Spacerownik Od Mileszek na Sikawę.pdf

SPACEROWNIK

OD MILESZEK

NA SIKAWĘ

CZWARTEK

9 PAŹDZIERNIKA

2008 r.

CZĘŚĆ 2

TEKST:

RYSZARD BONISŁAWSKI

JOANNA PODOLSKA

REDAKCJA:

JOANNA PODOLSKA

FOTOEDYTORZY:

DARIUSZ KULESZA

TOMASZ STAŃCZAK

PROJEKT GRAFICZNY:

MACIEJ KAŁKUS

OPRACOWANIE GRAFICZNE

ALICJA PUKACZEWSKA

MAPKI:

STEFAN BRAJTER

KOREKTA:

MAŁGORZATA GOŁĄB

BEZPŁATNY DODATEK

DO „GAZETY WYBORCZEJ”

Na zdjęciu:

Kamień z rokiem odbudowy

kościoła pw. św. Doroty

w Mileszkach umieszczony

na podmurówce prezbiterium

WIDZEW

| SPACEROWNIK | OD MILESZEK NA SIKAWĘ

Dzisiejszy spacer zaczynamy przed najstarszym łódzkim zabytkiem, kościołem pw. św. Doroty

w Mileszkach. Gdy powstawał, Łódź jeszcze nie istniała. Ponoć świątynia stanęła w miejscu

pogańskiego chramu - miejsca modlitw i spotkań dawnych Słowian. Z kolei gdy budowany był

modrzewiowy budynek stojący do dziś, Łódź była dopiero niewielkim miasteczkiem, odległym od

Mileszek. Trzeba było do niej iść pieszo parę godzin. Dopiero w 1990 r. wieś Mileszki, a wraz z nimi

kościół św. Doroty, znalazły się w obrębie granic gigantycznego sąsiada, który błyskawicznie rozwinął

się na przełomie XIX i XX wieku w przemysłowe miasto. Od tego czasu Łódź ma wielowiekowy zabytek.

Spotykamy się w niedzielę 12 października o godz. 12 przed uroczym kościółkiem

przy ul. Pomorskiej 445, by pospacerować po Łodzi. Przed nami do pokonania długa trasa. Zajrzymy

do Nowosolnej, na cmentarz w Wiączyniu, obejrzymy żwirownię na Stokach i najwyżej położoną pętlę

tramwajową. Wędrówkę zakończymy na Sikawie, gdzie urzędowała… wszeteczna Jadwiga i jej córki,

a do dziś są źródła rzeki Łódki. Zapraszamy do zwiedzania Łodzi razem z nami.

RYSZARD BONISŁAWSKI, JOANNA PODOLSKA

Czekamy na Państwa uwagi, zdjęcia i uzupełnienia.

Listy z dopiskiem „Spacerownik” prosimy kierować na adres:

„Gazeta Wyborcza”, ul. Sienkiewicza 72, 90-318 Łódź

e-mail: spacerownik@lodz.agora.pl

NA POCZĄTEK MILESZKI

ULICA POMORSKA

Najdłuższa ulica w Łodzi. Ma ponad 11

kilometrów, posiada ponad 600 numerów i

krzyżuje się z 40 ulicami. W swojej historii

kilkakrotnie zmieniała nazwę. Była ulicą

Średnią i Pomorską (na pamiątkę zaślubin z

morzem), a w czasach PRL nosiła imię

działacza robotniczego Marcelego Nowotki.

Kościół pw. św. Doroty, najstarszy łódzki zabytek

w której arcybiskup gnieźnieński, Jarosław

Bogoria Skotnicki, erygował parafię pod we-

zwaniem św. Jana Chrzciciela. Pierwsza świą-

tynia stała prawdopodobnie na niewielkim

wzniesieniu, po lewej stronie drogi do Wią-

czynia. Rozebrano ją w XV w. i zastąpiono

drewnianym kościołem, który wystawił w

1483 r. właściciel Stoków, łowczy łęczycki Sie-

ciech. W Mileszkach znaleziono dla świąty-

ni nowe miejsce na wzniesieniu w centrum

wsi, w pobliżu stawu. Warto zauważyć, że do

dzisiaj kształt wsi nie zmienił się i jest najlep-

szym dowodem na jej średniowieczne po-

chodzenie. Staw i otaczające go drogi mają

wrzecionowaty, owalny układ, charaktery-

styczny dla typowo polskiego założenia zwa-

nego owalnicą.

W 1766 r. wydarzyła się w dziejach świątyni

tragedia, zaprószony w jej wnętrzu ogień stra-

wił dach i część wyposażenia. Wysiłkiem wła-

ścicieli wsi i parafian kościół odbudowano i

nieco powiększono, nadając mu dzisiejszy

kształt. Później - w XIX w. - dobudowano

kruchtę i nieznacznie powiększono go od stro-

ny wieży.

% Zaczynamy nasz spacer w Mileszkach przed

kościołem pw. św. Doroty przy ul. Pomorskiej 445.

Dojazd autobusem 54 i 54a.

miejskiego awansu, ta część Łodzi zachowała

swój sielski urok i typowy wygląd. Tradycja

odnosi założenie Mileszek do XI wieku, a źród-

ła kościelne datują powstanie pierwszego mi-

leszkowskiego kościoła na 1048 r.! Miał stanąć

w miejscu pogańskiego chramu, gdzie Słowia-

nie odprawiali modły do swoich bóstw.

Zachowane ze średniowiecza dokumenty

wymieniają wieś jako własność szlachecką,

Do dawnej wsi prowadzi najdłuższa łódzka uli-

ca - Pomorska. Wspina się ona stopniowo na

pagórki stokowskie, z których po osiągnięciu

kulminacji opada łagodnie do centrum osady.

Od 1990 r. Mileszki są częścią Łodzi. Mimo

OD MILESZEK NA SIKAWĘ | SPACEROWNIK

Wnętrze świątyni z pięknie odnowionymi ołtarzami

Św. Walenty w Anglii i w Ameryce jest patro-

nem zakochanych (u nas walentynkowe świę-

to od kilku lat także jest obchodzone 14 lute-

go), wierzono również, że ten patron chroni lu-

dzi przed padaczką i chorobami nerwowymi.

Ołtarz główny, w którym dostrzec można rów-

nież manierystyczne motywy, zajmuje całą

szerokość prezbiterium, jest symetryczny i

bogato dekorowany. Całość ożywiają rzeźbio-

ne detale, nisze z figurami świętych i gzyms o

niespokojnej linii. Centralne miejsce w ołta-

rzu zajmuje płaskorzeźba przedstawiająca ko-

ronację Matki Boskiej (trzyma na kolanach

kulę ziemską) i Chrystusa. W bocznych ni-

szach, na wypukłych konsolach stoją dwaj

święci, uznani za patronów Polski: św. Woj-

ciech i św. Stanisław ze Szczepanowa. Atry-

butem św. Wojciecha jest wiosło. Rzeźby w tej

części ołtarza są wykonane naiwnie, bez wła-

ściwych proporcji i mistrzostwa.

Ciekawie prezentują się dwie rzeźby ustawio-

ne na bocznych bramkach prowadzących za

ołtarz. Pochodzą one z połowy XVI wieku i być

może należały do grupy Ukrzyżowania. Wy-

sokie, pełnoplastyczne figury, przedstawiają

Matkę Boską i św. Jana Ewangelistę. Ich pro-

porcje nie są dostosowane do wielkości ołta-

rza sugerują pochodzenie z innego, większe-

go i wcześniejszego kościoła.

W nadstawie głównego ołtarza, ponad szero-

kim gzymsem, odnajdziemy kolejne rzeźby.

Wypełniają one płytkie wnęki otoczone bo-

gactwem ornamentów. Te trzy postacie to Mat-

ka Boska, św. Barbara i św. Dorota - patronka

parafii. Rzeźby wymodelowano w sposób cha-

rakterystyczny dla gotyku, zbliżając wygięcie

ciała do kształtu litery S. Są one niewątpliwie

najstarszymi zabytkami Łodzi, pochodzą z XV

wieku!

Po obejrzeniu tych wszystkich wspaniałości

można jeszcze zwrócić uwagę na barokowe

konfesjonały i ławki, stojące w środkowej czę-

ści kościoła.

Kościół św. Doroty został w ostatnich latach

starannie odrestaurowany, a w nocy można

go obejrzeć dzięki iluminacji.

Przykościelny maleńki cmentarz jest już tyl-

ko reliktem po dawnym, typowym założeniu.

+ Kolejny, nowy cmentarz , zlokalizowano po-

za wsią, na południe od jej centrum, przy ul.

Frezjowej. Czasem docierają tu najstarsi łódz-

cy turyści, bo wśród wielu parafian spoczywa

tu także znany przewodnik i niestrudzony wę-

drowiec - Jan Gieryng.

Pamiątką po odbudowie jest kamień umiesz-

czony w podmurówce prezbiterium z nanie-

sioną datą i znakami krzyża. W tym samym

czasie obok kościoła powstała drewniana czwo-

roboczna dzwonnica o konstrukcji słupowej. Za-

wieszone w niej dzwony dotrwały do I wojny

światowej, w miejsce zrabowanych powieszo-

no następne, nazwane „Paweł” i „Piotr”, ale i

one nie miały szczęścia, zabrali je hitlerowcy.

Rok odbudowy świątyni na podmurówce

+ Modrzewiowy kościół pw. św. Doroty, ma-

lowniczo otulony zielenią starych drzew, zwró-

cony jest wejściem do ulicy Pomorskiej. Przy-

kryty jest gontowym dachem i oszalowany

(obity deskami). Zdobią go lekkie cebulaste

hełmy wieży i sygnaturki, a otacza mały cmen-

tarz. Wnętrze świątyni jest proste i typowe dla

wiejskich kościołów. W prostokątnej kruch-

cie pod wieżą odnajdziemy tablicę z opisem

dziejów parafii, a na dowód jej średniowiecz-

nego istnienia - kamienną chrzcielnicę. Tu tak-

że interesujący krucyfiks z początku XVI w.,

na którym przepaska okrywająca biodra Chry-

stusa (perizonium) ma charakterystyczną, nie-

spokojnie rozwichrzoną gotycką linię.

Ponad wejściem do nawy zawieszono chór

wsparty na słupkach. Był on ufundowany - po-

dobnie jak ambona i drewniana chrzcielnica

- w XVIII w. Znacznie starszymi zabytkami -

pochodzącymi z pierwotnego kościoła - są trzy

manierystyczne ołtarze.

Manieryzmem nazywamy okres w sztuce

przełomu XVI i XVII wieku, który stanowi

interesujące przejście od chłodnej elegancji

renesansu, do wybujałej teatralności baroku.

Po lewej stronie przed prezbiterium ołtarz św.

Anny, a po prawej św. Walentego, oba powsta-

ły w XVII w. i są do siebie podobne. Łączy je

bogata dekoracja złożona z ornamentów mał-

żowinowych, aniołków i kolumn oplecionych

winoroślą. Obrazy przedstawiające św. Annę

nauczającą Marię i św. Walentego pokryte są

drewnianymi sukienkami.

Zabytkowy nagrobek

Wokół kościoła był cmentarz parafialny

% uu

| SPACEROWNIK | OD MILESZEK NA SIKAWĘ

ści, na niewysokich kopcach, stoją dwa solid-

ne krzyże wykute z czerwonego granitu. Ufun-

dowała je rodzina łódzkich przemysłowców

Scheiblerów, byli oni właścicielami majątku

Wiączyń. Na krzyżach wyryto inskrypcje, na

krzyżu prawosławnym po rosyjsku, na krzy-

żu łacińskim po niemiecku. W ostatnich la-

tach staraniem władz wojewódzkich i działa-

czy społecznych cmentarz został uporządko-

wany i otrzymał nowe ogrodzenie.

+ W głębi wiączyńskiego lasu znajduje się waż-

ne miejsce pamięci narodowej - zbiorowe mo-

giły kilkunastu tysięcy mieszkańców Łodzi roz-

strzelanych w okresie II wojny światowej. Do

pomnika na miejscu zbrodni prowadzi czar-

ny szlak turystyczny. Najłatwiej dojść do nie-

go od strony północnej z Natolina.

+ Rezerwat Wiączyń. W północno-wschodniej

części lasu, po prawej stronie drogi biegnącej

od gajówki w Wiączyniu do Lipin, utworzono

rezerwat przyrodniczy „Wiączyń”. Jest tam

chroniony drzewostan bukowy z jodłami i ja-

worami. Wszystkie te drzewa występują w wią-

czyńskim lesie na północnej granicy swojego

zasięgu. Największe drzewa mają ponad 150

lat i osiągnęły imponującą wysokość i obwód.

Warto przypomnieć, że w latach 20. XX wie-

ku powstał projekt utworzenia na terenie la-

su wiączyńskiego dużego willowego osiedla

mieszkaniowego. Miało być ono połączone z

Łodzią linią tramwajową biegnącą dalej do

Brzezin i Koluszek. Na szczęście zamierzenia

nie wyszły poza sferę projektów.

% Na trasie kilkakrotnie spotykamy niewielką

rzeczkę - to Miazga.

Stare domy w Mileszkach

% Wychodząc z kościoła warto zwrócić uwagę

na stare domy zachowane przy ul. Pomorskiej. Skrę-

camy w ul. Mileszki i idziemy w kierunku Wiączy-

nia, gdzie rozegrały się wydarzenia I i II wojny

światowej.

+ Przy leśniczówce na południowym skraju

lasu wiączyńskiego jest cmentarz wojenny.

Powstał po uprzątnięciu pobojowisk i likwi-

dacji porozrzucanych w terenie mogił żołnier-

skich. Podzielony jest na dwie czytelne części,

ogrodzony drewnianymi żerdziami. Zawiera

kilka zbiorowych mogił i kilkadziesiąt poje-

dynczych.

Na wielu ocalałych nagrobkach znajdują się

inskrypcje z nazwiskami poległych żołnierzy

i nazwami ich macierzystych jednostek. Są

tam groby 1269 żołnierzy armii niemieckiej i

678 żołnierzy rosyjskich. W głębi każdej czę-

Krzyż ufundowany przez rodzinę Scheiblerów

RZEKA MIAZGA

Wypływa w rejonie Nowosolnej, w pobliżu

drogi do Wiączynia, miejscami koryto rzeki

ujęte jest w kryty kanał. Rzeczka płynąca

przy wschodniej granicy Łodzi liczy 29 km,

w tym na terenie miasta około 5,3 km, jako

jedyna stanowi dopływ rzeki Wolbórki.

% Ulicą Wiączyńską idziemy w kierunku Nowo-

solnej.

CMENTARZ WOJENNY W WIĄCZYNIU powstał po zakończeniu walk pod Łodzią (listopad-

-grudzień 1914). Chowano na nim żołnierzy rosyjskich i niemieckich, poległych w walkach

w rejonie Gałkowa, Nowosolnej, Brzezin, Olechowa, Bedonia, Feliksina i samego Wiączynia.

Po II wojnie światowej nekropolia została całkowicie zapomniana. Do tego stopnia, że

w latach 90. dyrekcja lasów przeznaczyła teren pod wyrąb - na mapach cmentarza w ogóle

nie było. W 1994 r. zainteresował się nim Paweł Grabczyk, leśniczy z Wiączynia.

On pierwszy dosłownie wyrąbał ścieżkę w krzakach na teren nekropolii i przypomniał swojej

dyrekcji, że są tam pochowani ludzie.

We wrześniu 2006 r. cmentarzem zaopiekowali się poszukiwacze militariów ze

Stowarzyszenia Eksploracyjno-Historycznego „Grupa Łódź”. Wycięli krzaki, skosili trawę,

oczyścili widoczne nagrobki. W listopadzie 2006 r. na cmentarzu pochowano szczątki

10 żołnierzy rosyjskich, znalezione w lesie pod Dąbrową. W uroczystości wzięli udział

duchowni prawosławni i katoliccy, władze województwa i samorządowe, a także dyplomaci

rosyjscy. Cmentarz został ogrodzony deskami.

Członkowie stowarzyszenia ewidencjonowali mogiły i sporządzili plan sytuacyjny. 6 sierpnia

2008 r. cmentarz odwiedził konsul rosyjski, Zapowiedział, że władze rosyjskie będą udzielać

pomocy w porządkowaniu miejsc pochówku żołnierzy z I wojny poza granicami Rosji

(dotychczas Rosjanie koncentrowali się na grobach z II wojny światowej).

13 września 2008 r. postawiono na cmentarzu wiączyńskim głaz z tablicą informacyjną.

W planach mają obsadzenie cmentarza żywopłotem, a docelowo - ogrodzenie go murem.

M ICHAŁ J AGIEŁŁO

NOWOSOLNA

Widok Nowosolnej z lotu ptaka jest niezwy-

kły. Wieś przypomina dużą, symetryczną,

ośmioramienną gwiazdę. Wystarczy popa-

trzeć na plan Łodzi lub mapę, by dostrzec ów

interesująco rozwiązany układ ośmiu dróg

wychodzących ze wspólnego punktu. Punk-

tem tym jest obszerny rynek, o nieregular-

nym kształcie. Zabudowano go współcześnie,

bez planu i jednolitej koncepcji. Szkoda...

+ Nowosolna jest dzisiaj częścią Łodzi. Włą-

czona w 1988 r. w granice miasta nie utraciła

pierwotnego charakteru. Jej powstanie owia-

ne jest mgiełką tajemniczości, a w wielu opra-

cowaniach krajoznawczych powtarza się in-

formacja o założeniu wsi przez mennonitów.

Należeli oni do odłamu anabaptystów, powsta-

łego we Fryzji (Niderlandy), w wyniku działal-

ności pastora Mennona, który nawoływał do

wielkiego rygoryzmu moralnego.

Wierni wzbraniali się przed zajmowaniem

urzędów, przed służbą wojskową i przysięgą.

Przekonania takie nie ułatwiały im życia i nie

znajdowały zrozumienia u władców zachod-

niej Europy. W XVII wieku duże grupy imi-

OD MILESZEK NA SIKAWĘ | SPACEROWNIK

Po dawnym ewangelickim zborze została

stara dzwonnica i pusty plac

Układ przestrzenny Nowosolnej w formie gwiazdy jest widoczny najlepiej z lotu ptaka

strojów germańskich odnotowano ponow-

nie przed 1938 r. Miejscowa młodzież nie-

miecka utworzyła uzbrojone bojówki dy-

wersyjne, wprawiające się do walki w lesie

wiączyńskim. We wrześniu 1939 r. dywer-

sanci wielokrotnie ostrzeliwali żołnierzy

polskich z 2 DP Armii „Łódź” podczas akcji

odwrotowej.

Jesienią 1940 r. przyjechał do Nowosolnej gau-

leiter Artur Greiser, hitlerowski namiestnik

Kraju Warty, chcąc tą wizytą wynagrodzić wy-

siłki miejscowych Niemców.

W 1945 r. dotychczasowi mieszkańcy wsi

opuszczali ją w popłochu, na ich miejsce na-

płynęli z różnych stron Polski nowi osadnicy.

Przejmowali opustoszałe gospodarstwa, od-

budowali zniszczone budynki kościoła, pleba-

nii i szkoły.

Przez długie lata Nowosolna zachowywała

XIX-wieczny wygląd. Dominował w niej sta-

ry zbór protestancki ze stojącą wśród drzew

wysoką namiotową dzwonnicą . Okupanci dwa

razy pozbawili ją dzwonów, w 1915 i 1943 r. Po

prawej stronie powstał w 1856 r. murowany

parterowy budynek pastorówki . Formą przy-

pomina łódzkie domy tkaczy, a różni się od

nich małym gankiem wejściowym.

grantów zamieszkały na Pomorzu, tworząc

zręby osadnictwa zwanego Holendrami, a póź-

niej Olendrami.

Po kilkudziesięciu latach wszystkich cudzo-

ziemskich kolonistów, niezależnie od pocho-

dzenia, określano mianem Olendrów. Zasie-

dlano nimi wszelkie nieużytki i pustkowia, w

ten sposób pojawiły się w sąsiedztwie Łodzi

kolonie niemieckie Andrespol, Augustów, Ja-

nów, Olechów itp.

Pierwotna nazwa Nowosolnej to Neu-Sulz-

feld, bo większość osadników pochodziła z

okolic wirtemberskiego miasta Sulzfeld.

Jeszcze w 1921 r. ponad 95 proc. mieszkań-

ców było narodowości niemieckiej.

Trudno dzisiaj jednoznacznie odpowiedzieć

na pytanie, czy mennonici rzeczywiście do-

tarli do cichej śródleśnej doliny w sąsiedztwie

Wiączynia, Mileszek i Skoszew. Stara mapa

Gillego z 1800 r. ukazuje w tym miejscu Kolo-

nię Sulzfeld. Być może powstała ona dzięki

pracowitości fryzyjskich osadników, ale póź-

niejszy kształt przestrzenny i nową nazwę

otrzymała w 1802 r. Wiązało się to z akcją pod-

jętą przez pruskich zaborców, nazwaną od

imienia władcy kolonizacją fryderycjańską.

Zmierzała ona do stopniowego germanizowa-

nia ziem polskich zajętych w wyniku zaborów.

Nowe osiedla były planowane przez niemiec-

kich geometrów z wielkim rozmachem i od-

znaczały się niejednokrotnie oryginalnym

kształtem (Ksawerów w układzie prostokąta,

Nowosolna w układzie gwiazdy). Gospodar-

stwa niemieckich osadników różniły się znacz-

nie od gospodarstw miejscowych chłopów

pańszczyźnianych. Liczyły po 10-17 ha ziemi

ornej, domy mieszkalne i zabudowania gospo-

darcze były w większości murowane i solid-

nie wyposażone, a ich właściciele nie musieli

odrabiać pańszczyzny, płacili tylko niewyso-

ki czynsz.

Nowosolna miała stać się wzorowym miastecz-

kiem - ośrodkiem administracyjnym, mają-

cym przejąć agendy powiatowe ze Zgierza.

Miała być także centrum niemczyzny wśród

polskich wsi. Działania napoleońskie pokrzy-

żowały zamierzenia i plany. Wieś nie dostąpi-

ła oczekiwanych zaszczytów, chociaż przygo-

towała się do nich starannie. Warto dodać, że

do 1823 r. przewyższała Łódź liczbą mieszkań-

ców - 1059 osób żyjących w 86 domach.

W 1881 r. mieszkało tu już 1280 osób w 125

gospodarstwach, a wieś stała się znaczącym

ośrodkiem gminnym, liczącym w 1909 r. 5727

mieszkańców (w tym 2136 Niemców). Osad-

nicy byli lojalni wobec władz rosyjskich i

wrogo nastawieni do Polaków. To oni po bi-

twie pod Dobrą zatrzymali doktora Józefa

Dworaczka, powstańca, naczelnika powia-

tu łęczyckiego i skrępowanego przekazali

wojsku. Został skazany na karę śmierci, któ-

rą zamieniono potem na 12 lat ciężkich ro-

bót na Syberii, gdzie zmarł. Ożywienie na-

Parterowy budynek dawnej pastorówki stoi dziś obok nowego kościoła

% uu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: