Stefan Żeromski „Popioły”, BN
Wstęp
1. Geneza Popiołów i praca nad nimi
→ Pierwsze - luźne i nieskrystalizowane jeszcze – myśli o powieści z dziejów walk Polaków o niepodległości przypadają na czas pracy w Muzeum Raperswilu, w którym Żeromski jako bibliotekarz (1892-1896) zetknął się z materiałami dotyczącymi tych walk.
→ Myśl, aby rozpocząć cykl utworów o zrywach niepodległościowych od samego ich początku, tj. od wojen napoleońskich, powstała prawdopodobnie pod wpływem Mickiewicza, który ustalił rangę i znaczenie tych walk w Panu Tadeuszu oraz w wykładach w Collège de France.
→ O tym, że Popioły miały być częścią luźno traktowanego cyklu z dziejów walk narodowowyzwoleńczych, świadczą zarówno utwory tym zrywom poświęcone, jak
i dzieła planowane, choć niezrealizowane. Wśród pierwszych były Rozdziobią nas kruki wrony, O żołnierzu tułaczu oraz napisane już po Popiołach Echa leśne, Sułkowski, Wierna rzeka.
→ Po ukończeniu u schyłku roku 1899 Ludzi bezdomnych Żeromski zabrał się do Popiołów.
→ Dokumentów świadczących o pracy nad ta powieścią nie ma zbyt wiele.
→ W marcu 1902 roku zawarł Żeromski umowę z firmą wydawniczą Gebethnera
i Wolffa na druk powieści w odcinkach w warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym”, gdzie tez powieść ukazywała się od 7 czerwca 1902 r. do końca grudnia 1903 r. Z data 31 grudnia 1902 r. firma Gebethner i Wolff wydała pierwszy tom Popiołów dla prenumeratorów „Tygodnika Ilustrowanego”
→ Przez cały rok 1903 trwają dalsze prace nad przepisywaniem, poprawianiem, doskonaleniem i uzupełnianiem utworu. Pisarz po więlokroć kreślił, zmieniał, wprowadzał nowe słowa, zdania, całe rozdziały.
→ W grudniu 1903 r. cała trzytomowa powieść została drukowana w wydawnictwie Gebethnera i Wolffa z datą: 1904 r.
2. Źródła historyczne Popiołów
→ Historycy ustalają i wymieniają z nazwiska i tytułów około 85 pamiętników oraz około 60 źródeł inspiracji literackich, wśród których na pierwszych miejscach sytuują się Pan Tadeusz Mickiewicza i Wojna i pokój Tołstoja. Także wiele słowników i roczników czasopism z lat 1806 – 1809, które służyły pisarzowi przy rekonstrukcji działań wojennych na ziemiach polskich. Pisarz sam musiał gromadzić sobie materiał źródłowy, z którego tworzył obraz epoki i przebieg działań wojennych.
→ Żeromski – jak to dobrze wiadomo z całości jego pisarstwa – wysoko cenił tradycję orężnych walk niepodległościowych, co znalazło wyraz zarówno w samym podjęciu tematu napoleońskiego, jak i w jego przedstawieniu, w eksponowaniu zasług zarówno prostych żołnierzy, jak i przywódców. W Popiołach pokazał, że „Legiony pracowały nie tylko dla teraźniejszości, lecz dla dalekiej przyszłości […] Przez potop trójrozbiorowy przeniosły ocalone hasła niepodległości”.
3. W kleszczach cenzury
→ Przystępując do pracy nad Popiołami musiał się Żeromski liczyć z warunkami cenzury.
→ Powieść Popioły ze względu na cenzurę nie zawiera takich słów jak Polska, ojczyzna, walka o wolność i niepodległość. Nawet przymiotnik „polski” musi być zastępowany określeniem „sarmacki”. Nie ma w niej także słowa o rozbiorach, choć dobitnie nakreślona w osobach Piotra Wolbromskiego, księcia Gintułt i Trepki tradycja wyprowadza polskie boje narodowowyzwoleńcze z tradycji działalności Oświeconych i Insurekcji Kościuszkowskiej. Nie ma w niej także przywołanego nazwania Rosji i rosyjskich wojsk, z którymi przecież walczą zarówno żołnierze Kościuszki, jak Napoleona.
→ Niemożność wprowadzenia do utworu Rosjan sprawia, że w całym utworze udział wojsk rosyjskich, z którymi przecież wojował Napoleon, i z nimi legie polskie, jest zatajony. W powieści w ogóle nie ma Rosjan, nie ma zaboru rosyjskiego. Jest enigmatyczny i nieokreślony „nieprzyjaciel”.
→ Mowy nie ma także, by polskie legie śpiewały pieśń Legionów, tj. Mazurka Dąbrowskiego, który tam i wtedy przecież powstał.
→ „Więziennym językiem” przekazywane fakty historyczne dopełniane były równie ogólnymi i Ezopowymi wywodami o racjach, dla których Polacy szli do armii Napoleona, o ich nadziejach na wolność kraju związanych z epopeją Napoleońską początków wieku XIX.
4. Popioły jako panorama Polski na przełomie XVIII i XIX wieku
→ Popioły opatrzył Żeromski podtytułem Powieść z końca XVIII i początku XIX wieku. Jest on bardzo istotna wskazówką do lektury tekstu. Zwraca wyraźnie uwagę na fakt, że Popioły tylko w części poświęcone są wojnom napoleońskim i udziałowi w nich Polaków. W kompozycji powieści dopiero w drugiej Polowie drugiego tomu rozpoczyna się udział obydwu młodych bohaterów, tj. Rafała i Krzysztofa, w walce o wolność kraju.
Część pierwsza utworu jest swego rodzaju „przygotowaniem” bohaterów do udziału w niej. Kreśli tutaj pisarz szeroko zakrojony obraz Polski z przełomu XVIII i XIX wieku. Dwa pierwsze rozdziały Popiołów to polowanie i kulig; one wprowadzają czytelnika w świat utworu, w świat szlachecki, który – jak w Panu Tadeuszu Mickiewicza – przedstawiony zostaje istocie swego sarmackiego bytowania, w którym wysoko ceniono odświętną, zabawowa stronę życia i w której na szczycie hierarchii owych zabaw stawiano polowanie.
→ Akcja utworu rozpoczyna się w roku 1797, w dwa lata po trzecim rozbiorze kraju. Komisarz zaborczego rządu informuje w pierwszym rozdziale, iż „w styczniu zeszłego, 1796 roku przez duchownych z ambon ogłoszony był cyrkularz informujący o nowych zarządzeniach dotyczących statusu prawnego chłopów. Ale obraz ten sięga głębiej w przeszłość poprzez wynurzenia i opowieści bohaterów utworu. Sięga on do czasu poprzedzającego pierwszy rozbiór, czasu walk Polaków o niezawisłość kraju. Żeromski podkreśla od początku utworu fakt, że Polacy ani na moment nie pogodzili się z utrata niepodległości.
→ Szeroko zakreślona panorama szlacheckiego świata pozwala Żeromskiemu odtworzyć różne odmiany tego żywota, jego rozmaite na różnych piętrach społecznych – zabawy, obyczaje, stosunek do pracy. Wiele uwagi poświęcił także Żeromski odtworzeniu materialnej cywilizacji tego życia: ubiorów, mebli, koni, broni, zaprzęgów. Wśród owych zabaw i obyczajów wyeksponował pisarz zwłaszcza tak typowe i utrwalone w tradycji elementy życia szlachty, jak polowanie i kulig, którymi rozpoczął powieść. I które to opisy stanowią niewątpliwie arcydzieła prozy polskiej. Eksponując i umieszczając na głównym planie żywot „człowieka poczciwego”, tj. szlachcica, jednocześnie ostro i dobitnie postawił Żeromski sprawę chłopską.
SPRAWA CHŁOPSKA W POPIOŁACH:
· nieludzkie traktowanie chłopów przez szlachtę
· w rozdziale „Kulig” scena, w której chłopi na swoich barkach dźwigają sanie z rozbawioną szlachta i przenoszą je przez lodowata wodę rzeczki
· w rozdziale „Noc i poranek”: bezpieczeństwo Rafała płaci śmiercią chłop – rzemieślnik
W całej powieści w przedstawieniu sprawy chłopskiej Żeromski oskarżył stanowe przywileje szlachty i upomniał się o los tych krzywdzonych, podstawowych mas narodu.
Fakt, że pisarz dążył do ukazania całości życia polskiego na przełomie wieków, poświadcza także wprowadzenie do powieści Żydów.
WARSZAWA:
Warszawa i Kraków: te dwa miasta pisarz wprowadził do Popiołów wyznaczając zwłaszcza Warszawie role poważną.
→ Środowisko warszawy z początku wieku XIX, warszawy pozostającej od r. 1795 pod zaborem pruskim, kreślił Żeromski – w dwóch – kontrastowo przedstawionych planach. Z jednej strony ukazuje beztroski, hulaszczy tryb życia młodzieży magnackiej szlacheckiej, skupionej wokół księcia Józefa i jego towarzysza „spod Blachy”. Z drugiej strony przedstawia pisarz środowisko ludzi w owoczesnej Warszawie – myślących, oświeconych: to książę Gintułt i major de With, masoni oddający się głębokim studiom metafizycznym nad istota i sensem życia. Środowisko to zajmuje w powieści miejsce znaczące, Żeromski eksponuje je. Ukazuje za jego pośrednictwem swoistą – podkreślaną i w innych kręgach – ciągłość tradycji, tu konkretnie tradycji oświeceniowych.
POWIEŚĆ O MIŁOŚCI:
→ Popioły jako wielka, szeroko nakreślona powieść o epoce są także powieścią o wielkiej miłości i namiętności. Jest top pierwsza taka powieść w twórczości Żeromskiego i właściwie pierwsza literaturze polskiej.
→ Helena jest przedmiotem uniesień miłosnych głównego bohatera – Rafała.. Helena istnieje w powieści wyłącznie w odczuciu i postrzeganiu partnera. To Rafał przeżywa radość i zachwyt miłości oraz tęsknoty i cierpienia związane z rozłąką.
Rafał poznaje Helenę na kuligu, na tle śnieżnej, zimowej nocy – zakochuje się od pierwszego spojrzenia.
Watek miłosny Popiołów jest, najbardziej ze wszystkich powieści, uwspółcześniony.
5. Młodopolska powieść historyczna
→ Pisarz wybiera te zdarzenia z dziejów narodu, które dokumentują wolę obrony zagrożonej niepodległości i następnie walki o jej odzyskanie. Pokazuje „czerep rubaszny” Polski sarmackiej, tradycjonalistycznej, egoistyczniej, pokazuje „popioły” życia narodowego. Ale odtwarza zarazem dzieje Polski nowej, wałczącej o niepodległość. Wprowadza do utworu bezimiennych żołnierzy wałczących na szlakach wojen napoleońskich oraz ludzi myślących kategoriami demokratycznymi.
→ Związki Popiołów z Panem Tadeuszem obecne są na różnych piętrach struktury powieści i dotyczą bardzo różnych spraw. Występują one od pierwszego zdania powieści Az po jej zakończenie. Rozpoczynają się Popioły czytelna aluzją do „Pana Tadeuszowego” opisu polowania, w którym „ogary wpadły w otchłań lasu” – kończą zaś sceną, w której młodzi bohaterowie powieści idą - jak bohaterowie Mickiewicza – na wojnę roku 1812. w całej powieści związki te realizują się w trzech płaszczyznach:
· w planie podjętej w utworze idei narodowowyzwoleńczej, realizowanej w obydwu utworach przez przypomnienie tej samej tradycji (Konfederacja Barska, Insurekcja Kościuszkowska, wojny napoleońskie),
· poprzez stworzenie szerokiej panoramy życia szlacheckiego pokazywanego, jak w Panu Tadeuszu,
· przez szeroko zakrojone opisy przyrody jako ekwiwalentu Ojczyzny i jej odczucia
→ Żeromski pisząc swoją powieść miał ambicję przypomnieć przełomowy w dziejach narodu czas uświadomienia sobie konieczności walki o niepodległość; przypominał Polakom początków XX wieku, że odzyskanie niepodległości dokonać się może tylko przez czynną walkę zbrojną.
→ Część druga Popiołów, odtwarzająca kampanie Napoleona na ziemiach polskich, zrealizowana została całkowicie samodzielnie przez Żeromskiego. Ta cześć druga to powieść wojenna, militarna. Opowiada w niej pisarz kampanię napoleońską na ziemiach polskich z lat 1806 – 1807 i następnie wojnę polsko – austriacką z r. 1809 oraz kampanię Napoleona w Hiszpanii, a ściśle – udział w niej Polaków.
→ W części pierwszej dominuje narracja personalna prowadzona z pozycji Rafała, która pokazuje świat tak, jak się on jawi w świadomości bohatera. W części militarnej przeważa zdecydowanie narracja autorska.
6. Stosunek Żeromskiego do wojen napoleońskich
→ Stosunek pisarza do wojen napoleońskich i do zagadnienia wojny w ogóle nacechowany jest w Popiołach daleko idącym krytycyzmem. Bohaterowie biorąc udział w wojnie nie pełnią swego rzemiosła bezrefleksyjnie. Przeciwnie: część z nich, jak znaczna liczba bohaterów Żeromskiego w ogóle – ma „złe sumienie”. Dotyczy to zwłaszcza myśliciela – księcia Gintułta, ale w znacznej mierze także Krzysztofa Cedry oraz kapitana Wyganowskiego.
Z jednej strony wojna jest skuteczna: za jej sprawa dzieją się wielkie historyczne przemiany, dokonują się zmiany systemów społeczno – ekonomicznych. Z drugiej strony – wojna jest złem; z natury swej wyzwoleniem barbarzyństwa w człowieku, niesie śmierć, cierpienia, zniszczenie.
W Popiołach wojna traktowana jest jak wysiłek mas ludzkich, jako ruch mas ludowych.
→ Żeromski oprócz wojny na ziemiach polskich wprowadza obraz wojen napoleońskich na terenach niepolskich: we Włoszech, w Hiszpanii, na San Domingo.
→ Jest w Popiołach jeszcze trzecia postawa wobec wojny. To postawa Gintułta, który, z racji przynależności do masonerii, jest ideowym przeciwnikiem wszelkiej przemocy, w tym także wojny. Gintułt nie bierze udziału w wojnie, stara się jej przeciwstawić.
7. Napoleon
→ Napoleon obecny jest w Popiołach w widzeniu i myśleniu kilku bohaterów, z pozycji przedstawicieli rożnych klas społecznych. Z reguły jest on widziany z oddali, na przeglądach wojsk, wśród gromkich okrzyków.
→ Wojny napoleońskie w powieści ukazywane są realistycznie, jako niszczące, grabieżcze, nawet zaborcze. A jednocześnie cesarz przedstawiony jest jako symbol nadziei niepodważalnych ta zła wiedzą o wojnie. Jako ten, który – jak głoszą słowa ostatniego rozdziału powieści – dotrzymuje „słowa honoru” i rusza na wojną, z która Polacy wiązali nadzieje narodowowyzwoleńcze.
8. Bohaterowie powieści
►Rafał czyli „vita activa”. Przedstawiany jest jako bujna, żywiołowa natura ledwo dotknięta normami cywilizacyjno – etycznymi. Normami w całości pochodzącymi ze szlachecko – rycerskiego kanonu wartości.
- siła, męstwo, radość życia, młodzieńcza, nieobliczalna fantazja, odwaga – oto Rafał, słowem: młody szlachcic polski w osobie Andrzeja Kmicica,
- brak zainteresowania nauka książkową,
► W stronę Nietzschego. Oprócz nadmiaru sil żywotnych Rafał ujawnia w powieści także znaczna dawkę szaleństwa, które tradycyjnie od czasów romantyzmu, przysługiwało rycerzowi „sprawy polskiej”. Żeromski w osobie Rafała wiąże te cechy tyleż z tradycją szlacheckiej swawoli, co z modernistyczną, Nietzscheańską koncepcją mocnego człowieka.
Związek Rafała i Heleny lamie ustalone normy obyczajowo – moralne. Rafał porywa przecież cudza zonę, „łamie przysięgi” i nie tylko „nie boi się nikogo”, ale nie ma z tego powodu żadnych „wyrzutów sumienia”, żadnych obiekcji moralnych. Drwi sobie z ludzi i z ich norm, bo tak powinni czynić – zdaniem Nietzschego – ludzie silni i piękni; nadludzie żyjący „poza dobrem i złem”, poza normami chrześcijańsko – mieszczańskiego świata z przełomu wieków, idący przez życie „z tańcem i śpiewem”.
Cała scena łącznie z usytuowaniem się Heleny w charakterze kobiety „służebnicy”, niewolnicy wojownika, silnego i pięknego mężczyzny jest artystyczna aluzją do filozofii Nietzschego. Pisarz eksponuje i aprobuje siłę i piękno ludzkich instynktów i ludzkich namiętności, które umieszcza w dzikiej naturze wśród gór i lasów.
Historia wielkiej miłosnej namiętności kończy się śmiercią Heleny i więzieniem Rafała, który ponadto w owej „burzy zmysłów”, długo i z wielkim trudem wracać będzie w łożysko normalnego życia (i w końcu przywróci go do „normalności” dopiero żywioł wojny).
Bohaterowie Żeromskiego w Popiołach, jak i w poprzednich utworach, jeśli doświadczają jakiejś transcendencji, to tylko tej wynikłej ze zmierzenia się z przyrodą i z odczucia swojej jedności z wielką naturą. Życie traktowane jest w tym rozumieniu świata jako wartość najwyższa, tak jak je traktowali filozofowie przełomu wieku, wyznawcy tzw., filozofii życia, wśród nich zwłaszcza Fryderyk Nietzsche. Rafał, człowiek „życiu – rady”, doznaje intensywnie nie tylko uczuć miłości, ale także piękna krajobrazu ojczystego. Ten typ (modernistycznych z ducha) przeżyć bohatera sprawia, że osobowość jego cechuje swoista dwoistość i przynależność do dwóch epok: epoki pisarzowi współczesnej i zarazem do początków wieku XIX. Przy czym w sytuacji przełomu wieków Żeromski kreuje swojego bohatera w wyraźnej opozycji do dekadentyzmu, jako uosobienie sil życiowych. Bogactwo witalne Rafała oraz jego naturalna wrażliwość skierowane zostaną w łożysko obowiązku patriotycznego.
Postać Rafała sprawia, że Popioły uznać można jako powieść o inicjacji młodego człowieka w życie.
►Książę Gintułt albo „vita contemplativa”. Książę Gintułt pełni w Popiołach rolę szczególną. Ten były wychowanek Szkoły Rycerskiej i były żołnierz walk w obronie niepodległości przedstawiony jest nie jako człowiek czynu, ale niemal wyłącznie jako obserwator rzeczywistości oraz jego komentator.
Gintułt przemierza w powieści rozległe szlaki. Jest we Włoszech, w Paryżu, Egipcie i Ziemi Świętej. A wszystko – jak sam wyznaje – „w celu przypatrywania się (…) biegowi rzeczy ludzkich”. Jest wiec Gintułt człowiekiem poszukującym prawdy i sensu życia, o głębokich zainteresowaniach umysłowych, człowiekiem – wędrowcem. Przemierza on w powieści także rozległe szlaki myśli ludzkiej. Prowadzi gruntowne studia nad fundamentalnymi kwestiami dotyczącymi filozofii człowieka, w tym szczególnie świata wartości.
Pierwsza z dyskusji, która podejmuje Gintułt dotyczy romantyczno – modernistycznego problemu czynu i słowa, działania i myślenia ludzkiego. Toczy ja Gintułt w Paryżu z Józefem Sułkowskim. Spektatorskiej postawie Gintułta – obserwatora przeciwstawia Sulkowski konieczność czynu wojskowego, konkretnie – czynu u boku Napoleona.
→ Słowa Gintułta, wypowiedziane w dyskusji z Sulkowskim („Ja stoję sobie z boku i patrzę na świat jak na piękną operę”) nie znajdowały w Żeromskim nigdy orędownika. Ale wielkość Żeromskiego – pisarza na tym m.in. polega, że na równych prawach dopuszcza do głosu rożne racje, także tych, z którymi się nie zgadza, tych, z których zdanie wątpi.
►Postacie dalszego planu powieści.
→ Krzysztof Cedro – przyjaciel daleki kuzyn głównego bohatera – Rafała Wolbromskiego – jest w powieści postacią mało samodzielną. Pełni on raczej rolę swoistego zwierciadła, w którym odbija się bujna osobowość Rafała. Poznajemy Krzysztofa w pierwszych partiach utworu jako współtowarzysza edukacji szkolnej Rafała w Sandomierzu.
Jako osobowość Krzysztof potraktowany został niby swoista antyteza Rafała. Reprezentuje on – w przeciwieństwie do żywiołowo bujnej, „żołnierskiej” natury Rafała – tzw. „cnoty miękkie”: wrażliwość, delikatność uczuć, łagodność, dobroć, współczucie.
W całości Cedro istnieje bardziej jako element rozwoju fabuły niż jako osobowość powieściowa.
→ Inaczej rzecz się ma z innymi postaciami dalszego planu, które spełniają w powieści różnorakie funkcje. Przede wszystkim tworzą one naturalne środowisko głównych bohaterów.
→ Za pośrednictwem owego bycia głównego bohatera „wśród innych” pisarz dokonuje charakterystyki różnorakich socjologicznie środowisk szlacheckich:
· drobnej jednowioskowej szlachty, z której pochodzi Rafał
· szlachty zamożnej – posesjonatów ukazanych w Olszynie i Stokłosach Cedrów, środowisk arystokratycznych w Grudnie Gintułtów
→ Wuj Nardzewski to typ człowieka „starej daty”. Oddanego wprawdzie wolności kraju, ale nieprzejednanego konserwatysty w zakresie poglądów społecznych
→ Podobny typ społeczny prezentuje ojciec Rafała, przedstawiony jako człowiek autorytarno – patriarchalny, despotycznie traktujący nie tylko poddanych, ale także własna rodzinę.
→ Szczepan Trepka – Nekanda; należy do specjalnej rodziny dziwaków Żeromskiego. Dziwacy – ludzie odstający od otoczenia, nieprzystosowani, mają w pisarstwie Żeromskiego swoiste miejsce. Owo dziwactwo polega na nieprzystosowaniu do niewoli, na wewnętrznej niezgodzie, rozmaicie ujawnianej albo nawet demonstrowanej, na stan istniejący w kraju.
→ W Popiołach postaci owych dziwaków spełniają role o tyle szczególną, że oni to właśnie kolejno: wuj Nardzewski, a zwłaszcza Piotr Wolbromski są „preceptorami” Rafała w jego edukacji obywatelskiej. Oni uświadamiają Rafała o sprawach ojczyzny.
→ Wśród figur drugiego planu role szczególną odgrywają też w Popiołach bohaterowie z ludu: postaci chłopów – żołnierzy, tj. Michcik i Gajkoś. I także bezimienni bohaterowie ukazywani w przejmujący sposób w Legionach Dąbrowskiego we Włoszech czy strzelec Kasper we dworze w Wyrwach. Nakreśleni są oni dość stereotypowo: jako dzielni żołnierze a przede wszystkim wierni słudzy i oddani wojenni towarzysze swych panów. Służą oni jednak także do wprowadzenia nowego typu myślenia o społeczeństwie. Na ci przykładzie pokazuje Żeromski zmiany dokonywające się za sprawą egalitarnych prądów wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz wojny w mentalności ludzi i w strukturze społecznej kraju. Pokazuje, że o wolność kraju walczą zwykli chłopi oraz nie posiadająca drobnoszlachecka gołota.
→ Bohaterki – kobiety istnieją wyłącznie w widzeniu i odczuciu męskich bohaterów powieści, na ogół jako przedmioty męskiego pożądania. Odrobiną samodzielności psychicznej obdarzona została właściwie tylko Zofka – siostra Rafała.
→ Generalnie postacie dalszego planu dzielą się w Popiołach na dwa rodzaje:
1. Postacie fikcyjne, wykreowane tak, jak i główni bohaterowie powieści, w wyobraźni autora.
2. Postacie historyczne, wprowadzone na jej karty z dziejów, z życia ówczesnego.
Postacie historyczne rysowane są z reguły szkicowo, gruba kreską. Ukazane są w jakimś jednym momencie swego rzeczywistego działania. Z reguły przy tym przedstawiane są poprzez widzenie któregoś z bohaterów fikcyjnych.
9. Symbol naczelny Popiołów
→ Słowo „popiół” w różnych jego odmianach należy do ulubionych słów pisarza i zjawia się często w różnych jego utworach.
→ Po raz pierwszy odwołuje się pisarz do metaforyki „popiołów” w rozdziale poświęconym życiu i śmierci Piotra Wolbromskiego. Nazajutrz po śmierci Piotra Książe Gintułt mówi do Rafała: „Już go nie ma wcale! […] Garsteczka popiołu i – tyle”. W tej samej sytuacji wystąpi ta metaforyka po śmierci Heleny.
→ Popiołom śmierci indywidualnej przeciwstawione zostaje życie idei, życie wspólnoty walczącej o swoje trwanie.
→ Ta obecność i współwystępowanie, współistnienie śmierci i życia występuje w Popiołach także jako współistnienie: popiołów i iskier, popiołów i ognia. Wiadomo, że część Popiołów zatytułowana była Iskry. A więc popioły przynoszące obraz społeczeństwa w dobie tuż porozbiorowej są popiołami, w których tkwią iskry ognia – nowego życia. O ambiwalencji związku ogień – popioły, życie – śmierć pisał w epoce, w formie dyskursywno – pojęciowej Wyspiański w Wyzwoleniu: „Pochodnia, ogień, światło, żar/ świeci i razem spala,/ i ciepła razem niesie dar,/ i pożarami w gruz obala./”.
→ Powieść Żeromskiego ma obydwa człony tej opozycji: popioły – iskry, nakierowuje uwagę odbiorcy.
→ O odradzaniu się nowego życia z popiołów mówi scena odbudowy spalonego w czasie „austriackiej pożogu” roku 1809 domu, umieszczona w zakończeniu powieści. Razem z tym domem, wznoszonym z popiołów, bohater „nowe Zycie zakładał tu sobie […] przeciwko wiatrowi i wszystkiej burzy”.
→ Na odrodz...
Pro_Christo