Brzezińska Anna - Coś o czarownicach.pdf - Brzezińska Anna - ssaaggaa

Do spokojnego, słowiańskiego zaścianka wielkie polowanie na czarownice zawitało

dosyć późno. Pierwszą znaną nam czarownicę stracono w 1511 roku, w Waliszewie

koło Poznania. Osławieni inkwizytorzy nie mieli nic wspólnego z wyrokiem –

kobiecinę skazał sąd miejski. Co było później, trudno powiedzieć: przyjmuje się, że

na śmierć skazano od 5 do 10 tysięcy domniemanych czarownic. Skąd biorą się owe

szacunki, ciężko zgadnąć, jako że zasoby archiwów nie zostały jeszcze dokładnie

przebadane. Wiadomo natomiast, że polowanie na czarownice trwało w Polsce dłużej,

niż w innych krajach europejskich i jeszcze w wieku XIX podobno chłopstwo utłukło

kilka nieszczęsnych babin, co zresztą pruska propaganda skwapliwie wykorzystała

jako dowód ogólnego zdziczenia i cywilizacyjnego zacofania Polaków.

Same czarownice znamy jedynie z przekazów pośrednich – pośrednich, więc i

stronniczych, trudno bowiem polegać na zeznaniach wymuszonych na torturach.

Nawet zeznania "dobrowolne" niekoniecznie zasługują na wiarę, ponieważ przed

rozpoczęciem badania kat miał zwyczaj oprowadzać rzekomą wiedźmę po izbie tortur

i wyjaśniać jej funkcjonowanie zgromadzonych tam przedmiotów. Nic dziwnego, że

skonfrontowana z katowskimi narzędziami niewiasta nabierała większej ochoty do

zeznań, zaś sam dobór pytań zadawanych przez oprawcę mógł sugerować

odpowiedzi. Stąd dośc trudno jest zgadywać, czy oskarżone o czary naprawdę

stosowały jakieś praktyki magiczne i na czym one polegały.

Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że istniały dwa poziomy magicznych

stereotypów. Dla wieśniaka z podlaskiej wioszczyny wiedźmą była baba, która osusza

wymiona krów i sprowadza niepłodność na niewiasty. Dla sędziów i ludzi

obeznanych z traktatami demonologicznymi, wiedźma była heretyczką, służyła

szatanowi i w piątkowe latała na sabaty. Sędziowie i kaznodzieje prawili, że diabeł

spółkuje z wiedźmami pod postacią kozła, zaś jego nasienie jest zimne jak lód;

wieśniacy przyjmowali te rewelacje z zadziwieniem. Dopiero po pewnym czasie oba

zespoły wierzeń, ludowy i elitarny, przemieszały się ze sobą. Należy jednak pamiętać,

że stereotyp wiedźmy nigdy nie był statyczny, zmieniał się pod wpływem literatury

demonologicznej, ale też "wymogów chwili". Dlatego czarownicą mogła być równie

dobrze zamożna wdowa po majstrze cechowym ( "za dobrze się babie powodzi, musi

być z czartem w spółce" ), jak i uboga żebraczka ( "odmówiłam jej jałmużny,

popatrzyła koso na kołyskę i na drugi dzień dziecko zmarło – ani chybi wiedźma

rzuciła urok" ). Polowania na czarownice miały własną dynamikę i niejednokrotnie

służyły nie tyle pognębieniu diabelskich zastępów, ile celom daleko bardziej

praktycznym i przyziemnym. Pozwalały usunąć kłótliwą sąsiadkę, zagrabić dobytek

zamożnej mieszczki czy pozbyć się z wioski kłopotliwej ladacznicy. Oskarżenie o

czary było tu o tyle użyteczne, że ofierze było bardzo trudno udowodnić własną

niewinność; zresztą same sądy częstokroć zdawały sobie sprawę, że procesy są

skutkiem zadawnionych konfliktów. Próbowano ów proceder jakoś ukrócić. Na

przykład włoska inkwizycja wymagała, aby oskarżyciel, który nie był w stanie

dowieść słuszności zarzutów, ponosił karę, miałaby spotkać ofiarę oszczerstw.

Z którymi białymigłowami szatani sprośności zwykli odprawować?

Ano właściwie z każdą, jaka się nadarzyła. Mężczyźni mogli spać w miarę spokojnie,

aczkolwiek na pewnych terenach wśród oskarżonych o czary przeważali właśnie

czarownicy. Widać to wyraźnie w Estonii i Finlandii i dlatego właśnie w

skandynawskich sagach tak często widzimy postać pokracznego, fińskiego

czarownika (choć trzeba przyznać, że pojawiają się i fińskie wiedźmy, widać cała

nacja była uzdolniona). Przypuszczalnie owa męska dominacja miała związek z

reliktami praktyk szamanistycznych, w których większą rolę odgrywali mężczyźni.

W bajkach czarownica jest przewrotną, paskudną i złą starowiną, która mieszka ze

swym czarnym kotem w małej chatce pośrodku dziczy, jak Baba Jaga lata na miotle i

knuje przeciwko całemu światu w oczekiwaniu na Jasia i Małgosię. Rzeczywistość

bywała dużo bardziej skomplikowana. Niewątpliwie istniały pewne stereotypy,

jednak wyobrażenia na temat czarostwa i jego adeptek nigdy nie były jednolite.

Trudno znaleźć wspólne cechy pomiędzy królową Boną Sforza, którą oskarżano o

trucicielstwo oraz oczarowanie własnego męża i syna, a, dajmy na to, Zofią

Baranową, która w roku 1643, obcowała z diabłem, za co została skazana na karę

chłosty.

W Rzeczpospolitej Obojga Narodów wiedźma w zasadzie nie bywała szlachcianką.

Nie znaczy to jednak, że plugawe wiedźmie zajęcia uważono za domenę wyłącznie

chamstwa, ale po prostu szlachcianki nie można było sądzić za czary. Cześć szlachty

nie była zadowolona z owego stanu i pojawiały się głosy nawołujące do takiej zmiany

prawa, która umożliwiłaby karanie również dobrze urodzonych czarownic. Zaś

czasami sytuacja po prostu wymykała się spod kontroli i szlachcianki prześladowano

może bezprawnie, ale skutecznie, jak na przykład zdarzyło się na przełomie XVII i

XVIII wieku w powiecie płońskim.

Najczęściej jednak w przypadku szlachcianek uciekano się do ochoczego osławienia

domniemanej czarownicy. Świadczy pokaźna lista skandali na królewskim dworze,

bowiem wśród niewiast o czary znajdujemy Elżbietę Granowską (trzecią żonę

Władysława Jagiełły), Katarzynę Telniczankę (kochankę Zygmunta Starego i matkę

jego czworga dzieci), wspomnianą już Bonę Sforza, Barbarę Radziwiłłównę (drugą

żonę Zygmunta Augusta) oraz pokaźne grono kochanek tego ostatniego władcy z

dynastii Jagiellonów (z imienia wymieniano co najmniej dwie z nich, Zuzannę

Orłowską i Barbarę Giżankę). Żadna z tych kobiet nie stanęła przed sądem –

oskarżenie koronowanej królowej lub kochanki króla byłoby czynem nader

nieroztropnym – jednak królowie nie byli w stanie poskromić wzburzonych

poddanych i zahamować kampanii plotek i pomówień. O charakterze owych

oszczerstw świadczy wzmianka, że nawet poza granicami Rzeczpospolitej

rozpowszechniano wizerunki Barbary Radziwiłłówny w sukni udekorowanej męskimi

genitaliami. Zresztą wśród pospólstwa również ubliżano sobie od czarownic, czy

ladacznic (oskarżenia poniekąd pokrewne) i w konsekwencji babskich pyskówek

księgi sądowe odnotowują liczne procesy o znieważenie.

Wracajmy jednak do naszej Baby Jagi. Znaczny odsetek wśród oskarżonych o czary

istotnie stanowią kobiety stare, biedne, brzydkie i samotne. Stare, więc miały sporo

czasu, aby poznać diabelskie praktyki innym naszkodzić. Biedne, więc skłonne

zawrzeć pakt z piekłem dla poprawienie swej nędznej egzystencji. Brzydkie, więc

niezdolne zaspokajać swych wybujałych żądz z nikim, oprócz diabłów. Samotne,

więc pozbawione opieki ojców, braci, czy synów i zmuszone własnymi sposobami

bronić się przed nieprzyjaciółmi. Jeśli w połączeniu z tymi wszystkimi cechami

domniemana czarownica miała jeszcze podły charakter, cięty język i nie stroniła od

sąsiedzkich kłótni, niebezpieczeństwo stawało się bardzo realne. Wyobraźmy sobie,

że gospodyni odpędziła podobną starowinę, odmówiwszy jej garnczka mleka, czy

kawałka chleba, zaś zeźlona baba odwróciła się i syknęła przez ramię: "a bodaj byś

zdechła, ty i twój pomiot" . Jeśli wkrótce później w obejściu zaczynało się źle dziać,

wyjaśnienie było tylko jedno – czary.

Istniał też drugi rodzaj wiedźmy: młoda kusicielka. Często o czary oskarżano córki i

młodsze krewne czarownicy, wychodząc z założenia, że niedaleko pada jabłko od

jabłoni, zaś starsze krewne musiały wyuczyć je wiedźmiego rzemiosła. Piętnowano

wędrowne ladacznice (wędrowne dlatego, że je wciąż przepędzano), dziewki

służebne i kobiety podejrzane o odszczepieństwo od Kościoła. Najczęściej jednak

młodą kobietę oskarżano o czary wówczas, kiedy zakochał się w niej ktoś, kto w myśl

społecznie akceptowanych norm zakochać się w niej nie miał prawa. Fakt, że ofiara

domniemanych diabelskich praktyk była całkowicie zadowolona ze swego losu, nie

miał tu najmniejszego znaczenia. Jeżeli nagle okazywało się, że uboga krewna, którą

z litości trzymano we dworze, zaczyna coś przebąkiwać o ślubie z dziedzicem kilku

wiosek, a panicz naprzykrza się proboszczowi prośbami o zapowiedzi, zdesperowani

rodzice zaczynali podejrzewać magię miłosną. Wiąże się to z ideałem miłości

staropolskiej, w którym miłość erotyczna nie odgrywa wielkiej roli. Jak pisze

szermierz szlacheckiej demokracji, Stanisław Orzechowski: "Ja, dziewce swej

godnego męża a sobie zięcia szukając, patrzę na ród jego, na zachowanie i na

dostatek jego; o czym są prawa i zwyczaje ludzkie; to jest: dziewki mojej prawem

polskim godzien ten jest, który rodem równym mnie jest" .

Słowa Stanisława Orzechowskiego wskazują poniekąd na tło oskarżeń o magię

miłosną na dworze królewskim. Najłatwiej pokazać to na przykładzie Zygmunta

Augusta i Barbary Radziwiłłówny. Po śmierci pierwszej żony króla, pobożnej,

skromnej i powszechnie lubianej Elżbiety Habsburżanki, po Rzeczpospolitej Obojga

Narodów gruchnęła wieść, że król wziął tajemny ślub z wdową po wojewodzie

trockim, Stanisławie Gasztołdzie. Wśród szlachty zawrzało. Małżonka królewska nie

cieszyła się dobrą opinią, pomawiano ją, iż miała romans z królem jeszcze za życia

Elżbiety Habsburżanki. Ponadto była bezdzietną wdową i, jak szczerze pisze ruski

kronikarz: "nie radowali się ludzie temu małżeństwu, bo ona pięć lat była już za

mężem i nie miała płodu" . I, co najgorsze, Barbara Radziwiłłówna była królewską

poddaną i małżeństwo z nią nie przynosiło Rzeczpospolitej żadnych korzyści: ani nie

rokowało nadziei na spokrewnienie się z którymś z europejskich domów panujących,

ani nie nęciło pokaźnym posagiem. Na Litwie jakoś cała sprawa przyschła, ale Polacy

byli oburzeni. Powszechnie domagano się, by król oddalił żonę, którą poślubił

potajemnie i wbrew woli senatu, czyli wbrew prawu zwyczajowemu, które

obligowało go do zasięgania z tej kwestii rady panów Królestwa. Oburzenie

przeciwko Barbarze było tak wielkie, że podczas jej podróży do Polski lękano się, że

rozjuszona gawiedź utopi ją w Wiśle.

Barbara jednak szczęśliwie dotarła na Wawel, a król zaciekle opierał się próbom

wyperswadowania mu tego małżeństwa. I wtedy pojawiają się paszkwile, oskarżające

Barbarę o stosowanie magii miłosnej. Przedstawiano ją jako notoryczną czarownicę,

która jeszcze przed spotkaniem króla miała zwyczaj wzniecać miłość mężczyzn

magicznymi napojami, "czym niejednemu zdrowie popsuła", jak dodaje Stanisław

Orzechowski. W opinii szlacheckiej właśnie magia miłosna stała się główną

przyczyną owego małżeństwa, co niewątpliwie stanowi wystarczający argument dla

jego unieważnienia. "Któż mógłby nazwać takie małżeństwo uczciwym, panowie ,

wołał Orzechowski, które nie z woli Boga, nie przez miłość cnót, w niezgodny z

prawem i niesłuszny sposób zawarte zostało, z poduszczenia diabelskiego, poprzez

napoje magiczne, przez zaklinania i inne podobne sztuki diabelskie i oszustwa

wyszukane i połączone zostało?" .

Sposoby służące do uczarowania w miłości.

Żaden z przeciwników królewskiego małżeństwa nie precyzuje, jakie dokładnie

wywary miałaby Barbara przyrządzać, ale oskarżenie o magię miłosną nie jest wcale

zaskakujące. W obrębie "sztuk diabelskich" istniała znaczna specjalizacja i ich

rodzaje przypisywano określonej płci. Na przykład mężczyźni parali się czarami

przynoszącymi szczęście w grze w kości albo sposobami ułatwiającymi kradzież

koni. Niewiasty natomiast posądzano powszechnie o stosowanie magicznych trucizn

(warzyły strawę, miały więc mnóstwo okazji, aby do niej czegoś nieznacznie

domieszać) i wszelką magię szkodzącą (bo z samej swej natury są wredne, podstępne

i skłonne do ulegania diabelskim podszeptom). Przede wszystkim jednak kobiety

przodowały w magii miłosnej, w całej gamie praktyk związanych z płodnością oraz

narodzinami dziecka.

Trzeba tutaj powiedzieć, że ideał kobiety jako istoty seksualnie biernej i oziębłej jest

wynalazkiem czasów wiktoriańskich, zaś w czasach polowania na czarownice

wierzono, że kobiety są znacznie bardziej rozwiązłe niż mężczyźni i, jak piszą

autorzy "Młota na czarownice" : "całe czarostwo pochodzi z cielesnej lubieżności,

która w kobiecie jest nienasycona" . Stąd w aktach procesowych, w zielnikach i

traktatach o czarownicach znajdujemy pokaźny wachlarz sposobów gwoli

przywabienia stosownego kandydata. Porzekadło "przez żołądek do serca" ma tutaj

nowe, nieoczekiwanie konotacje: należało zmusić nieszczęśnika do wypicia trunku z

jakąś magiczną domieszką. W latach 1640-1641 odbył się proces niejakiej Zofii

Pilipowiczowej, skazanej ostatecznie na chłostę i wygnanej z wioski. Pilipowiczowa

zeznała, że czarów nauczyła się od nieboszczki pani Zawadzka, która radziła "abym

krwie swojej upuścieła z palca serdecznego i w trunku jegomości pić dawała, mówiąc

takie słowa: jako ja nie mogę przez swoje krwie, tak ty krzczony mianowany Janie nie

możesz być beze mnie" .

Naturalnie, stosowano też osławiony lubczyk, zielsko niewybredne i łatwe do

wyhodowania: w byle ogródku rozrasta się w potężną, trudną do wykarczowania

kępę. Lubczyk musiał być zresztą sprawiedliwie zadawany obu płciom, ponieważ

istniały również sposoby na odwrócenie jego działania na nieszczęsne dziewczęta.

Jak radzi "Herbarz Siennika" : "Gdyby którą białą głowę sczarowano, iżby z gorącej

miłości wszczął się jej niepokój, a iżby rozumiała, żeby była dziewka, a iżby

panieństwo miała stracić, tedy się niech we wrotyczy myje, odejdą od niej te czary" .

Nie wiem jednak, czy zbawienne zioło wrotycza było równie skuteczne wobec

mężczyzn.

Oczarowawszy zawczasu, mężczyznę należało sprytnie zachęcić do działania. Lista

staropolskich afrodyzjaków jest dość dziwaczna i zbyt długa, aby ją tu w całości

przytaczać, więc jedynie kilka łatwiejszych do rozpoznania ziółek: goździki, owoc

jesionu, karczochy, kminek, kolendra, włoski koper, len, lebioda, mięta, bulwa

mieczyka (szczególnie podstępna – górna część jest afrodyzjakiem, niższa wręcz

przeciwnie), pietruszka, piołun, pokrzywa, pór, ruta, rzepa, rzeżucha, szafran i

szparagi. Wierzono, że aktywność seksualną potęguje jedzenie jaj, jąder byka, jelenia,

koguta lub zająca oraz organów uważanych za siedzibę popędu: wątroby, mózgu,

żółci i serca. Cenne były również rośliny podobne kształtem do genitaliów: żołądź,

smardz nieczysty i bób. Zważywszy na ową mnogość środków, nic dziwnego, że król

Zygmunt August, posyłając jednego ze swoich dworzan po poradę do czarownicy,

przestrzegał go bardzo solennie, by broń Boże niczego u niej nie próbował jeść, czy

pić.

Oprócz folgowania własnym zachciankom wiedźmy zajmowały się czymś, co można

by określić jako "poradnictwo małżeńskie": swatały, wróżyły dziewczętom imiona

przyszłych mężów (nie ma świadectw, aby wróżyły chłopcom imiona żon,

najwyraźniej nie byli ciekawi), kupczyły miłosnymi specyfikami i środkami

sprzyjającymi poczęciu, bądź determinującymi płeć dziecka, odbierały porody i

opiekowały się położnicami. I tutaj czasami opowieści o wiedźmach stają się bardzo

siermiężne i zgoła mało bajkowe. W "Rozmowach polskich łacińskim językiem

przeplatanych" (1552) Wita Korczewskiego czarownica tłumaczy się:

"I żem trochę czarowała

Gdym dziewkę za mąż dawała;

Chcąc i żeby jej nie bijał,

A iżby się nie upijał" .

Wydaje się też, że drobnymi czarami zajmowały się już nie tylko "profesjonalne"

wiedźmy, ale także zwyczajne kobiety, które dla ułatwienia porodu opasywały się

rzemykiem ze skóry łosia, wycierały twarz noworodka obrusem z ołtarza "aby było

piękne", albo wylewały wodę z kąpieli własnego dziecka pod płot innej położnicy,

"aby tamto dziecko płakało, ich zaś było spokojne".

Czasami praktyki magiczne stosowano, aby zapobiec ewentualnemu poczęciu. Wedle

świadectwa brata Rudolfa, w XIII wieku Ślązaczki podkładały pod siebie kilka

palców, wierząc, że tyle lat nie zajdą w ciążę, ile palców pod siebie podłożyły. Inne

zaś "to, co nazywają swoim kwiatem, rzucają na drzewo czarnego bzu i mówią: Ty

noś za mnie, a ja będę kwitła za ciebie" . Gwoli przestrogi należy tu przytoczyć

sarkastyczny komentarz brata Rudolfa: "niemniej jednak drzewo kwitnie dalej, a one

rodzą dzieci w boleściach" .

O tym, jak baby czarownice zazdrosne mężczyznom wielkie szkody czynią i władzę rodzajną

psują.

Mimo magicznych środków – a było ich przecież niemało – czasami magia miłosna

boleśnie zawodziła. Zdarzało się mianowicie, że czarownica, która niejako zawodowo

zajmowała się dystrybucją afrodyzjaków z przygnębieniem stwierdzała, że jej własny,

oczarowany mężczyzna odzyskał zdrowy rozsądek i czmychnął z wiedźmiego

domostwa. Jest to poniekąd wdzięczny przyczynek do bezinteresownej złośliwości

magii i wszelakich sztuk tajemnych.

Nie należy przypuszczać, że cała historia kończyła się na desperackich szlochach,

przeklinaniu niewiernego oraz skrupulatnym demolowaniu obejścia. Nic podobnego.

W przeciwieństwie do mniej utalentowanych niewiast, wiedźma dysponowała

znacznym arsenałem środków mających utrudnić życie zarówno zdradzieckiemu

kochankowi, jak i zwycięskiej rywalce.

Brzezińska Anna - Coś o czarownicach.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: