Borges Jorge Luis - Rzemiosło poezji.pdf - Borges Jorge Luis - ssaaggaa

Tytuł oryginału: „This Craft of Verse” (1967—1968)

Borges Rzemiosło poezji

Zagadka poezji

Na początku muszę uczciwie uprzedzić, czego możecie po mnie oczekiwać, a raczej — czego ocze-

kiwać nie możecie. Otóż odkryłem przed chwilą pewną nieścisłość w tytule mojego pierwszego wy-

kładu. Jeśli się nie mylę, tytuł brzmi „Zagadka poezji”, kładzie więc nacisk na pierwsze z tych dwóch

słów, czyli na słowo „zagadka”. Możecie zatem mniemać, że zagadka jest tu najważniejsza albo, co

gorsza, że uległem złudzeniu i uwierzyłem, jakoby udało mi się odkryć jej poprawne rozwiązanie.

Tymczasem prawda wygląda tak, że nie mam do zaoferowania żadnych objawień. Przez całe życie

czytałem i studiowałem książki, pisałem (choć może zaledwie próbowałem swoich sił w pisarstwie?)

oraz czerpałem przyjemność z lektury — i właśnie ową przyjemność uważam za najważniejszą.

„Upajając się” poezją, doszedłem do tego ostatecznego wniosku na jej temat. Wprawdzie za każdym

razem, kiedy siadam nad czystą kartką papieru, czuję, że muszę na nowo odkryć literaturę dla siebie,

przeszłość jednak nie przynosi mi żadnego pożytku. Tak więc, jak powiedziałem, mam wam do

zaoferowania jedynie swoje osobiste zadziwienia Choć zbliżam się bowiem do siedemdziesiątki i

większą część Życia poświęciłem książkom, mogę przedstawić słuchaczom wyłącznie wątpliwości.

Wielki angielski pisarz i marzyciel, Thomas De Quincey, napisał na jednej z tysięcy stron czter-

nastu tomów swych dzieł, że odkrycie nowego problemu bywa równie istotne, jak rozwiązanie

dawnego. Ja jednak nawet tego nie mogę wam zaproponować, proponuję zatem uświęcone upływem

lat zadziwienia Czy jednak powinienem się z tego powodu martwić? Czym jest historia filozofii, jeśli

nie historią zadziwień Hindusów, Chińczyków, Greków, scholastyków, biskupa Berkeleya, Hume’a,

Schopenhauera i innych myślicieli? Pragnę więc tylko podzielić się ze słuchaczami historią owych

zadziwień.

Ilekroć pogrążałem się w lekturze książek z zakresu estetyki, ogarniało mnie niemiłe wrażenie , że

czytam dzieła astronomów, który nigdy nie patrzyli w gwiazdy. Chodzi mi o to, że estetycy pisali o po-

ezji tak, jak gdyby była zadaniem, które muszą odrobić, nie zaś tym, czym jest w rzeczywistości-

rozkoszą i namiętnością. z wielką atencją przeczytałem na przykład Poświęconą zagadnieniu estetyki

książkę Benedetta Crocego, który uraczy? mnie definicją głoszącą, że język i poezja to „ekspresja”

Jeśli

jednak myślimy o konkretnej ekspresji, powracamy do starego problemu formy i materii; jeśli myślimy

natomiast o ekspresji w ogóle, to powyższe określenie nic nam nie daje. Dlatego z szacunkiem przyj-

mujemy do wiadomości definicję włoskiego uczonego, by przejść do innych kwestii, jak poezja i

życie. Życie bowiem (co do tego mam pewność) złożone jest z poezji. Poezja nie jest nam obca — jak

zobaczymy, czai się tuż za najbliższym rogiem, gotowa nas zaskoczyć w każdej chwili.

Musimy jednak uważać, by nie popełnić pewnego rozpowszechnionego błędu. Oto sądzimy na

przykład, że studiując Homera, „Boską Komedię”, Fraya Luisa de Leonal albo „Makbeta”, studiujemy

poezję — książki tymczasem stanowią jedynie sposobność jej zaistnienia.

Wydaje mi się, że to Emerson porównał kiedyś bibliotekę do czarodziejskiej jaskini pełnej

umarłych, którzy mogą narodzić się na nowo, ponieważ da się ich wskrzesić, otwierając książki.

Wspominając biskupa Berkeleya (który, jeśli pozwolicie, że przypomnę, wyprorokował wszak wiel-

kość Ameryce), przywołałem w pamięci jego znane twierdzenie, że smak jabłka nie tkwi w owocu —

jabłko bowiem nie zna swego smaku — ani też w ustach jedzącego owoc. Smak, zdaniem Berkeleya,

powstaje w wyniku kontaktu jabłka z ustami. To samo można powiedzieć o książce bądź zbiorze

książek, czyli bibliotece. Czym jest bowiem książka sama w sobie? Przedmiotem fizycznym w świecie

przedmiotów fizycznych. Jest zbiorem martwych symboli— aż do chwili, kiedy pojawia się właściwy

czytelnik, który ożywia słowa, a raczej kryjącą się za słowami poezję, jako że same słowa to zaledwie

symbole. W ten oto sposób słowo zmartwychwstaje.

Przypomina mi się pewien wiersz, który z pewnością znacie wszyscy na pamięć, być może jednak nie

zauważyliście nigdy, że jest on dziwny; albowiem w poezji zjawiska doskonałe nie wydają się dziwne,

lecz konieczne — dlatego tak rzadko dziękujemy pisarzom za ich wielki trud. W każdym razie

myślałem o sonecie, napisanym przeszło sto lat temu przez pewnego młodzieńca w Londynie, bodajże

w Hampstead. Młodzieniec ów, zmarły przedwcześnie na gruźlicę John Keats, ułożył wówczas swój

słynny, choć może nieco już zwietrzały wiersz „Po pierwszym zajrzeniu do Homera w przekładzie

Chapmana”. Dziwne w tym sonecie jest to — a myśl poniższa przyszła mi do głowy zaledwie trzy

bądź cztery dni temu, kiedy przygotowywałem niniejsze wystąpienie — że mówi on w istocie o

doświadczeniu lub przeżyciu poetyckim. Znacie wszyscy ten utwór doskonale, chciałbym jednak,

byście raz jeszcze usłyszeli grzmiącą falę jego końcowych wersów:

Było tak, jakbym nową pośród nieba

Dostrzegł planetę, w blasku jak w rozkwicie.

To przeżył Cortez, gdy spojrzeć się nie bał

Na Pacyfiku bezmiar, inne życie,

A jego ludzie, wiedząc, że tu trzeba

Milczeć, milczeli na Darienu szczycie

W przypadku gdy w polszczyźnie nie istnieje ugruntowany przekład przytaczanego przez Borgesa tekstu, tłumacz — obok swojego przekładu

— podaje cytat w oryginalnym brzmieniu, wyjąwszy te utwory, które Borges chciał pozostawić w oryginale.

Mamy tu do czynienia z doświadczeniem poetyckim samym w sobie. Mamy George’a Chapmana,

przyjaciela i rywala Szekspira, pisarza martwego, który ożywa nagle, kiedy John Keats czyta „Iliadę”

albo „Odyseję” w jego tłumaczeniu. Wydaje mi się, choć nie jestem pewien, ponieważ nie uważam się

za szekspirologa, że Szekspir myślał właśnie o Chapmanie, pisząc: „Czy jego wielki wiersz, żagiel

wyniosły! Mknący ku tobie po zdobycz wyśnioną,! Zabił w mym mózgu myśli, gdy wyrosły, w grób

przemienił rodzące je łono?

