Awangardowy ruch artystyczno-literacki, rozwijający się w latach 1916-23 w Szwajcarii, Niemczech, Francji i częściowo w USA, będący anarchiczną negacją dziedzictwa kulturalnego Europy, odrzucający dotychczasowe konwencje i rygory na rzecz swobodnych skojarzeń nieskrępowanej fantazji i nieco infantylnych mistyfikacji. To właśnie dadaizm.
Jeżeli chodzi o nazwę, to sami dadaiści nie potrafili wytłumaczyć co naprawdę znaczy, skąd się wzięła oraz kto i kiedy ją wymyślił. Istnieje kilka teorii dotyczących jej powstania. Najbardziej znana mówi, że na chybił trafił wybrał ją ze słownika Larousse’a Hugo Ball. Z francuskiego oznacza ona konika, drewnianą zabawkę. Inna mówi, o związku nazwy z zuryską firmą Bergmann&Co., produkującą wodę toaletową „DADA” mającą wzmacniać włosy. Oprócz tego różni dadaiści nieskromnie przypisywali właśnie sobie wynalezienie tego terminu…
Duchamp jako Rose Selavy. Zdjęcie Man Ray'a
Na początek trochę historii. Za datę narodzin ruchu dada przyjmuje się rok 1916. Pierwszy zbiorowy „wieczór poetycki” miał miejsce 14 lipca tegoż roku w zuryskim kabarecie Voltaire, założonym przez Hugo Balla. Było to w owym czasie miejsce nader popularne wśród wszelkiej maści artystów. Spotykała się tam mieszczańska awangarda, aby przy kieliszku prowadzić inteligenckie dyskusje. Dadaiści wygłaszali tam swoje manifesty, odczytywali wiersze, wystawiali obrazy i sztuki. Celem dadaistów była prowokacja. Chcieli wywołać reakcje publiczności, zmusić do współuczestnictwa. Sprowokowana publiczność miała zachowywać się tak, jak życzyli sobie dadaiści. Miała zapomnieć o przyzwoitości i dać się ponieść. Dadaiści do osiągnięcia swoich celów wykorzystywali różne metody, od prowokacyjnych przedmiotów poczynając, poprzez gesty pozbawione sensu, dźwięki, hałasy, krzyki, a na obelgach rzucanych w stronę widzów kończąc. Kluczową rolę w powodzeniu wystąpienia odgrywał zatem zarówno temperament aktora, jak i rodzaj publiczności.
Nowojorska grupa artystyczna została założona przez emigrantów z Europy. Najważniejszą rolę odegrali tu Marcel Duchamp, Francis Picabia i Man Ray, którzy to właśnie, razem z Alfredem Stieglitzem i Walterem Arensbergiem, zapoczątkowali nowojorski dadaizm. Stieglitz, właściciel galerii „291”, wydawał czasopismo o takiej samej nazwie. Prasa odgrywała istotną rolę komunikacyjną między artystami. „291” wychodził od 1915 do 1917, kiedy to został zastąpiony przez „391” Picabii. Wydawane przez Picabię pismo było cennym źródłem informacji dla Europejczyków o osiągnięciach nowojorskiego ruchu dada.
"Fontanna" Duchamp
To właśnie nowojorczycy zwykli nazywać swe dzieła „antysztuką”. Marcel Duchamp natomiast, aby nie być posądzonym o negatywną postawę, nazywał je a-sztuką. Man Ray swoje dzieła, opatrzone skomplikowanymi tytułami, tworzył z przedmiotów codziennego użytku i ilustracji. Picabia w swoich rysunkach parodiował wiarę w postęp i towarzyszący mu entuzjazm. Marcel Duchamp posunął się krok dalej – wynalazł „ready-made”, czyli dzieło sztuki stworzone z przedmiotu (bądź przedmiotów) codziennego użytku.
Wybrany przedmiot, np. szufelka do węgla, opuszczał martwy świat rzeczy niedostrzeżonych przenosząc się do »żywego« świata dzieł sztuki godnych uwagi szczególnej. Wszystko było kwestią spojrzenia.
Życie według Duchampa jest absurdalnym, bezsensownym żartem. Wszystko co się dzieje jest dziełem przypadku. W ludziach dostrzegał komizm, pozwalający mu na ironiczne komentarze pod adresem zarówno ich samych, jak i otaczającej go rzeczywistości.
Marcel Duchamp chciał usunąć ograniczenia związane z pojęciem sztuki. „Ready-mades”, miały za zadanie zmienić podejście do sztuki, zerwać z tradycyjnymi co do nich oczekiwaniami odbiorców. Trzy rzeczy, jego zdaniem, wystarczą by ze zwykłego przedmiotu uczynić dzieło sztuki. Primo: ustawienie owego przedmiotu na cokole, secundo: podpis i zadatowanie, oraz tertio: zgłoszenie go na wystawę.
Pierwszym ready-made Duchamp’a było koło rowerowe.
"Koło rowerowe" Duchamp
Już w roku 1913 wpadłem na szczęśliwy pomysł umocowania koła od roweru na zydlu kuchennym, żeby patrzeć, jak się obraca. (...) Mniej więcej w tym samym czasie [tu mowa już o roku 1915] wpadło mi do głowy słowo ready-made na określenie tego rodzaju manifestacji. Jedno chciałbym szczególnie podkreślić, to mianowicie, że wybór tych ready-mades nigdy nie był podyktowany uczuciem estetycznej rozkoszy. Wynikał on z obojętności wobec postaci wizualnej przedmiotu i całkowitego braku podstaw oceny, czy jest on w dobrym czy złym tonie. Była to więc istotnie kompletna anestezja (nieobecność świadomości). Ważną cechą charakterystyczną była lapidarność tytułów (...). Tytuły te miały zadanie skierować myśli widza na inne, bardziej werbalne (literackie) tory. (...) Wkrótce powstało realne niebezpieczeństwo mechanicznego powielania tej formy wyrazu, dlatego postanowiłem ograniczyć produkcję ready-mades do kilku sztuk rocznie. Zdawałem sobie sprawę z tego, że sztuka jest dla widza, większym nawet stopniu niż dla artysty, środkiem nałogotwórczym (jak opium), i chciałem moje ready-mades uchronić przed podobnym zbezczeszczeniem. Inną cechą ready-mades, jest to, że nie są niepowtarzalne... Reprodukcje ready-mades zawierają identyczne przesłanie... W istocie, żadne z istniejących ready-mades nie jest »oryginałem« w potocznym znaczeniu tego słowa. I jeszcze jedna uwaga na zakończenie tego błędnego koła: ponieważ wszystkie tubki do farb używanych przez artystę stanowią produkty pochodzenia przemysłowego, czyli ready-made, stąd wniosek, że wszystkie obrazy na świecie to »robione ready-mades«.
W roku 1917 Marcel Duchamp był członkiem jury na Pierwszej Wystawie Niezależnych w Nowym Jorku. Wziął w niej udział wystawiając słynną już dziś „Fontannę”, pisuar z sygnaturą firmy „R.Mutt 1917”, która to właśnie ów pisuar wyprodukowała. Dzieło zostało odrzucone i skrytykowane. Z perspektywy czasu uważane jest za jeden z najbardziej znaczących punktów zwrotnych w historii sztuki.
"Mona Lisa LHOOQ" Duchamp
Bezdyskusyjnie najbardziej znanym jest dzieło opatrzone z pozoru enigmatycznym tytułem L.H.O.O.Q. Jest to reprodukcja leonardowskiej Mony Lisy (1503-1506) z domalowanymi ołówkiem hiszpańską bródką i wąsikami. Dzieło Duchampa odbierane było jako aluzję do domniemanego homoseksualizmu Leonarda. Litery tytułu czytane po francusku znaczą dokładnie tyle co zdanie „Elle a chaud au cul” czyli „Ona ma gorący tyłek” (sic!). Tytuł ośmiesza kultowe i niemal uświęcone dzieło sztuki.
Wartą wspomnienia jest również fotografia Marcela Duchampa jako Rose Selavy wykonana przez Man Ray’a. To kolejny przykład wykorzystania przez Duchamp’a zabawy ze zmianą płci. Na zdjęciu artysta przebrał się za kobietę – ma kapelusz i futrzany szal, a – jakby tego było mało – umalowane oczy i usta. Również to dzieło nosi tytuł, którego francuska wymowa zdradza ukryty przekaz autora. Nazwisko „Rose Selavy”, czytane po francusku, brzmi: „Eros c’est la vie” czyli „Eros, to jest życie”. W twórczości Duchamp’a często występują seksualne aluzje. Kiedyś stwierdził, że wierzy w erotyzm jako zjawisko uniwersalne i przez wszystkich rozumiane.
Ważnym dziełem jest także „Panna młoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak”, znana również pod nazwą „Wielka szyba”. Ostatnim – półtorarocznym – zabiegiem, jakiemu poddał dzieło, było ustawienie go w atelier przy oknie, coby wpadający przez nie kurz osiadał na nim. Stożki kurzu Duchamp utrwalił za pomocą fiksatywy. Z pracowni w Nowym Jorku autor chciał przetransportować dzieło na wystawę do Brooklynu. Podczas podróży szyba diagonalnie popękała (istnieje ciekawa anegdota o rzekomym proroczym śnie autora, w którym to miał widzieć identyczny układ pęknięć jakie powstały na owej szybie). Duchamp ostatecznie zaakceptował wygląd szyby i pokazał ją na wystawie w 1923 roku.
Marcel Duchamp miał ogromny wpływ na pozostałych nowojorskich dadaistów. Szczególny na Picabię i Man Ray’a. Wszyscy troje byli przyjaciółmi hołdującymi tym samym ideałom. Pogardzali sztuką i oddawali się swojej największej pasji – szachom
Emerald_Green