Czym zajmuje się Antropologia kulturowa?
Zagadnienia pierwszego wykładu
Zakres oraz przedmiotowość Antropologii kulturowej
Nauka ta zajmuje się filozofią jednostki oraz człowiekiem.
Jeśli chodzi o Europę to występują różne dziedziny, czyli inaczej mówiąc gałęzie naukowe:
- będąca składnikiem nauk biologicznych antropologia fizyczna
- będąca składnikiem nauk filozoficznych antropologia filozoficzna
- będąca składnikiem, jeśli chodzi o nauki społeczne czy socjologiczne oraz dotyczące kultury jest to antropologia społeczna i kulturowa. Etnologia i etnografia pokrywa się z tym typem Antropologii
Nauka zajmująca się opisywaniem pewnych kultur nazywa się Etnografią.
Nauka zajmująca się opisywaniem kultur ( analiza teorii wyjaśniającej) nazywa się Etnologią.
Nauka Antropologii dokonuje opisywania kultury wyjaśnianiem oraz badaniem zjawisk, jeśli chodzi o inne dziedziny naukowe na przykład ekonomia, geografia, polityka, socjologia.
Nauka zajmująca się badaniem nowych cywilizacji (kultura symboliczna) nazywa się Socjologią kultury.
Problemy, którymi zajmuje się antropologia kulturowa:
‒ zwrócenie uwagi na podobieństwa i różnice kulturowe,
‒ logiczna interpretacja, jeśli chodzi o organizację kulturową.
Występuje antropologia społeczna i kulturowa to zróżnicowanie jest spowodowane genezą tej nauki.
Tradycje socjologiczne zrodziły Antropologię społeczną. Zajmuje się ona badaniem społecznego wymiaru, jeśli chodzi o rzeczywistość, zasadami budowania struktur społecznych oraz prawami regulującymi ich funkcjonowanie.
Nauka ta zajmuje się badaniem i analizowaniem kultury, w szczególności zajmuje się jej symboliką, postawami oraz wartościami. Obecnie wychodzi się z założenia, że takie podzielenie jest nieuzasadniona, ponieważ kulturę razem ze społeczeństwem powinno się badać w całości, w sposób holistyczny. Ten sposób jest charakterystyczny dla Europy, natomiast amerykanie zajmują się samą antropologią kulturową.
"Antropologia jest badaniem systemu różnorodności ludzkiej" to stwierdzenie zostało wypowiedziane przez E. Leach.
Edmund Ronald Leach (ur. 1910 w Sidmouth (Anglia), zm.1989 w Cambridge) - brytyjski antropolog społeczny.
Edmund Leach urodził się 7 Listopada 1910 w Sidmouth (Anglia) jako syn Williama Edmunda Leacha i Mildred Brierley. W rodzinie był najmłodszym z trójki dzieci. Jego ojciec był właścicielem i zarządcą plantacji trzciny cukrowej w północnej Argentynie. Edmund Leach odebrał wykształcenie inżynierskie. Kształcił się w kolegium w Marlborough College (Marlborough, hrabstwo Wiltshire). Następnie w latach 1929-1932 studiował matematykę i inżynierię w Clare College (Uniwersytet w Cambridge) gdzie naukę ukończył z wyróżnieniem. Po zakończeniu nauki w 1933 roku podpisał czteroletni kontrakt z wiodącą brytyjską firmą handlującą z Chinami Butterfield and Swire (obecnie Swire Pacific Limited) mającą swoje biuro w Chinach i w latach 1933-1936 pracował tam jako "inżynier w biznesie". Wówczas wiele podróżował w tym rejonie - w ramach podróży służbowych odwiedził m.in. Pekin, Szanghaj, Qingdao i Chongqing. W roku 1936 poznał w Pekinie, podczas przyjęcia w brytyjskiej ambasadzie, amerykańskiego psychologa, a z zamiłowania antropologa, Kiltona Stewarta, który namówił Leacha by ten towarzyszył mu w podróży na wyspę Botel Tobago znanej też jako Orchid Island, leżącej na południowy wschód od wyspy Taiwan. W ten sposób Leach wracając z Chin zatrzymał się i spędził jakiś czas na wyspie Botel Tobago wśród plemiania Yami. Sporządzał zapiski i rysunki Yami. Wówczas zaczął myśleć o tym by zostać antropologiem. Ostatecznie po upłynięciu okresu zapisanego w kontrakcie Leach stwierdził, że ma dość atmosfery biznesu i nie chce już dłużej zasiadać w fotelu biura handlowego.
W roku 1937 Edmund Leach wrócił do Londynu. Studiował u nowozelandzkiego antropologa Raymonda Firtha, który zapoznał go m. in. z wykładami o ekonomii Bronisława Malinowskiego. W ramach studiów w roku 1938 wyjechał do Iraku by prowadzić terenowe badania nad Kurdami, ale z uwagi na napiętą sytuację polityczną na świecie i sytuację w Iraku zagrażającą bezpieczeństwu musiał wrócił do Londynu. Napisał Mam wiele zdolności do prawie wszystkiego, ale jak dotąd nie uczyniłem z nich żadnego użytku...Wydaje się, że jestem wysoce zorganizowaną aparaturą umysłową, z której nikt nie ma żadnego pożytku. W roku 1939 za namową Noel Stevensona, jednego z uczestników seminariów z antropologii, rozpoczął badania nad kaczynami na wzgórzach Kachin w Birmie, które przerwała Druga Wojna Światowa. Badania te prowadzone na wzgórzach Sinlum pomiędzy październikiem 1939 i czerwcem 1940 stały się potem podstawą przygotowanej przez niego rozprawy choć podczas jego ucieczki przed nadciągającymi wojskami Japońskimi zaginęło większość notatek z tych badań. Będąc w kontakcie z Noel Stevensonem Leach wstąpił do Armii Birmińskiej, gdzie walczył przez kolejny rok, w okupowanej wówczas Birmie, przeciwko wojskom japońskim, działając w podziemiu jako oficer-łącznik. Osiagnął wówczas stopień majora. Pomogła mu w działaniach wojennych szczególnie znajmość języka nabyta podczas pracy naukowej. W roku 1940 poślubił Celię Joyce - utalentowaną malarkę, która publikowała również powieści - miał z nią córkę (urodzoną w 1941 roku) i syna (urodzonego w 1946 roku).
Po opuszczeniu armii w 1946 roku został wykładowcą antropologii społecznej w London School of Economics. Tam też w roku 1947 obronił doktorat z antropologii. W roku 1953 został profesorem antropologii społecznej na Uniwersytecie w Cambridge W roku 1966 wybrano go rektorem Kings College. W latach 1971-1975 był prezesem Królewskiego Instytutu Antropologii a od 1972 członkiem Akademii Brytyjskiej, której przewodniczył od 1975 roku.
Wśród powojennego pokolenia badaczy Edmund Leach wyróżniał się arystokratycznym pochodzeniem i przynależnością do tradycyjnej wyższej klasy średniej. W jego "dobrym urodzeniu" upatrywać można jednej z przyczyn jego "programowego" obrazoburstwa. Polemiczny charakter i niezależność intelektualna prac Leacha była wyjątkowa na tle dokonań jego kolegów. Studenci w Cambridge z czasu studiów Leacha niemal bez wyjątku rekrutowali się spośród absolwentów najbardziej prestiżowych szkół prywatnych i należeli do elity społeczeństwa brytyjskiego. W tym z pozoru konserwatywnym środowisku narastało niezadowolenie z anachronicznego i niesprawiedliwego porządku społecznego, który w oczach studentów symbolizowała konserwatywna struktura uniwersytecka. Doświadczenia studenckie Leacha określiły jego przekonania społeczne i polityczne. Do końca życia pozostał liberałem zwalczającym wszelki konserwatyzm i ortodoksję. Doświadczenia studenckie mogły też wpłynąć na jego poglądy naukowe - inspirować go do poszukiwania dynamiki społecznej w analizach antropologicznych.
Wiele lat żył z guzem mózgu bez uskarżeń na dolegliwości. Ostatecznie zmarł na raku mózgu 6 Stycznia 1989 roku w Cambridge.
Publikacje i koncepcje
Edmund Leach "wychował się" w dość ortodoksyjnej tradycji funkcjonalistycznej. Jego nauczycielami byli m. in. Bronisław Malinowski i Raymond Firth a wpływ na rozwój jego zaiteresowań miały prace także innych funkcjonalistów. W pewnym momencie odszedł on jednak od funkcjonalizmu (którego, głównymi twórcami byli Bronisław Malinowski i - w swej strukturalistycznej odmianie - Alfred Radcliffe-Brown a kontynuatorami m. in. Edward Evans-Pritchard i Meyer Fortes) i wprowadził na grunt antropologii brytyjskiej strukturalizm francuski (którego najbardziej znanym przedstawicielem jest Claude Levi-Strauss). Podobnie jak Max Gluckman na swój szczególny sposób przyczynił się do odrzucenia na gruncie antropologii brytyjskiej w połowie XX wieku paradygmatu strukturalno-funkcjonalnego. Z Maxem Gluckmanem łączyło go w badaniach systemów społecznych zainteresowanie problemami zmiany społecznej oraz stosowanie perspektywy diachronicznej. Obu powyższych uczonych uznaje się niekiedy za prekursorów podejścia procesualnego, gdyż obaj zasadniczym przedmiotem swoich badań uczynili proces społeczny, traktując konflikt, napięcia i zmiany jako naturalny stan wszelkich zbiorowości ludzkich. Dlatego mówi się też, że prace Edmunda Leacha mieszczą się w ramach jednego z "procesualistycznych" odgałęzień strukturalizmu.
W swojej krytyce paradygmatu strukturalno-funkcjonalnego przedstawił zarzuty, które dotyczyły m.in. nieprawidłowości związanych z błędną interpretacją materiału empirycznego, nieadekwatności stosowanych pojęć, braku rozróżnienia pomiędzy abstrakcyjnym modelem a rzeczywistością, etnocentryzmu przyjmowanych założeń oraz schematyzmu stosowanych procedur.
Wyniesionym z tradycji funkcjonalistycznej, stale obecnym elementem w jego twórczości była problematyka społeczeństw pierwotnych, w tym również kwestie dotyczące ich organizacji i funkcjonowania.
Zdecydowany sprzeciw wobec rozpowszechnionej tendencji do postrzegania ludów pierwotnych jako stabilnych i zrównoważonych "organizmów" wyraził Leach już w pracy z 1940 roku Social and Economic Organization of the Rowanduz Kurds. Leach postawił tezę o rozdźwięku pomiędzy modelem a rzeczywistością to jest pomiędzy wyobrażenami - abstrakcyjnymi ideałami, wzorami, normami i wartościami opisywanymi przez antropologów jako stałe a rzeczywistymi stosunkami społecznymi. W tej sprzeczności dopatrywał się źródeł dynamiki i zmian społecznych.
Notatki pozostałe po badaniach terenowych w Birmie i doświadczenia z okresu jego działań militarnych w tym rejonie stały się podstawą pracy z 1954 roku Political Systems of Highland Burma (Systemy polityczne na wyżynach Birmy). Leach w tej publikacji ponownie rzucił wyzwanie teoriom struktury społecznej i zmiany kulturowej opisując Kaczynów z perspektywy strukturalno-procesualnej. Zignorował przedfunkcjonalistyczne opisy jednolitej kultury i organizacji Kaczynów a także analizy antropologii funkcjonalistycznej (dominujacej w czasie gdy Leach pisał tę książkę), które zakładały stabilną równowagę społeczną w obrębie jednego systemu społecznego.
Kolejną ważną pracą była opublikowana w roku 1961 Pul Eliya, a Village in Ceylon (Pul Eliya, wioska na Cejlonie), w której skierował swoją uwagę ku teoriom pokrewieństwa jako systemom idealnym. Innymi słowy było to wyzwanie rzucone kolejnemu mitowi strukturalnego funkcjonalizmu - przekonaniu o dominacji stosunków pokrewieństwa w organizacji społeczeństw pierwotnych. Leach dowodził, że choć ideologia grupy bardzo silnie akcentowała znaczenie pokrewieństwa, to jego faktyczny wpływ na motywacje ludzkich działań był niewielki. Konkluzja Leacha zmierzała więc w następującym kierunku: warunki naturalne i wymagania systemu ekonomicznego stanowiły rzeczywistą determinatę statystycznych zachowań mieszkańców Pul Eliya natomiast stosunki pokrewieństwa były jedynie przejawem ich zewnętrznej racjonalności.
Poglądy Edmunda Leacha stały się zbliżone do poglądów Claude Levi-Strauss'a ale pozostawały jednak w pewnej sprzeczności z francuskim strukturalistą (traktująca o tym książka z 1970 roku Levi-Strauss została przetłumaczona na sześć języków i była wydawana wielokrotnie). Strukturalizm Levi-Strauss'a podkreślający doniosłość uniwersaliów kulturowych osadzonych w jedności psychiki ludzkiej rozmija się ze strukturalizmem brytyjskim (reprezentowanym m in. przez Edmunda Leacha), który kładzie nacisk zarówno na międzykulturowe wspólne cechy struktur społecznych i symbolicznych jak i na zróżnicowanie kulturowe. Myślenie Edmunda Leacha jest dlatego zasadniczo różne od myślenia Claude Levi-Strauss'a gdyż wywody Leacha są porównawcze i dotyczą konkretnych kultur (Przykładowo: w Indiach panna młoda nosi wielokolorowe sari a wdowa białe. Na Zachodzie natomiast tradycyjnie panna młoda ubiera się w biały strój a wdowa w czarny. W każdym z przypadków kolor symbolizuje określone stany czy czynnosci ale role kulturowe są odmienne) a wywody Claude Levi-Strauss'a pomyślane są jako powszechnie obowiązujace. Innymi słowy Leach odrzucał zestawianie faktów pochodzących z różnych kontekstów kulturowych i krytykował za to C. Lévi-Straussa.
Edmund Leach zajmował się między innymi rolą mitu i rytuału w życiu grupowym a także strukturalistycznym wyjaśnianiem tekstów Biblii - analizował ją jako rodzaj narracji mitycznej. Wydana w Polsce książka Siostra Mojżesza. Strukturalistyczne interpretacje mitu biblijnego stanowi kontynuację pracy z 1969 roku Genesis as Myth.
Zastanówmy się, dlaczego ludzkość podzielona jest ze względu na język?
Bardzo istotne jest badanie i odkrywanie tego, dlaczego ludzie różnią się między sobą a jednocześnie są między nimi podobieństwa, a więc należy poznać gramatykę kultury. Jeszcze niedawno ta nauka zajmowała się badaniem niecywilizowanych społeczności. Kultura europejska była badana do dziewiętnastego wieku, dlatego później zainteresowano się badaniem innych kultur.
Początek dwudziestego wieku to okres, kiedy pojawia się antropologia nowoczesna, genezą dotyka okresów wcześniejszych. Jaka jest tego przyczyna?
1. Rozwijają się różnorakie nauki a szczególnie przyrodnicze. Pojawia się wiele prac o tematyce przyrodniczej na przykład praca: "O pochodzeniu gatunku" Darwina.
2. Wszelkie rewolucyjne odkrycia techniki pociągające za sobą geograficzne odkrycia.
I tak właśnie powstała antropologia kultury zakładająca, iż nie powinniśmy przyjmować tylko europejskiej kultury za wyłącznie istniejącej, ponieważ istnieją jeszcze inne sposoby ludzkiej egzystencji ujawniające się w innych kulturach.
Nauka ta stwierdziła, że nie możemy mówić, że są kultury lepsze czy gorsze tylko są po prostu różnorakie. Założenie jest takie, że ludzie mają te same źródła.
Nauka Antropologii krytykuje to, iż naukowcy postąpili bardzo pochopnie, gdy tworzyli tezy oparte wyłącznie na modelu europejskiej kultury. Wszystkich ludzi można oceniać przez pryzmat innych kultur, nie tylko brać pod uwagę Europę. Duże zainteresowanie Antropologów wzbudzały pierwotne cywilizacje. Jaka jest w tym przyczyna? Ponieważ właśnie z tych kultur dowiadujemy się najwięcej o zróżnicowaniach ludzi. Dlaczego właśnie z tych kultur? Ponieważ posiadają małe terytoria oraz są izolowane, jeśli idzie o europejską kulturę.
Na samym początku badacze doznali zdziwienia, iż tyle kultur funkcjonuje, w bardzo prosty sposób pisano o egzystencji tych kultur.
W późniejszym okresie zainteresował naukowców subiektywny aspekt, jeśli idzie o zjawiska kulturowe, chodziło o to, aby zobaczyć jak każdy rozumie kulturę, z której pochodzi.
Zastanówmy się, co oznacza termin akulturacja? Akulturacja są to wpływy zachodnich cywilizacji na pierwotne kultury społeczne i wszelkie zmiany, jakie pod tymi wpływami zachodzą, tym problemem również zajmuje się antropologia. Zadajmy sobie pytanie, dlaczego ta nauka w sposób globalny podchodzi do jednostki ludzkiej i środowiska, w którym on żyje?
1. Ponieważ problematyka, którą się zajmuje dotycząca człowieka obejmuje wszelkie aspekty na przykład: psychologiczny, społeczny, kulturowy oraz fizyczny.
2. Ponieważ małe społeczeństwo daje możliwość zbadania każdego aspektu oddzielnie danej jednostki. W takiej społeczności dokonywano opisu obrzędów, jakie tam panowały, kontroli społecznych, badano wytwory sztuki, opisywano technikę produkcyjną, badano, na jakim poziomie jest wiedza dotycząca przyrody, ogólnie wszystkie typy aspektów. Nauka ta obejmuje całą wiedzę na temat jednostki ludzkiej.
Zagadnienia drugiego wykładu.
Kultura oraz jednostka ludzka ujęta całościowo.
Antropologia kultury zajmuje się badaniem zjawiska kulturowego. Kultura nie jest jasno ani ściśle definiowana, ponieważ istnieją przeróżne definicje, których świat używa. Istnieją różne dziedziny naukowe dotyczące jednostki ludzkiej i każda inaczej definiuje kulturę. Nie istnieje jedna jedyna definicja, jeśli idzie o kulturę. To słowo ma już swoje korzenie w czasach starożytnych. Pierwotnie tłumaczono to jako "uprawę" to znaczy zmiana czegoś, co było w stanie naturalnym do stanu ulepszonego, doskonalszego, użyteczniejszego.
Wysoka kultura agrarna-bardzo dobre przygotowanie pola do zasiewu. Metaforą kultury posłużył się Cycero, zastosował nazwę "kultura ducha" do nauki filozoficznej, można to interpretować jako uprawę duszy.
W czasach starożytnych kultura była rozumiana jako coś dobrego, pożytecznego, pozytywnie działającego, chodziło na przykład o nowe wynalezione narzędzia, odpowiednie zachowanie w danym miejscu. Literatura niemiecka (przełom siedemnastego oraz osiemnastego wieku) spopularyzowała to pojęcie. Samuel Pufendorf był filozofem prawnikiem i on kulturę interpretował w ten sposób, że są to na przykład wynalazki wprowadzone przez człowieka, sztuka, różne urządzenia, utożsamiał ją z instytucją polityczną, normami, prawem, ze wszystkim, co kieruje postępowanie ludzkim odnosząc się do wskazówek umysłu. Racjonaliści rozumieli kulturę w ten sposób, iż to, co będziemy określać tym pojęciem zdecyduje umysł ( selektywność oraz wartościowanie odnośnie różnych zjawisk).
Jochan Hawder przełamał dotychczasowe pojmowanie, jeśli idzie o pojęcie kultury uważał, że każda społeczność na kuli ziemskiej charakteryzuje się jakąś kulturą, a ta kultura stanowi cząstkę wszystkich kultur na świecie. Pozbawiona kultury społeczność nie istnieje. Uważał, że nie istnieją kultury gorsze czy lepsze istnieje natomiast różnorodność tych kultur. Każdy wytwór człowieka stanowi kulturę. Jest również określana jako przystosowanie jednostki ludzkiej do bytowania( na różne sposoby są zaspakajane potrzeby ludzkie).Stara się rekompensować pewną ułomność ludzką, jeśli ta walczy o przetrwanie. Ze wszystkich organizmów żywych tylko my jesteśmy w stanie wytworzyć kulturę, mimo ze nie należymy do najsilniejszych.
Pierwsza naukowa definicję, jeśli chodzi o kulturę stworzył Edward Tyrol w tysiąc osiemset siedemdziesiątym pierwszym roku rozumiał on kulturę w ten sposób, że stanowi ona całkowite objęcie nauki, religii, prawa sztuki, zasady zachowań czy umiejętności jednostki ludzkiej należącej do danej społeczności. Stefan Czarnowski był polskim socjologiem, inaczej definiował kulturę, pojecie to rozumiał jako zobiektywizowaną część dorobku ludzkiego, która w sposób obiektywny dalej może być rozszerzana. Jest tu mowa o kategoriach zjawiskowych wchodzących w skład kultury. Każdy naród tworzy swoją kulturę poprzez to, co wytwarza i jest to przyjmowane przez wszystkich, co do tej kultury należą. Jednostka indywidualna dysponuje swoją kulturą, ale jest ona zawsze składnikiem grupowej kultury, do której jednostka przynależy. Obecna antropologia czy etnologia uważają, iż kultura jest wynikiem ludzkiego działania w szerokim zakresie.
Inną jeszcze definicje przedstawia Ralph Linton pod tym pojęciem rozumie, że są to wyuczone zachowania, wyniki tych zachowań, pewne układy, które tworzą, elementarność ich oraz przekazywanie poprzez jednostki należące do tej społeczności. Alfred Kloeber oraz Klaun Kluckhow naukowcy antropologii pochodzący z ameryki w 1952 roku dokonali podsumowania wszystkich definicji kulturowych znajdujących się w pismach naukowych. W wyniku tej pracy stworzyli sto pięćdziesiąt różnych określeń kulturowych a następnie uporządkowali te określenia.
Wyróżnili następujące kategorie:
‒ jeśli chodzi o genetyczną definicję -pokazuje źródło kulturowe, antagonizm kultury a natury.
‒ jeśli chodzi o historyczna definicję -ukazuje kulturę jako zbiorowy dorobek ludzkości (dziedziczenie jeśli idzie o tradycje)
‒ jeśli chodzi o psychologiczną definicję - zwraca uwagę na psychologię w kulturze, chodzi o przyswajanie nauki naśladowanie, mechanizm pozwalający przyswoić kulturę.
‒ jeśli chodzi o dysprubutywną definicję - kultura składa się z elementów które tworzą system, nie jest on jednak zamknięty, ponieważ dokonuje się proces dystrybucji, wymiany. Mowa jest o wielości kultur a nie o pojedynczej.
‒ jeśli chodzi o normatywną definicję - zwraca uwagę na składniki kulturowe takie jak: model, wzór, zasada wartościująca.
‒ jeśli chodzi o wyliczającą definicję - kultura człowieka nie jest ujmowana całościowo.
Naukowcy socjologii oraz antropologii spróbowali uogólnić niektóre definicje tego pojęcia. Definicje opisową o szerokim zakresie, antropologiczną podaje Antonina Kłosowska będąca polskim socjologiem oraz antropologiem. Przez kulturę rozumie pewna zorganizowaną grupę ludzi z jej zachowaniami. Zawierająca pewne wzory wykształcone oraz przyswojone podczas procesu integrowania, również posiadająca własne wytwory.
Co rozumiemy przez istotę kulturową?
Jeśli chodzi o kulturę to jest procesem wyuczonym. Zostaje nam wpajana poprzez procesy wychowawcze oraz socjalizujące. Człowiek się z nią nie rodzi, lecz nabywa poprzez egzystencję.
Kultura rozumiana w sensie szerokim (antropologicznym) dotyczy różnorodnych zjawisk, przedmiotów oraz obiektów, które są wytworami ludzkiej pracy, działalność ludzka, procesy dotyczące psychiki ludzkiej, mówimy tu o dyspozycjach, postawach oraz nawykach.
1. Pojęcie kultury stanowi zjawisko społeczne. Nie można tego pojęcia oderwać od społeczności. Tylko grupa społeczna może je tworzyć. Jeśli idzie o kulturę to stanowi zjawisko bardzo zróżnicowane, nie istnieje jeden model kulturowy.
2. Pojęcie kultury stanowi zjawisko symboliczne, możemy to rozumieć jako wyuczone zachowania człowieka, kultura przekazywana jest przez pokolenia poprzez tradycję, formę symboliczną mowa tu o języku .To, co człowiek wytworzył jest o charakterze znakowym, dzięki temu ludzie mogą się między sobą komunikować, SA wyznacznikiem zasad, norm, charakterystycznych dla danej grupy
3. Stanowi historyczną rzeczywistość, chodzi o to, że społeczności w ciągu historii ciągle ulegają przemianą.
4. Posiada instrumentalny charakter, stanowi sztuczne, wtórne środowisko będące wytworem ludzkim, stworzone, aby zaspokoić potrzeby człowieka.
5. Stanowi ona holistyczną całość (kanon, który obowiązuje), elementy składające się na nią maja określone zadania, które sumują się na tą całość, elementy rozpatrywane oddzielnie nie są ważne.
6....
z00zka