Szalenie istotne wydaje mi się tu zwłaszcza jedno słowo, idzie bowiem o „pierwsze” zajrzenie do Ho-

mera w przekładzie Chapmana. To małe słówko, „pierwsze”, moim zdaniem może okazać się nam

wielce pomocne. Przed chwilą, kiedy recytowałem wam potężne wersy Keatsa o Chapmanie, pomyśla-

łem, że być może pozostaję lojalny jedynie wobec własnej pamięci. Ze może prawdziwe wzruszenia,

jakich dostarczają mi wiersze Keatsa, biorą początek w oddali mojego dzieciństwa, spędzonego w

Buenos Aires, z chwili, kiedy po raz pierwszy usłyszałem, jak ojciec czyta na głos utwory tego poety, i

kiedy dotarło do mnie, że poezja i język nie są jedynie środkiem komunikacji, lecz mogą być również

źródłem namiętności i rozkoszy. Nie sądzę, abym rozumiał wtedy słowa poezji Keatsa, poczułem

jednak, że coś się ze mną dzieje, że coś pobudza nie tylko mój umysł, lecz całe jestestwo i

człowieczeństwo.

Wracając zaś do tekstu „Po pierwszym zajrzeniu”..., zastanawiam się, czy John Keats odczuwał

podobne wzruszenia, przebrnąwszy przez wszystkie księgi „Iliady” i „Odysei” w przekładzie Chapma-

na. Sądzę, że tylko pierwsza lektura wiersza jest prawdziwa, potem zaś łudzimy się jedynie, iż do-

znawane pierwotnie uczucia i wrażenia się powtarzają. Jednak, jak zauważyłem wyżej, uczucia te

sprowadzają się czasem do lojalności, figli, które płata nam pamięć, lub pomylenia dzisiejszej namięt-

ności z namiętnością sprzed lat. Dlatego można po

wiedzieć, że zawsze, kiedy czytamy dany wiersz, lektura dostarcza nam nowych przeżyć. I to jest

właśnie poezja.

Przeczytałem gdzieś, że znany amerykański malarz, James Whistler, siedział pewnego razu w pary-

skiej kafejce, w której toczyła się dyskusja o tym, w jaki sposób dziedziczność, środowisko, polityczna

sytuacja epoki i tym podobne rzeczy wpływają na artystę i jego sztukę. Whistler powiedział wówczas:

„Sztuka się czasem zdarza”, co miało znaczyć, że w sztuce tkwi pierwiastek tajemnicy. Ja chciałbym

jednak nadać słowom Whistlera inne znaczenie, powiadam więc: Sztuka zdarza się zawsze, kiedy

czytamy dany wiersz. Takie stanowisko wydaje się zniesieniem uświęconego tradycją pojęcia klasyki

oraz koncepcji utworów „wiecznie żywych”, w których zawsze można odnaleźć piękno. Mam jednak

nadzieję, że mylę się w tym względzie.

Niechaj będzie wolno mi przedstawić w tym miejscu krótki zarys historii książki. O ile pamiętam,

Grecy nie upatrywali w książkach wielkiego pożytku. Zresztą, jak wiadomo, najwspanialsi nauczyciele

ludzkości nie byli pisarzami, lecz mówcami. Pomyślcie choćby o Pitagorasie, Chrystusie, Sokratesie

albo Buddzie. Skoro zaś wspominam Sokratesa, chciałbym powiedzieć także coś o Platonie, i przy-

pominam sobie słowa Bernarda Shaw, że Platon to dramaturg, który wymyślił Sokratesa, tak jak

czterej ewangeliści to dramaturgowie, którzy wymyślili Jezusa. Być może Shaw posunął się za daleko,

ale jest w tym określeniu miara prawdy. Bo oto w jednym z dialogów platońskich Sokrates wyraża się

o książkach w lekceważący sposób: „Cóż to jest książka? Książka, podobnie jak obraz, wydaje się

żywym stworzeniem; a jednak kiedy zadamy jej pytanie, nie odpowiada. I widzimy wtedy, że jest

martwa”. By zatem uczynić książkę istotą żyjącą, Platon wymyślił, na nasze szczęście, dialog, który

uprzedza jakby wątpliwości i pytania czytelnika.

Moglibyśmy jednak zarazem powiedzieć, że Platon tęsknił za Sokratesem, bo po jego śmierci zapy-

tywał sam siebie, co na daną wątpliwość powiedziałby mu Sokrates... W końcu, chcąc usłyszeć znów

głos ukochanego mistrza, Platon zaczął pisać swoje dialogi. W niektórych Sokrates oznacza prawdę, w

innych zaś autor udramatyzował jego liczne postacie. Istnieją też dialogi, pozbawione właściwie ja-

kiejkolwiek konkluzji, ponieważ Platon wymyślał je w trakcie pisania, a pisząc pierwszą stronę, nie

wiedział, co napisze na ostatniej. Pozwalał swojej wyobraźni błądzić, wcielając się myślami w wielu

ludzi. Wydaje mi się, że głównym celem Platona była iluzja, że choć Sokrates wypił już cykutę, to

jednak wciąż jest przy nim. Sądzę, że tak było, ponieważ miałem w życiu wielu nauczycieli i jestem

dumny, że mogłem być ich uczniem — mam nadzieję, że dobrym. Kiedy myślę więc o moim ojcu lub

o wielkim hiszpańskim pisarzu pochodzenia żydowskiego, Rafaelu Cansinosie-Assensie, albo o

Macedoniu Fernandezie, chciałbym także słyszeć ich glosy. Czasami ćwiczę głos, by naśladować ich

głosy, aby móc myśleć tak, jak oni by myśleli. I ludzie ci nie odstępują mnie na krok.

Natomiast jeden z ojców Kościoła twierdził, że jest rzeczą równie niebezpieczną włożyć książkę w

ręce głupca, jak miecz w ręce dziecka. A zatem starożytni traktowali książki tak, jak gdyby były zale-

dwie środkami, mogącymi służyć różnym celom. Seneka w jednym ze swoich licznych listów opowia-

da się przeciwko wielkim bibliotekom, wiele zaś lat później Schopenhauer zauważy, że ludzie często i

niesłusznie sądzą, iż kupienie książki jest równoznaczne z nabyciem jej treści. Czasami, kiedy patrzę

na swój ogromny domowy księgozbiór, czuję, że umrę, zanim go przeczytam, a mimo to nie umiem

oprzeć się pokusie zakupu nowych książek. Ilekroć wchodzę do księgarni i znajduję książkę,

traktującą o którymś z moich ulubionych tematów, jak poezja staroangielska albo staroskandynawska,

powtarzam sobie: „jaka szkoda, że nie mogę jej kupić — jeden egzemplarz mam już przecież w domu .

Po starożytnych nadeszła jednak ze Wschodu inna koncepcja książki, oparta na idei Pisma

Świętego albo ksiąg napisanych przez Ducha Świętego —stamtąd więc przybyły wszelkie Korany,

Biblie i tym podobne rzeczy. Wzorem Spenglera z „Untergang des Abendlandes”, czyli „Upadku

cywilizacji Zachodu”, chciałbym za przykład wziąć Koran. Jeżeli się nie mylę, muzułmańscy

teologowie twierdzą, że powstał on jeszcze przed stworzeniem świata. Zauważcie tylko: Koran został

spisany po arabsku, lecz muzułmanie uważają, że ich święta księga powstała wcześniej niż język.

Więcej nawet, czytałem gdzieś, że wyznawcy islamu mają Koran nie za dzieło Boga, lecz raczej za

Jego atrybut, podobny sprawiedliwości, miłosierdziu i całej mądrości boskiej.

W ten sposób koncepcja Pisma Świętego dotarła do Europy — a była to koncepcja, która, moim

zdaniem, nie jest całkiem nietrafna. Ktoś zapytał kiedyś Bernarda Shaw (do którego pism wracam

nieustannie), czy naprawdę wierzy, że Biblia jest dziełem Ducha Świętego. Shaw odpowiedział:

„Sądzę, że Duch Święty napisał nie tylko Biblię, ale wszystkie książki”. Niestety, nie jest to

komplement dla Ducha Świętego, choć osobiście uważam, że każda książka godna jest lektury. Chyba

coś podobnego myślał kiedyś Homer, gdy zwracał się bezpośrednio do Muzy, i chyba podobnie

myśleli Hebrajczycy i Milton, mówiąc o Duchu Świętym, którego świątynią jest prawe i czyste serce

człowiecze. My, w naszej współczesnej, już nie tak pięknej mitologii, mówimy raczej o

„podświadomej jaźni” albo „podświadomości”. Określenia te brzmią nieco wulgarnie, gdy zestawimy

je z Muzami albo Duchem Świętym, musimy jednak pogodzić się z mitologią naszych czasów, a

przecież ostatecznie nazwy współczesne oznaczają dokładnie to samo, co dawne.

Przejdźmy teraz do pojęcia „klasyki”. Przyznaję, że nie uważam książki za przedmiot

nieśmiertelny, który należy brać do ręki z obowiązkową czcią, albowiem książka jest tylko

sposobnością zaistnienia piękna. Po prostu musi tak być, jako że język przez cały czas się zmienia.

Przepadam za etymologią i chciałbym wam przypomnieć (tylko przypomnieć, jestem bowiem pewien,

że znacie się na tym znacznie lepiej ode mnie) kilka osobliwych nieco przypadków etymologicznych.

Oto na przykład mamy w języku angielskim czasownik to tease — bardzo figlarne słowo. Oznacza

„drażnić, drwić, żartować z kogoś”, lecz w staroangielskim tesan znaczyło „ranić mieczem”, jak fran-

cuskie navrer — „przebijać mieczem”. Weźmy także inne słowo staroangielskie, preat, które, jak

wiadomo z pierwszych wersów „Beowulfa”, oznaczało kiedyś „wzburzony tłum”, czyli tyle co

przyczynę „zagrożenia”, a więc dzisiejsze threat. Tak moglibyśmy jednak kontynuować bez końca.

Zajmijmy się lepiej konkretnymi wierszami. Czerpię przykłady z literatury angielskiej, ponieważ

darzę ją wyjątkową miłością, choć naturalnie moja wiedza na jej temat jest ograniczona. W niektórych

wypadkach poezja tworzy się jednak samoistnie. Nie sądzę na przykład, by słowa quietus i bodkin były

szczególnie piękne — przeciwnie, powiedziałbym raczej, iż są trywialne. Lecz kiedy przychodzi nam

na myśl fraza: „When he himself might bis quietus make With a bare bodkin”, natychmiast przypo-

minamy sobie wielki monolog Hamleta. W ten sposób kontekst tworzy poezję tych słów — słów, któ-

rych nikt nie ośmieliłby się użyć dzisiaj, ponieważ byłyby zaledwie cytatami.

Istnieją podobne przykłady, być może prostsze. Weźmy tytuł jednej z najsłynniejszych książek

świata, „Historia del ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha”. Słowo hidalgo nabrało obecnie

swoistej godności, lecz kiedy Cervantes pisał swoją powieść, oznaczało po prostu ziemianina. Jeśli

chodzi o nazwisko Quijote, to miało ono brzmieć nieco humorystycznie, jak nazwiska bohaterów

Dickensa, takie jak Pickwick, Swiyeller, Chuzzlewit, Twist, Squears, Quilp i tak dalej. W tytule

czytamy ponadto: „de la Mancha”, co dzisiaj brzmi szlachetnie w języku kastylijskim, lecz kiedy

Cervantes pisał „Don Kichota”, chciał, żeby określenie to brzmiało mniej więcej tak, jak dziś „Don

Kichot z Kansas City” — przy czym proszę o wybaczenie wszystkich mieszkańców tego miasta, jeśli

choć jeden znajduje się na sali. Zauważcie więc, jak zmieniły się te słowa i jak wyszlachetniały.

Zapewne dostrzeżecie też pewną dziwną rzecz — oto ponieważ stary wojak Miguel de Cervantes

wyśmiał kiedyś krainę La Mancha, jej nazwa stała się jednym z nieśmiertelnych słów literatury.

Przyjrzyjmy się innemu przykładowi wiersza, który zmienił się w czasie, a będzie to sonet Rosset-

tiego, sonet, który znany jest pod niezbyt pięknym tytułem „Inclusiyeness” (Inkorporacja). Oto począ-

tek utworu:

What man has bent o’er his son’s sleep to brood,

How that face shall watch his when cold it lies?

Or thought, as bis own mother kissed bis eyes,

Of what her kiss was, when bis father wooed?

Czy ojciec pochylał się nad snem syna, by dociec,

Jak jego twarz zimną kiedyś syn zobaczy?

A czy pomyślał, że ustom matki wybaczy

Pocałunek zadany, gdy płakał jego ojciec?

Sądzę, że te wersy są dzisiaj jeszcze bardziej wyraziste, niż kiedy powstały blisko osiemdziesiąt lat

temu, ponieważ kino nauczyło nas śledzić szybkie sekwencje obrazów. W pierwszym wersie, „What

man has bent o’er bis son’s sleep to brood”, widzimy ojca, pochylonego nad twarzą śpiącego syna,

natomiast w wersie drugim, niczym w dobrym filmie, obraz ten ulega odwróceniu, widzimy bowiem

syna, pochylonego nad twarzą zmarłego ojca. Kto wie, być może niedawne osiągnięcia psychologii

uwrażliwiły nas jeszcze bardziej na dwa następne wersy: „A czy pomyślał, że ustom matki wybaczy!

Pocałunek zadany, gdy płakał jego ojciec?”. Dostrzegamy oczywiście urodę miękkich angielskich

samogłosek w słowach brood i wooed, jak i dodatkowy urok, płynący z osamotnienia czasownika

wooed (opłakiwać) — Rossetti nie pisze bowiem „wooed her” (opłakiwał ją), lecz po prostu „płakał”

— dlatego słowo to rozbrzmiewa niejako bez końca.

Istnieje jednak także inny rodzaj piękna. Weźmy pewien powszechnie niegdyś znany przymiotnik.

Nie władam greką, ale wydaje mi się, że po grecku brzmi on oinopa pontos, co po angielsku oddaje się

najczęściej jako wine-dark sea (morze ciemne jak wino). Mniemam, że słowo „ciemne” zostaje podsu-

nięte czytelnikowi, żeby ułatwić mu lekturę. Być może miało to być winy sea (winne morze, morze jak

wino) lub coś w tym rodzaju. Jestem bowiem pewien, że kiedy Homer albo Grecy, którzy spisywali

jego dzieło, używali tych słów, mieli na myśli po prostu morze, a określający je przymiotnik był zro-

zumiały i powszedni. Gdybym dziś jednak ja albo ktoś z was, wypróbowawszy wielu wymyślnych

przymiotników‚ użył w utworze poetyckim określenia „morze ciemne jak wino”, nie byłoby to zwy-

kłym powtórzeniem greckiego tekstu, lecz raczej powrotem do tradycji. Mówiąc o „morzu ciemnym

jak wino”, myślimy o Homerze i trzydziestu wiekach, jakie rias od niego dzielą. A zatem choć słowa

pozostaną te same, pisząc dziś „morze ciemne jak wino”, piszemy w rzeczywistości coś zupełnie

innego, niż pisał kiedyś Homer.

Język zmienia się więc, i pisarze łacińscy dobrze już o tym wiedzieli. Zmienia się także czytelnik,

co znów prowadzi nas do pewnej starogreckiej metafory — metafory albo raczej prawdy,

powiadającej, że nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki. Wydaje mi się, że mamy tu do

czynienia z elementem strachu. Najpierw myślimy chyba o płynącej rzece:

„Oczywiście, rzeka płynie, ale zmienia się woda”. Potem, z coraz wyraźniej dochodzącym do głosu

poczuciem przerażenia, czujemy, że i my się zmieniamy — i że jesteśmy równie zmienni i ulotni, jak

rzeka.

Naturalnie nie musimy martwić się specjalnie losem klasyki, albowiem piękno nadal nas otacza.

Chciałbym w tym miejscu zacytować kolejny wiersz, tym razem autorstwa Roberta Browninga, poety

dzisiaj nieco zapomnianego.

Just when we’re safest, there’s a sunset-touch,

A fancy from a flower-bell, some one’s death,

A chorus-ending from Euripides.

Choć bezpiecznych jak nigdy, zachód słońca nas dotknie,

Zaduma z dzwonka kwiatu, śmierć cudza,

Finał chóru Eurypidesa.

Wystarczy już pierwszy wers, „Just when we’re safest”... Inaczej mówiąc, piękno czai się

wszędzie, na przykład w tytule filmu albo w słowach popularnej piosenki... A czasem nawet na kartach

utworów wielkich lub sławnych pisarzy.

Skoro wspomniałem mego zmarłego mistrza, Rafaela Cansinosa-Assensa (być może słyszycie dziś

jego nazwisko dopiero drugi raz w życiu, ale ja doprawdy nie rozumiem, dlaczego jest on pisarzem

zapomnianym), to powinienem także wspomnieć, że Cansinos-Assens ułożył kiedyś znakomity poemat

prozą w którym prosił Boga, żeby go bronił i ocalił przed pięknem, albowiem, jak mówił, „w świecie

jest za dużo piękna”. Był przekonany, że piękno przytłacza świat. Chociaż nie wiem, czy jestem

szczególnie szczęśliwym człowiekiem (mam jednak nadzieję, że poczuję się szczęśliwy w dojrzałym

wieku sześćdziesięciu siedmiu lat!), lecz mimo to uważam, że piękno otacza nas zewsząd.

Kwestia, czy dany wiersz został napisany przez wielkiego poetę, czy też nie, istotna jest tylko dla

historyków literatury. Przyjmijmy dla celów naszej analizy, że napisałem piękną linijkę wiersza —

niech taka będzie nasza hipoteza robocza. Napisanie tego pięknego wersu nie przysparza mi jednak

żadnej chwały, ponieważ, jak powiedzieliśmy wcześniej, podsunął mi ją Duch Święty, moja

podświadomość albo może nawet jakiś inny pisarz. Często uświadamiam sobie, że cytuję jedynie

przeczytane kiedyś słowa, i wówczas zawsze odkrywam ów cytat na nowo. Być może zresztą poeta

powinien w ogóle pozostawać bezimienny.

Mówiłem o „morzu ciemnym jak wino”, a ponieważ język staroangielski jest moim hobby (oba-

wiam się, że jeśli starczy wam cierpliwości i odwagi, by powrócić na moje kolejne wykłady,

usłyszycie jeszcze więcej staroangielszczyzny z moich ust), chciałbym przypomnieć kilka wersów

poezji, które wydają mi się bardzo piękne. Przytoczę je najpierw we współczesnym brzmieniu, a potem

w potężnym, nasyconym samogłoskami języku staroangielskim z IX wieku.

It snowed from nie North;

rime bound the fields;

hail fell on earth, nie coldest of seeds.

Nortan sniwde

hrim brusan bond

haegl feol on eorban

corna caldast.

W ten sposób wracamy do tego, co mówiłem wcześniej o Homerze: kiedy poeta zapisywał te wer-

sy, odnotowywał jedynie zwykłe zdarzenia. W IX stuleciu, kiedy ludzie myśleli w kategoriach mitów,

obrazów alegorycznych i tak dalej, poeta zaś mówił o rzeczach niezwykle przyziemnych, tego typu

tekst oczywiście był czymś bardzo dziwnym. Ale kiedy w dzisiejszych czasach czytamy: „It snowed

from the North”... znajdujemy w tej zwrotce naddatek poezji. Mamy bowiem do czynienia z poezją

bezimiennego Sasa, który napisał ten utwór nad brzegami Morza Północnego, zapewne w Northumber-

land, lecz także z poezją wersów, która dociera do nas przez stulecia w sposób niesłychanie bezpośred-

ni, prosty i podniosły. A zatem czas oddziałuje na poezję dwojako — obniża jej wartość, kiedy słowa

tracą swą urodę (nad czym nie muszę chyba się rozwodzić), natomiast w drugim wypadku raczej ją

wzbogaca.

Na początku mówiłem o definicjach, na zakończenie więc chciałbym zauważyć, że niemal wszyscy

mylimy się, sądząc, że nie rozumiemy rzeczy, których nie potrafimy zdefiniować. Ktoś, kto popadłby

na przykład w nastrój chestertonowski, czyli moim zdaniem jeden z najwspanialszych nastrojów, w ja-

kie można popaść, powiedziałby zapewne, że człowiek potrafi zdefiniować daną rzecz jedynie wtedy,

kiedy nic o niej nie wie.

Jeśli na przykład miałbym zdefiniować poezję i jeśli czułbym się w takiej sytuacji raczej

niepewnie, powiedziałbym zapewne coś takiego: „Poezja to ekspresja piękna za pośrednictwem

artystycznie splecionych ze sobą słów”. Taka definicja może zadowolić w słowniku albo podręczniku,

wszyscy jednak czujemy, że jest mama, brakuje w niej bowiem czegoś bardzo ważnego: czegoś, co

mogłoby nas zachęcić, by nie tylko próbować własnych sił w pisaniu poezji, lecz także cieszyć się nią i

mieć poczucie, iż wie się o niej absolutnie wszystko.

Chodzi mi o to, że wiemy, czym jest poezja. Jest to wiedza zakorzeniona niezwykle głęboko, toteż

nie potrafimy zdefiniować poezji słowami, tak jak nie umiemy zdefiniować słowami smaku kawy,

barwy czerwieni lub żółci ani znaczenia złości, miłości, nienawiści, wschodu albo zachodu słońca czy

miłości do ojczyzny. Te bowiem uczucia tkwią w nas tak głęboko, że można je wyrazić jedynie

powszechnie zrozumiałymi symbolami. Po cóż więc mielibyśmy opisywać je innymi słowami?

Być może kwestionujecie przykłady, które wybrałem na dzisiejsze spotkanie. Być może jutro

przyjdą mi do głowy lepsze, a wtedy pomyślę, że mogłem dziś cytować inne wiersze. Ponieważ jednak

możecie wybrać przykłady własne, nie jest istotne, czy poważacie akurat Homera, poetów

anglosaksońskich albo Rossettiego. Każdy bowiem człowiek wie, gdzie znaleźć poezję, a obcując z

nią, odczuwa jej tchnienie i specyficzny dreszcz, jaki wywołuje.

Na koniec zacytuję świętego Augustyna, albowiem jego słowa wydają mi się tutaj bardzo trafne.

Augustyn powiada: „Czym jest czas? Jeśli nikt mnie o to nie pyta, wiem. Jeśli pytającemu usiłuję

Borges Jorge Luis - Rzemiosło poezji.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: