Holokaust jako temat lekcji j. polskiego.pdf

tajniki warsztatu

Holokaust

jako temat lekcji

j´zyka polskiego

Realizujàc na lekcjach j´zyka polskiego temat dotyczàcy problematyki Holo-

kaustu po˝àdana by∏aby wspó∏praca nauczyciela historii oraz polonisty.

S∏usznie bowiem twierdzi si´, i˝ rozejÊcie si´ tych dwóch p∏aszczyzn wiedzy

w dydaktyce, jak te˝ w zwyk∏ych sytuacjach ˝yciowych, przy zagadnieniach

˝ydowskich grozi pi´trzeniem si´ nieporozumieƒ i uogólnieƒ.

S¸AWOMIR BURY¸A

Z nane sà przypadki, kiedy literatura

o Shoah, to p∏aszczyznà, na jakiej mo˝na jà

rozpatrywaç, jest kategoria zaniedbania. Nie

idzie o to, i˝ nie zdarzali si´ badacze piszàcy

poprawnà ideologicznie wizj´ dziejów. Oczy-

wiÊcie, byli. Podobnie, jak byli nauczyciele

w szko∏ach, którzy t´ wizj´ nadgorliwie wpaja-

li uczniom do g∏ów. Problem tkwi raczej

w tym, i˝ po przemianach ustrojowych ostro˝-

na (za ostro˝na, jak twierdzi Joanna Tokar-

ska-Bakir 1 ) postawa historyków nakazywa∏a

„opukiwanie” pewnych tematów, pozostawia-

jàc ich g∏´bszà analiz´ bli˝ej nieokreÊlonej

przysz∏oÊci. W tym kontekÊcie literatura spe∏-

nia jedno zasadnicze zadanie: wyprzedza dia-

gnozy badaczy wyciàgajàc na Êwiat∏o dzienne

problemy, które inaczej tkwi∏yby w archiwach

lub domys∏ach historyków.

w mniejszym lub wi´kszym stopniu

zniekszta∏ca∏a wydarzenia z przesz∏o-

Êci. Do niedawna lekturà obowiàzkowà by∏ Po-

pió∏ i diament , utwór sprawnie napisany, a jesz-

cze sprawniej – co przyznawa∏ sam Jerzy An-

drzejewski – sfilmowany, ale stronniczy w pre-

zentacji przemian ustrojowych w Polsce po 1944

roku. Na polu stosunków polsko-˝ydowskich

równie˝ znajdziemy przyk∏ady podobnych dzie∏.

Marzec 1968

W tym okresie pojawi∏a si´ grupa autorów in-

terpretujàcych aur´ owych dni na mod∏´ elit

rzàdzàcych i g∏oszonych przez nie hase∏ pro-

pagandowych. Wymieƒmy choçby Romana

Bratnego, twórc´ Kolumbów rocznik 20 . i jego

opowiadanie Dawid, syn Henryka . To przy-

k∏ad, w jaki sposób mo˝na manipulowaç fak-

tami tak, aby ofiara sta∏a si´ nagle katem. Nie

jest to – jeÊli weêmiemy pod uwag´ teksty pu-

blicystyczne zwiàzane z wydarzeniami marco-

wymi – jedyny taki zabieg, ale o tyle godny od-

notowania, ˝e wr´cz wzorcowo ob∏udny.

Ustalenia historyków tak˝e nie pozostajà

bez wp∏ywu na odczucia spo∏eczne. JeÊli pod-

nosimy kwesti´ odpowiedzialnoÊci polskich

historyków za to, czego rodacy nie wiedzà

Szko∏a – bariery i szanse

Nauczanie o Shoah w szkole musi mieç cha-

rakter kompleksowy i zawieraç dodatkowe in-

formacje z psychologii, socjologii, historii reli-

gii. Byç mo˝e najlepszym wyjÊciem by∏oby na-

pisanie odr´bnego programu edukacyjnego,

który integrowa∏by informacje z ró˝nych dys-

cyplin wiedzy.

J. Tokarska-Bakir, Obsesja niewinnoÊci , „Gazeta

Wyborcza”, nr z 13-14 stycznia 2001.

4/2004

213

■

tajniki warsztatu

Na jakie przeszkody napotyka mówienie

o Zag∏adzie w czasach najnowszych? Jest ina-

czej ni˝ w epoce PRL, kiedy to rozmowa

o Shoah uwik∏ana by∏a w rozgrywki elit partyj-

nych, wprz´gni´ta w sieç przek∏amaƒ i prze-

milczeƒ. A jednak „obiektywne przeszkody”

wcià˝ dajà o sobie znaç w przypadku tego te-

matu. Dla przyk∏adu, analiza podr´czników

historii do szkó∏ podstawowych, gimnazjal-

nych i licealnych ujawnia braki albo bardzo

ogólnikowe wzmianki tak o odmiennoÊci kul-

turowej judaizmu i chrzeÊcijaƒstwa, jak

o wspólnych êród∏ach obydwu religii. Nie in-

formuje si´ o wk∏adzie ludzi pochodzenia ˝y-

dowskiego w kultur´ polskà. Rzecz nie w tym

oczywiÊcie, by dokonywaç podzia∏ów narodo-

woÊciowych i przypisywaç ˝ydowskoÊç oso-

bom, które cz´sto nie mia∏y z nià nic wspólne-

go poza pochodzeniem jednego lub obojga

rodziców, ale w tym, by akcentowaç spraw´

zasadniczà: kultur´ tego kraju wspó∏tworzy∏y

ró˝ne nacje. Od stosunku do »obcych« bardziej

ni˝ od stosunku do »swoich« zale˝y kszta∏t pa-

triotyzmu 2 – pisa∏ Jan Józef Lipski. Zaj´cia

z tematów polsko-˝ydowskich mogà byç do-

brà okazjà do przypomnienia m∏odzie˝y do-

nios∏oÊci tych prawd.

Nauczyciel decydujàcy si´ poprowadziç za-

j´cia poÊwi´cone problematyce Zag∏ady

w szkole Êredniej, jest dziÊ w sytuacji diame-

tralnie innej (lepszej) ni˝ jego koledzy jeszcze

kilkanaÊcie lat temu. Mo˝e si´gnàç po doÊç

pokaênà ju˝ literatur´ przedmiotu 3 . Na rynku

wydawniczym znajdujà si´ równie˝ albumy

i bogato ilustrowane kompendia z dziejów ˝y-

dostwa na ziemiach polskich 4 . Na taÊmach wi-

deo dost´pne sà materia∏y filmowe.

Czego nie mo˝na pominàç

Zagadnienie Holokaustu w dwojaki sposób

przekracza ramy poj´ciowe i chronologiczne.

Ka˝e nam ono spojrzeç wstecz, si´gnàç do

wspania∏ej karty zapisanej przez idee toleran-

cji mi´dzywyznaniowej. Ale to zaledwie jedna

strona zjawiska. Nale˝y równie˝ pami´taç

o narastajàcej w naszym kraju od po∏owy lat

30. nagonce antysemickiej .

Do epok wczeÊniejszych – a konkretnie do

ideologii dziewi´tnastego stulecia – trzeba si´

odwo∏aç tak˝e w innym przypadku. Nasze my-

Êlenie o wojnie i prze∏omowych momentach

dziejów uwik∏ane jest bowiem w to, co Tokar-

ska-Bakir nazywa „obsesjà niewinnoÊci”. Jest

oczywiÊcie rzeczà zrozumia∏à, i˝ wolimy – czy

to jako jednostki, czy jako naród – byç raczej

w roli pokrzywdzonego ni˝ oprawcy. Dotyczy

to nie tylko problemów polsko-˝ydowskich,

ale równie˝ polsko-niemieckich, polsko-rosyj-

skich czy polsko-ukraiƒskich.

„Tematy niechciane”

Skupmy si´ na dwóch z nich: odmiennoÊci ˝y-

dowskiego losu w czasie wojny oraz posta-

wach spo∏eczeƒstwa polskiego wobec Izraeli-

tów.

Zacznijmy od opowiadaƒ oÊwi´cimskich

Tadeusza Borowskiego. Holokaust jest tu

uwik∏any w charakterystycznà ambiwalencj´.

Borowski – co zarzuca autorowi Henryk

Grynberg 5 – uniwersalizuje wiedz´ o ofiarach

J. J. Lipski, Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy (uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków) w: Tu -

nika Nessosa. Szkice o literaturze i o nacjonalizmie , Warszawa 1992, s. 139.

Oto kilka pozycji, które mogà stanowiç dobre wprowadzenie do kultury, religii i historii ˚ydów:

A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend ˝ydowskich , prze∏. O. Zienkiewicz, Warszawa 1994;

B. L. Sherwin, Duchowe dziedzictwo ˚ydów polskich , Warszawa 1995; S. Krajewski, ˚ydzi, judaizm, Pol-

ska , Warszawa 1997; N. Kameraz-Kos, Âwi´ta i obyczaje ˝ydowskie , wyd. 2, Warszawa 2000; ˚ydzi w Pol-

sce. Dzieje i kultura. Leksykon , pod red. J. Tomaszewskiego, A. ˚bikowskiego, Warszawa 2001.. Oprócz

tego istnieje pokaêna literatura traktujàca o zagadnieniach zwiàzanych z Zag∏adà. Wymieƒmy niektóre

z nich: Z. Bauman, NowoczesnoÊç i Zag∏ada , t∏um. F. Jaszuƒski, Warszawa 1992; F. de Fontette, Historia

antysemityzmu , t∏um. M. i M. Mendychowscy, Wroc∏aw 1992; M. R. Marrus, Holocaust. Historiografia ,

t∏um. A. Tuszyƒska, Warszawa 1993.

Warto tu wspomnieç o pi´knie wydanym w serii „A to Polska w∏aÊnie” przewodniku ˚ydzi autorstwa

A. ˚bikowskiego (Wroc∏aw 1997).

Zob. H. Grynberg, Ludzie ˚ydom zgotowali ten los, w: Prawda nieartystyczna , Warszawa 1994.

214

polonistyka

tajniki warsztatu

Auschwitz. Po˝egnanie z Marià ukazujàc mor-

dowanych ˚ydów jako przedstawicieli ró˝nych

narodowoÊci europejskich, sugeruje, i˝ gin´li

oni nie jako ˚ydzi, a Holendrzy, Francuzi,

Belgowie, W´grzy. Tymczasem b´dàc obywa-

telami tych paƒstw umierali jednak jako semi-

ci, nacja przeznaczona do wyniszczenia.

Tak oto musimy si´ zmierzyç z problemem,

który stale jest jeszcze zarzewiem sporów.

Idzie o wyjàtkowoÊç ˝ydowskiego losu w cza-

sie wojny. Zbyt ma∏o si´ mówi na ten temat.

A jeÊli ju˝ podejmuje si´ dyskusj´, to raczej

w perspektywie „rywalizacji na cierpienie”.

Jest ona najgorszà z mo˝liwych. Prowadzi do

kwestionowania prawa innych (np. Polaków,

Rosjan) do ˝a∏oby, bólu. Tymczasem Holo-

kaust jest wydarzeniem wyjàtkowym, które do-

tkn´∏o ˚ydów i nie ma tu ani powo-

dów do chwa∏y, ani do haƒby – pi-

sa∏a Maria Janion 6 . To fakt i jako

taki nie powinien podlegaç relaty-

wizacji. Arbitralny charakter

prawdy historycznej nie mo˝e

wszak przek∏adaç si´ na apodyk-

tycznoÊç wypowiedzi nauczyciela.

Wystarczy jednak przeczytaç do-

k∏adnie teksty o tematyce Zag∏a-

dy, by z ∏atwoÊcià wykazaç od-

mienny status ˚ydów i Polaków

w nazistowskiej machinie Êmier-

ci. Shima Rottem, jeden z cz∏on-

ków ˚OB-u, opuszczenie murów i przejÊcie –

po kl´sce powstania w getcie – na aryjskà stro-

n´ ujmuje w metafor´ „innego Êwiata”:

stwa – Przyzwyczajono si´, ˝e ˚ydów si´ zabija... 8

– przez swà lakonicznoÊç mo˝e funkcjonowaç

jako synonim „epoki pieców”. Sedno sprawy

zawiera si´ w znaczeniu dwóch czasowników:

„przyzwyczajono si´” i „zabija si´”. Pierwszy

z nich implikuje nie tyle rozciàg∏oÊç czasowà,

co permanentny i totalny charakter zjawiska.

Z kolei okreÊlenie „zabija si´” skrywa sens

eksterminacji: ˚ydzi bowiem nie gin´li, lecz

byli zabijani niczym szkodliwe insekty.

Równie˝ Po˝egnanie z Marià – czytane

uwa˝nie – ujawni radykalnà ró˝nic´ w statusie

dwóch sàsiadujàcych ze sobà spo∏ecznoÊci.

Magazynier Tadek pracuje u In˝yniera, z któ-

rym prowadzi nie ca∏kiem legalne interesy.

W sieç powiàzaƒ handlowych wciàgni´ci sà

równie˝ ni˝si rangà funkcjonariusze niemiec-

kiego aparatu w∏adzy. Mimo

okupacji i restrykcyjnych zarzà-

dzeƒ wroga, ˝ycie toczy si´ da-

lej. A jednym z jego elementów

jest gospodarka. Zresztà ca∏a

groza wojny jest po aryjskiej

stronie jakby niewidoczna. Zna-

mienne, ˝e wdziera si´ ona do te-

go Êwiata wraz z dwiema posta-

ciami – starà doktorowà, ucieki-

nierkà z getta, oraz Marià – aryj-

sko-semickim mischlingiem wywie-

zionym wraz z transportem ˝ydow-

skim do os∏awionego obozu nad

morzem , gdzie jà zagazowano,

a cia∏o jej zapewne przerobiono na myd∏o 9 . Wy-

jàtkowoÊç ˝ydowskiego losu w czasie wojny

oddaje te˝ tytu∏ U nas, w Auschwitzu..., wska-

zujàc na odmiennoÊç obozu koncentracyjnego

od oÊrodków zag∏ady (Birkenau), gdzie gin´∏y

przede wszystkim osoby pochodzenia semic-

kiego. Spostrze˝enia te nale˝y uzupe∏niç

o zdanie wypowiedziane przez jednego z bo-

haterów tego˝ opowiadania: „Swojà drogà

Prosz´ sobie wyobraziç tamten pierwszy majowy

dzieƒ, stoimy og∏upiali wÊród normalnych ludzi, s∏oƒ-

ce, na ulicy, my, którzy przyszliÊmy z innej planety. (...)

Getto by∏o samotnà wyspà poÊród normalnego ˝ycia 7 .

To swoisty leitmotiv literatury o Holokau-

Êcie. Znajdziemy go w Wielkim Tygodniu An-

drzejewskiego w opisie karuzeli na placu Kra-

siƒskich – bardziej znanym za sprawà wiersza

Mi∏osza ni˝ opowiadania autora Miazgi – ob-

razie-metaforze odmiennoÊci sytuacji Pola-

ków i ˚ydów.

Oryginalnà formu∏´ dla oddania wyjàtko-

woÊci ˝ydowskiego losu podsuwa nam rów-

nie˝ twórczoÊç Grynberga. Zdanie ze Zwyci´-

M. Janion, Do Europy tak, ale razem z naszymi

umar∏ymi , Warszawa 2000, s. 162.

C. Lanzmann, Shoah , t∏um. M. Bieƒczyk, Ko-

szalin 1993, s. 216.

H. Grynberg, ˚ydowska wojna, Zwyci´stwo ,

Wroc∏aw 1997, s. 123.

T. Borowski, Utwory wybrane , Wroc∏aw 1997,

wyd. 2, s. 169.

4/2004

215

tajniki warsztatu

dobrze, ˝e aryjczyków teraz nie gazujà.

Wszystko, byle nie to” 10 .

O ile spraw´ wyjàtkowoÊci ˝ydowskiego losu

w „epoce pieców” uznaç nale˝y za fundamental-

nà dla cyklu lekcji o Zag∏adzie, o tyle równie

istotne winno byç pytanie o postawy spo∏eczeƒ-

stwa polskiego. Trudno je pomijaç bioràc zw∏asz-

cza pod uwag´ aspekty wychowawcze. DoÊç

przypomnieç chocia˝by komentarz autorski

z Wielkiego Tygodnia : Na ogó∏ ma∏o kto ˚ydów

˝a∏owa∏. Lud cieszy∏ si´, ˝e znienawidzeni Niemcy

majà nowy k∏opot 11 [chodzi o powstanie w get-

cie]. W tym samym utworze jedna

z postaci tak charakteryzuje reak-

cj´ cz´Êci naszego spo∏eczeƒstwa:

A ja wam mówi´, ˝e w tym jednym wy-

padku mo˝emy byç wdzi´czni Hitlero-

wi. Odwali∏ za nas, ucià˝liwà i po-

wiedzmy, ˝e nawet przykrà, czarnà ro-

bot´. Teraz w ogóle kwestii ˝ydowskiej

nie b´dzie! 12

To – obok odwagi i bohater-

stwa zwyk∏ych ludzi – jeden z dwu

biegunów, mi´dzy którymi winna

si´ toczyç rozmowa o „czasach pogardy”

i ujawnianych przez nie postawach polskiego

spo∏eczeƒstwa.

Ale lekcje na temat Holokaustu nieko-

niecznie muszà dotyczyç wy∏àcznie postaw bo-

haterów w sytuacjach granicznych. Jakkol-

wiek sà one komponentem niezb´dnym ka˝-

dego takiego bloku çwiczeniowego, to mo˝na

staraç si´ go wzbogaciç o rozwa˝ania nad

mo˝liwoÊciami opisu literackimi Êrodkami

wyrazu prze˝yç traumatycznych, przy których

s∏owo objawia w∏asnà niemoc 13 .

utworów wa˝nych, oryginalnych, których zna-

czenie ju˝ dziÊ docenia krytyka, np. Zag∏ada

Piotra Szewca, powieÊç Wilhelma Dichtera

Koƒ Pana Boga czy znakomite literacko frag-

menty Getto i Ostatni etap z Tajnego paƒstwa

Jana Karskiego. Warto ten niepe∏ny wykaz

uzupe∏niç tak˝e o Tworki Marka Bieƒczyka,

wspomnieniowà relacj´ Micha∏a G∏owiƒskiego

Czarne sezony , wstrzàsajàcy dokument Czy ja

jestem mordercà Calela Perechodnika. W cieniu

jednego utworu – Zdà˝yç przed Panem Bogiem –

funkcjonuje nadal pisarstwo Hanny Krall. Tym-

czasem jej póêniejsza twórczoÊç jest

równie ciekawa: Taniec na cudzym

weselu, Dowody na istnienie , Ta m

ju˝ nie ma ˝adnej rzeki .

Zupe∏nie zapomniany pozo-

staje te˝ dorobek literacki osób

piszàcych po polsku, a mieszka-

jàcych poza krajem. Klasykiem

jest Ida Fink, autorka powieÊci

Podró˝ , wyborów opowiadaƒ

Skrawek czasu oraz Âlady .

W 1969 roku opuÊci∏a Polsk´

i osiedli∏a si´ w USA Anna Frajlich, poetka

i publicystka, nagrodzona przez fundacj´ im.

KoÊcielskich za tomik Tylko ziemia . Z grona

emigrantów podejmujàcych t´ problematyk´

nie wymieniliÊmy jeszcze Ireny Krzywickiej

i jej opowiadaƒ Skromna ksi´gowa , Ida , Zamu-

rowany Êwiat . Na osobnà wzmiank´ zas∏uguje

Malowany ptak Jerzego Kosiƒskiego.

Polonista mo˝e równie˝ wybieraç spoÊród

tekstów d∏u˝ej obecnych w historii literatury,

a mimo to zupe∏nie pomijanych w kanonach

lektur szkolnych. Pomocà s∏u˝y antologia Ire-

ny Maciejewskiej M´czeƒstwo i zag∏ada ˚ydów

w zapisach literatury polskiej 14 . Znajdziemy

w niej m.in. Elegi´ miasteczek ˝ydowskich An-

toniego S∏onimskiego, przejmujàce wiersze

W∏adys∏awa Szlengla i Zuzanny Ginczanki,

˚ydom polskim W∏adys∏awa Broniewskiego,

Jak odÊwie˝yç list´ lektur?

Nauczyciele j´zyka polskiego muszà odwa˝-

niej si´gnàç po dzie∏a najnowsze. Tym bar-

dziej, ˝e od po∏owy lat 80. pojawi∏o si´ wiele

Tam˝e, s. 100.

J. Andrzejewski, Wielki Tydzieƒ, w: Niby gaj. Opowiadania 1933–1958 , Warszawa 1961, s. 232.

Tam˝e, s. 302.

Pomocne dla pedagoga mogà okazaç si´ rozwa˝ania Cezarego Wodziƒskiego w Âwiat∏ocieniach z∏a (Wro-

c∏aw 1998) oraz Jacka Leociaka w Tekst wobec Zag∏ady. O relacjach z getta warszawskiego (Wroc∏aw 1997).

M´czeƒstwo i zag∏ada ˚ydów w zapisach literatury polskiej , wybór, opracowanie i wprowadzenie I. Ma-

ciejewska, Warszawa 1988.

216

polonistyka

tajniki warsztatu

fragmenty oryginalnej prozy Leopolda Bucz-

kowskiego Czarny potok , Bogdana Wojdow-

skiego Chleb rzucony umar∏ym , niedocenianà

Âmierç libera∏a oraz Zapiski z martwego miasta

Artura Sandauera, Ostatni list Szmula Zygiel-

bojma itd. Byç mo˝e nale˝a∏oby si´gnàç rów-

nie˝ – na zasadzie wymiany z doÊç schema-

tycznym Poczàtkiem Andrzeja Szczypiorskie-

go – do ˚ydowskiej wojny Grynberga.

W perspektywie zjednoczonej Europy

staje si´ wr´cz obowiàzkiem bli˝sze za-

poznanie m∏odego czytelnika przy-

najmniej z jednà pozycjà z dorob-

ku europejskiego.

Trzeba tu przywo-

∏aç kilka tekstów

wybitnych, np.

Dziennik Anny Frank,

Czyto jest cz∏owiek Pri-

mo Leviego oraz Los

utracony Imre Kertésza.

Trzy pytania

Przyjmuje si´ niekiedy, i˝ lekcje o Shoah po-

winny byç próbà sformu∏owania odpowiedzi

na pytania: Jak do tego dosz∏o? Dlaczego to

by∏o mo˝liwe? Co mo˝emy zrobiç, aby si´ to

nigdy nie powtórzy∏o? Przekazywanie wiedzy

w tym wypadku musi byç koniecznie uzupe∏-

nione o czynnik wychowawczy. Nie idzie tylko

o „cele wychowawcze”, ale o formowanie

wra˝liwoÊci m∏odzie˝y poprzez odpowiednie

zabiegi metodyczne. Zasad´, która winna

kierowaç nauczycielem, wyrazi∏ Konstanty

Gebert w rozmowie z Ewà Mazgal: Nie

ma obowiàzku kochaç ˚ydów! Ma si´

natomiast obowià-

zek nie lubiç antyse-

mitów 15 .

Lekcja o Holokau-

Êcie powinna byç oczywi-

Êcie cz´Êcià szerszego ze-

spo∏u tekstów literackich

z ró˝nych epok, których ce-

lem staje si´ szerzenie idei

tolerancji. Warunkiem jej

powodzenia jest jednak

takie post´powania

prowadzàcego zaj´cia,

aby on sam oraz uczniowie uto˝samili si´

z losem ofiary. To zaÊ b´dzie mo˝liwe, gdy uda

si´ prze∏amaç prymat Wielkiej Liczby, która

gubi w swej masie konkretnà jednostk´. Ano-

nimowy t∏um pomordowanych zaw∏aszcza bo-

wiem cierpienie pojedynczego cz∏owieka i czy-

ni je niewidocznym dla czytelnika. Droga do

przywrócenia grozy Shoah prowadzi nie przez

szokowanie iloÊcià gwa∏townie przerwanych

istnieƒ ludzkich, ale analiz´ i refleksj´ nad nie-

powtarzalnoÊcià ka˝dego pojedynczego losu. ■

Erudycja i empatia

Tematy polsko-˝y-

dowskie wymagajà

przedstawienia

jeszcze jednej

kwestii: omówie-

nia dyspozycji,

które winien posiadaç nauczyciel. Roz-

mowa o Zag∏adzie bowiem powinna wy-

glàdaç nieco inaczej ni˝ o zaletach sielskiego

˝ywota w utworze Miko∏aja Reja czy o moral-

nych dylematach Tomasza Judyma w Ludziach

bezdomnych . I bynajmniej ró˝nica nie sprowa-

dza si´ li tylko do odmiennoÊci nastroju towa-

rzyszàcego przywo∏anym utworom.

Na lekcjach j´zyka polskiego wymagane jest

przy okazji tego tematu Êcis∏e po∏àczenie erudy-

cji, otwartoÊci oraz odwagi z poczuciem obo-

wiàzku i misji. Nauczyciel musi pami´taç, ˝e ma

do czynienia z tematem trudnym, ciàgle ˝ywym

i wywo∏ujàcym dyskusje. Prowadzàcy nie mo˝e

te˝ zapominaç o specyficznym stosunku Izraeli-

tów do antysemityzmu. PrzeÊladowania, jakich

doÊwiadcza∏ ten naród w ciàgu wieków, przy-

czyni∏y si´ do szczególnego wyczulenia jego

przedstawicieli na najdrobniejsze nawet przeja-

wy niech´ci wobec ˚ydów. Potrzeba zatem rze-

telnego przygotowania merytorycznego.

Nie ma obowiàzku kochaç ˚ydów . Z Konstan-

tym Gebertem rozmawia Ewa Mazgal, w: Tema-

ty ˝ydowskie, pod red. E. i R. Trabów, Olsztyn

1999, s. 306.

S¸AWOMIR BURY¸A

Adiunkt w Instytucie Filologii Polskiej

Uniwersytetu Warmiƒsko-Mazurskiego

w Olsztynie.

4/2004

217

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: