tej kartki puścić z ręki, póki jej nie doczytamy do końca, a doczytawszy, mówimy

z westchnieniem: Ileż musiał cierpieć człowiek, co tak pisze, ileż musiał z sobą walczyć,

nim się odważył to napisać i wysłać!

Takim był ów list, który przed rokiem odebrałam. Zamiast w długich omówieniach

dawać o nim niedokładne pojęcie, wolę go dosłownie wypisać:

Szanowna Pani!

„Wiele jest rzeczy w niebie i na ziemi, o których mędrcom nawet się nie

śniło.”

Tak powieǳiał jeden z największych mędrców, i to jest jedną z najwięk-

szych prawd, jakie wypowieǳiał.

Co ǳień wiǳimy, że ǳisiaj się spełnia to, o czym wczoraj wątpiono,

o czym onegdaj nikomu się nie śniło.

A jednak luǳie zawsze wątpią!

Zaǳiwi, może i zrazi Panią tak niezwykłe zaczęcie listu. Ale bo też i moje

życie niezwykłe… Ja jestem choǳącym przykładem i naocznym świadkiem

owych rzeczy, o których ǳisiejszym uczonym się nie śni… Wiǳiałem zja-

wiska niepojęte, straszne, zachwycające, nie powiem „nadprzyroǳone”, bo

wszystko, co istnieje, podchoǳi pod prawa przyrody, ale które wydają się

takimi, dopóki rozum nie przeniknie ich przyczyn. Otóż właśnie, ująć te

zjawiska w karby nauk ścisłych, spożytkować je dla społeczeństwa, to jedyne

i ostatnie marzenie mojej duszy, zresztą na wszystko zamarłej.

Jestem na droǳe wielkiego wynalazku, co wywoła nieobrachowane skut-

ki i następstwa, nie tylko w zakresie nauk przyroǳonych, zwłaszcza optyki

i astronomii, ale i w innych gałęziach wieǳy luǳkiej; trudno obliczyć, jakie

skarbnice otworzy dla ǳiejopisów i archeologów, jakie cudowne ułatwie-

nia przyniesie podróżnikom w dokładnym poznaniu globu. I nie dosyć, że

wzbogaci umysł luǳki, wpływ jego rozciągnie się i na czynną stronę spo-

łeczeństwa, da się uczuć w wewnętrznym życiu roǳin, sprowaǳi niejeden

przewrót w polityce, może nawet rzuci nowy promień na moralność, meta-

ﬁzykę i psychologię.

⁴ lknda — starożytne miasto w środkowej części Indii, słynne ze swojej szliﬁerni diamentów; tu przen.:

niewyczerpane źródło bogactwa.

Zwierciadlana zagadka



Że ten wynalazek jest możebny, za to mogę ręczyć, bo wiiae g na

wane cz , ale go wiǳiałem w ręku obcym, zazdrosnym, które go trzymało

w ukryciu nieużytecznym dla luǳkości.

Ja bym sobie postąpił inaczej, poǳieliłbym się nim z bliźnimi — ale dla

wprowaǳenia go w rzeczywistość potrzeba środków materialnych, których

mi zupełnie brakuje.

Niegdyś byłem bogaty, barǳo bogaty… Dostatki rozeszły się na po-

szukiwanie owej tajemnicy, a nie powiem, aby poszły na marne, dociekłem

wiele, ach! prawie wszystkiego, ale właśnie w epoce, w której ostatnia zasło-

na już miała opaść, resztki mego mienia okazały się wyczerpane.

O Pani! Twoje serce odczuje całą rozpacz, cały żal człowieka, co w wigilię

tak wielkiego, wyczekiwanego święta musi wrócić się od progów świątyni,

człowieka, co u kresu tylu usiłowań, tylu zwycięstw i rojeń wiǳi się ubez-

władnionym przez nęǳny brak środków…

Nęǳny, a jednak wszechwładny! Bez pieniężnej pomocy nie potraﬁę

dokonać ostatnich prób, z których wyjǳie w całym blasku owo odkrycie,

ważne dla was wszystkich w ogólności, a dla mnie w szczególności jeszcze

stokroć ważniejsze, bo w nim tylko znajdę — a przynajmniej mam naǳieję,

że znajdę — rozwiązanie strasznych zagadek mego życia.

Tak, życie moje było straszne. Każdą pomyślność, każdą wyjątkową wiel-

kość trzeba na tym świecie okupić wyjątkowymi cierpieniami. I mnie ręka

przeznaczenia wtajemniczyła w sfery innym luǳiom nie znane, ale mi ten

fatalny zaszczyt kazała opłacić nieszczęściami tak okropnymi, że nawet nie

śmiem ich opowiadać, bo nikt mi nie wierzy! Luǳie się uśmiechają… Mo-

je ǳieje, aż nadto rzeczywiste, biorą za przywiǳenia schorzałego umysłu.

Niestety! Czemuż tak nie jest? Czemuż ja muszę służyć za żyjący dowód, że

nieprawdopodobne może być prawǳiwym?

Gdybym jeszcze miał zdrowie i młodość, wziąłbym się energicznie do

pracy, połowę życia poświęcił na zbudowanie nowego majątku, a drugą na

spełnienie wielkiej myśli. Ale nieszczęścia i zawody stargały moje siły; o ile

mogę wnosić z opłakanego stanu mego zdrowia, dnie moje są już policzo-

ne. Trzeba śpieszyć z pomocą, jeżeli się chce uratować skarb, jakiego jedyną

tradycję posiadam. Szkoda byłaby, nie nagroǳona szkoda, gdybym go miał

zanieść bezużytecznie do grobu. I to do jakiego? Do wspólnego dołu ubo-

gich!

Pani! Echo wspaniałomyślności, jaka… itd. ośmiela mię… itd…

Tu omĳam ustęp czysto osobisty, zawierający kilka słów pochlebnych; trzeba jednak

przyznać, że w porównaniu z innymi listami, obecny zawierał ich barǳo mało, i te nawet,

które w nim znalazłam, były zestawione niezręcznie, jakby przymusowo; znać człowieka,

Żebrak

co jeszcze nie przywykł do r . Po kilku ziarnkach kaǳidła, rzuconych oszczędnie

i prawie niechętnie, autor wraca do swego dumnego, zbolałego tonu:

Gdyby — pisze — choǳiło tylko o moją osobistą nęǳę, nie truǳiłbym

nikogo jękami, nie kołatałbym do żadnych drzwi, od których słusznie mogę

być odesłany do źródeł miłosierǳia publicznego, umyślnie na ten cel prze-

znaczonych. Złożyłbym głowę pod smutnym dachem którego z zakładów

dobroczynnych i tam resztę dni moich przecierpiał w milczeniu.

Ale tu choǳi o naukę! Ona to daje mi odwagę najtrudniejszą ze wszyst-

kich, odwagę żebrania.

Ciężka to ostateczność dla człowieka, co znał dnie szczęśliwsze, co zwykł

dawać, a nie przyjmować. Ale kto chce dojść do celu, nie może w drogach

przebierać.

W imię więc nauki błagam was o ratunek. Mówię wa , bo dobrze wiem,

że jałmużna z jednej ręki dana nie wystarczy na spełnienie mego przedsię-

wzięcia. Nie wymagam zatem od Pani tak wygórowanej oﬁary, proszę tylko,

abyś zechciała tę myśl rzucić i szerzyć w kole Twoich znajomych; wiem, że

w tym kole są luǳie uczeni, luǳie miłujący postęp i światło. Upraszam,

Zwierciadlana zagadka



abyś im Pani mój los przedstawiła, zezwalam, abyś nawet mój list pokazała.

Może wezmą do serca krzyk boleści i wykonają zbiorowo to, co pojedyn-

czymi siłami nie da się wykonać.

Cokolwiek uczynicie dla mnie, uczynicie dla samych siebie, i mogę śmia-

ło obiecać, że znajǳiecie nagrodę nie tylko w innym życiu, ale już tu, w nie-

spoǳianym zbogaceniu umysłu i nieopisanych rozkoszach dla duszy.

Oczekując na wyrok, co ma rozstrzygnąć ostatnią moją naǳieję na zie-

mi, pozostaję

z głębokim szacunkiem

Cezary S.

ulica Mylna nr 

Taki list każdego by zastanowił. Już sam nagłówek z Szekspira zaǳiwił mię jakby

perła na droǳe znaleziona. Pomimo nieoǳownego „echa wspaniałomyślności” i kilku

innych stereotypowych wyrażeń, całą swoją treścią, całym — że tak powiem — swoim

kamertonem, ów list wyróżniał się mięǳy współbraćmi jak Belizariusz⁵ mięǳy żebraka-

Duma

mi. Nawet z tą dumą było mu jakoś do twarzy. Wprawǳie w podobnych razach duma

nie jest ani właściwą, ani zręczną, bo — jak słusznie powieǳiano — „pokora niebiosa

przebĳa”, a dumą rzadko się wygrywa, zwłaszcza kiedy się potrzebuje drugich; jednak na

ten raz, wyjątkowo, ów królewski styl zdraǳał taką wiarę w samego siebie, taką pewność

przekonania, taką niezłomną choć zawieǳioną naǳieję, że i w czytelnika powoli wpajał

wiarę.

Nazwisko podpisanego uderzyło mię także. Przez uszanowanie dla nieszczęścia ozna-

czyłam je tylko pierwszą głoską, ale jest to nazwisko znakomite, nie bez pewnych zasług

w przeszłości, a ǳiś już takie rzadkie, że aż do odebrania prośby uważałam je za wygasłe.

Widok tego podpisu obuǳił nawet we mnie jakieś zamglone wspomnienia. Zdaje

mi się, że w ǳieciństwie słyszałam o człowieku noszącym podobne imię i nazwisko ja-

ko o świetnym bywalcu światowym, który chwilowo dom otwarty prowaǳił w naszym

mieście. Kiedy to było? Kto mi mówił o nim? Na te pytania wyraźnej odpowieǳi nie

mogłam znaleźć, pomimo najmozolniejszych wysileń pamięci. Wiem tylko, że w opo-

wiadaniach starszych osób nieraz się ta ﬁgura przesuwała, wprawǳie wcale niepodobna

do autora ǳisiejszego listu, bo jaśniejąca bogactwem i swobodą, ależ trzyǳieści czy więcej

lat czasu to przerwa, po której się i przyjaciele nie zawsze poznają.

Te wrażenia, wspomnieniami poparte, coraz mocniej przyciągały mię do listu. Jednak,

po kilkakrotnym odczytaniu, zaczęłam się zatrważać wielkością roszczeń w nim zawar-

tych. Wiǳiałam, że proszący małym datkiem się nie zadowoli, może się nawet i obrazi?

A myśleć o spełnieniu wszystkich jego żądań, byłoby to puszczać się na przedsięwzięcie

równie ogromne jak niepewne, brać na siebie odpowieǳialność za cuǳy pomysł, który

może jest czystą mrzonką.

Odłożyłam więc na bok bibulastą ćwiartkę i przez kilka dni usiłowałam o niej zapo-

mnieć.

Ale w tej ćwiartce był wyraźnie zaklęty duch jakiś, który za mną choǳił i nie dał mi

spokoju.

Co wezmę książkę do ręki, to mięǳy liniami czytam: „Że ten wynalazek jest możebny,

za to ręczę, bo wiǳiałem…”

Co wezmę pióro do ręki, to same mi się piszą słowa: „Jest wiele rzeczy w niebie i na

ziemi…”

A niech się zamyślę, zaraz mi w oczach staje pamięć wszystkich wielkich wynalazców,

nie poznanych, nie ocenionych za życia. Przeciągają przede mną na burzliwym oceanie

ǳiejów żałosne postacie Watta, Bernarda Palissy⁶, Galileusza i tysiąca innych. Ich ręce

pełne skarbów, ale jak je utrzymać, kiedy burza miota ich wątłym czółenkiem? Wołają

o pomoc, tłum stoi na brzegu, przygląda się ciekawie walce geniuszu z losem, lecz nikt

⁵ elizariz , lai eliari (ok. –) — wóǳ bizantyjski z czasów cesarza Justyniana I Wielkiego,

dowoǳił armią bizantyjską, która w  r. wyparła Gotów z Italii i samego Rzymu. Według legendy pod koniec

życia miał zostać oślepiony i zmuszony do życia żebraczego.

⁶ ernard ali (ok.–ok.) — . chemik, ﬁzyk i geolog. Wydał rozprawę, w której skamieniałe

muszle, odnajdowane na terenie centralnej Francji, identyﬁkował jako pozostałości po autentycznych skoru-

piakach, żyjących w czasach prehistorycznych. Został oskarżony o herezję i zmarł w więzieniu.

Zwierciadlana zagadka



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: