Kaszubska Madonna - składanka.pdf - Autorzy Jednej Książki - edmund144

Aby rozpocząć lekturę,

kliknij na taki przycisk ,

który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.

Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL

kliknij na logo poniżej.

KASZUBSKA

MADONNA

Opracował i do druku podał

Jerzy LIMON

Być może niezupełnie przypadkowo Dyrekcja Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk zwróciła

się do mnie z propozycją opracowania i przygotowania do druku dość nietypowego rękopisu (nr kat. Ms

240550). Nietypowość ta, ba, pewna nawet zagadkowość, wynika z faktu, iż rękopis ten, liczący około

200 luźnych i przeważnie nie ponumerowanych kartek formatu A-4, pokrytych drobnym i często

nieczytelnym pismem, znaleziono któregoś letniego dnia 1985 roku w Czytelni Naukowej (na miejscu

numer 19). Dla bibliotekarzy czy archiwistów znaleziska tego typu to nie nowina, szkopuł jednak w tym,

że jak wynika z jego pobieżnej choćby lektury, jest to rękopis współczesny, a ponadto nie został on

zdeponowany w Bibliotece, lecz pozostawiony w Czytelni czy to na skutek roztargnienia autora (do dziś

nie udało się jego tożsamości ustalić), czy też celowo przez niego tam porzucony. Jedno nie ulega

wątpliwości: materiał ten sprawia wrażenie skończonego bądź prawie skończonego (w paru miejscach

tekst się gwałtownie urywa); nasuwa się przypuszczenie, że parę kartek gdzieś się zawieruszyło.

Ponieważ w ostatnim rozdziale jest również i o mnie mowa, co było przyznać muszę niemałym dla mnie

zaskoczeniem, postanowiłem pozostawić odnośne fragmenty bez jakiegokolwiek komentarza. Mogę

tylko dodać, że byłoby to w wielu miejscach konieczne, gdyż –dla przykładu – nigdy opowiadania pod

tytułem „Kaszubska Madonna” nie napisałem (natomiast wykorzystałem ten tytuł dla całości, autor

bowiem zapewne przez niedopatrzenie – pozostawił swe dzieło bez tytułu). Innych nieścisłości nie

prostuję, gdyż ingerencja wydawcy w tekst byłaby zbyt duża. Dla łatwiejszej lektury postanowiłem też

ograniczyć liczbę przypisów do niezbędnego minimum, pozostawiając je – za autorem – w tekście

głównym.

Korzystając z okazji, pragnę bardzo serdecznie podziękować za życzliwość i pomoc pracownikom

Czytelni Naukowej, a także prof. prof. Andrzejowi Kopcewiczowi i Tomaszowi Krzeszowskiemu,

których cenne uwagi umożliwiły ukończenie tej żmudnej pracy. Dziękuję także markizowi Orii, który

osobiście patronował całemu przedsięwzięciu.

J.L .

Gdańsk, sierpień 1986

Kiedy w ostatniej ćwierci dwudziestego wieku co bardziej rozsądni historycy sztuki przestali się już

rozpisywać na temat polskości czy niemieckości Gdańska, a miasto nie po raz pierwszy w swych

burzliwych dziejach stało się głośne na świecie, choć może po raz pierwszy jako Gdańsk właśnie, a nie

Danzig, więc kiedy z prac historyków sztuki dotyczących Gdańska i regionu zaczęły znikać wątki

nacjonalistyczne, czy też jak niektórzy wolą – patriotyczne (co oczywiście zależy od narodowości

danego badacza), natrafiono wówczas ponownie na ślad Pięknej Madonny z okolic Rozewia, która

zafascynowała swoją innością wszystkich, którzy jej historię próbowali zgłębić. Niestety, od razu należy

wyjaśnić, że rzeźba ta nie zachowała się do naszych czasów, gdyż ślad po niej zaginął gdzieś pod koniec

osiemnastego wieku i jedynie należy sobie życzyć, by odnalazła się kiedyś w zbiorach jakiegoś bogacza-

kolekcjonera w Dallas albo w Singapurze. Nie można bowiem poważnie traktować lokalnej legendy,

żywej do dziś, wedle której owa Piękna Madonna ma w cudowny sposób powrócić w okolice Rozewia,

że ma wypłynąć z morza, by ponownie wziąć pod opiekę swój wybrany lud, wystawiony również i w

ostatnim czasie na kolejną wielką próbę wiary i wierności. Tak więc dzieło to znamy tylko z paru

zdawkowych opisów oraz z wielu innych przekazów tylko pośrednio z nim związanych. Ale i tak nie

doczekały się one do tej pory syntetycznego opracowania i tę lukę niniejsze studium ma uzupełnić.

Znakomita większość zachowanych źródeł znajduje się w Bibliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk,

instytucji szacownej i znanej w świecie naukowym z bezcennych zbiorów starodruków i rękopisów, a

założonej przed czterema wiekami – jako Biblioteka Senatu Gdańskiego – przez pewnego włoskiego

arystokratę, którego olejny portret z 1597 roku wisi do dziś w Czytelni Naukowej tejże biblioteki.

Świadczy to niewątpliwie o wdzięczności, jaką gdańszczanie czują dla fundatora tak ważnej dla kultury

miasta placówki, wdzięczności przez czas i obyczaje nie zatartej. Zaskarbił ten człowiek i naszą

wdzięczną pamięć, gdyż bez niego nie natrafiono by na ślad kaszubskiej Madonny, i to z dwóch

przynajmniej powodów: po pierwsze, założył on bibliotekę w Gdańsku, a bez niej nie mielibyśmy

dostępu do źródeł historycznych dotyczących tej unikatowej na ziemiach Polski rzeźby; a po drugie,

pewien epizod w jego życiu, o którym dowiadujemy się właśnie z owych źródeł, złączył go na wieki nie

tylko z biblioteką czy Gdańskiem, ale i z samą Madonną. Można dodać i po trzecie, że bez markiza z

wielu względów napisanie tej pracy byłoby niemożliwe. Jest w tym nieco ironii losu, włoski arystokrata

był bowiem heretykiem, przynajmniej z punktu widzenia katolików (na przykład dzisiejszych

gdańszczan), choć – trzeba to przyznać – był też człowiekiem bogobojnym i prawowiernym z punktu

widzenia wyznawców Kościoła zreformowanego (na przykład ówczesnych gdańszczan).

Zanim jednak Jan Bernard Bonifacio, markiz Orii – bo o nim tu właśnie mowa – ofiarował swój

cenny księgozbiór Radzie Miejskiej w Królewskim Mieście Gdańsku (a było to we wrześniu 1591 roku),

dając tym samym dowód wdzięczności za gościnne przyjęcie i stwarzając zalążek Biblioteki Miejskiej,

musiał on przeżyć chwile niezwykłej grozy i tylko cudem wyrwano tego cnotliwego człeka z objęć

lubieżnej śmierci. Wyprzedzając nieco te fakty, należy przypomnieć, że markiz był świetnie

wykształconym humanistą, ale ponieważ jego ciągoty w kierunku protestantyzmu stały się zbyt znane w

jego ciepłej i kolorowej ojczyźnie, by ujść uwadze czujnej Świętej Inkwizycji, troskliwie dbającej o

ludzkie dusze; musiał on ruszyć na tułaczkę po świecie, by w końcu; znużony peregrynacją, na stare lata

wybrać dość chłodną i przez połowę roku szarą Polskę, gdzie miałyby spocząć jego zmęczone kości. Jak

przystało na humanistę, od spalenia wolał rozkład naturalny. Polska słynęła (wówczas) z tolerancji,

stawiana przez wielu za wzór do naśladowania, a złota wolność szlachecka – później tak bardzo

niesławna – trzymała w ryzach wszelkie zakusy Inkwizycji, na temat bowiem duszy szlachcica tylko on

sam mógł się wypowiadać, przez co był to kraj bez stosów, czym się do dziś Polacy chlubią, a co

najwyżej mordować można było bezkarnie katolickich czy prawosławnych chłopów, z tym że nie

czyniono tego z pobudek religijnych. Wybór Polski był przeto wyborem rozsądnym i szczęśliwym, gdyż

po pierwsze – markiz chłopem nie był, a po drugie – będąc człowiekiem doświadczonym, a przez to

przezornym i nieco nieufnym, dla większej pewności postanowił w głąb kraju się nie zapuszczać i osiąść

na stałe w luterańskim naówczas Gdańsku. Zanim jednak dowiózł tam swoje uczone księgi (a było ich

ponad tysiąc!), przeżył – jak już wyżej wspomniano – chwile tak wielkiej grozy, że je z dreszczem

przerażenia do końca życia wspominał, tak jak i rozmyślał ustawicznie o niecodziennym, cudownym

właściwie wydarzeniu, które mu życie ocaliło.

Zachowane źródła pozwalają nam na odtworzenie wypadków. A było to tak: kiedy w sierpniu 1591

roku markiz z paroma towarzyszami poniewierki płynął statkiem bandery genueńskiej z Lubeki do

Gdańska i kiedy byli już prawie u kresu spokojnej podróży, zerwał się gwałtowny sztorm, potężne

podmuchy wichury porwały na strzępy żagle, a bezwładny statek (karawela) uniesiony został przez silny

prąd morski, obrócony parokrotnie wokół swej osi i niczym dziecinna zabawka rzucony z impetem na

przybrzeżną mieliznę. Siła uderzenia była tak wielka, że kadłub pękł niczym gliniany dzban, do wnętrza

wdarła się woda, a po chwili olbrzymie fale rozbiły całą konstrukcję na drobne kawałki. To wydarzenie,

o którym markiz jeszcze wielokrotnie z przejęciem opowiadał i w listach szczegółowo i poetycko

opisywał, miało miejsce w pobliżu przylądka Rozewie, gdzie silne prądy i wiry do dziś są utrapieniem

przybrzeżnych rybaków, żeglarzy, a także korzystających z kąpieli letników. Według relacji markiza,

statek „drżący, rozkołysany ciosami fal, które opadły go na mieliźnie jak sfora dzikich, zgłodniałych

psów, bronił się jeszcze, niczym tonący człowiek, machając rozpaczliwie masztami, jakby starając się

utrzymać równowagę na chybotliwej linie, lecz wkrótce, gdy już kadłub zachłysnął się całym wnętrzem i

osiadł głębiej, również i maszty padły łupem groźnych grzywaczy i z potężnym, przeciągłym jak jęk

trzaskiem runęły w żarłoczne, spienione morze. Straciwszy równowagę, kadłub – a właściwie jego

zakośne resztki, wystające nadal nad wodą, jeszcze przez chwilę stawiały rozpaczliwy już opór, lecz

zaraz i one – przy świetle bezradnej latarni morskiej – padły pastwą ciężkich bałwanów, które z

dziecinną łatwością miażdżyły wszystko, co śmiało im stawić czoło...”

Jak sam w którymś liście przyznaje, markiz nie umiał pływać, więc niechybnie utonąłby szybciej od

innych w kotłującej, huczącej kipieli, gdyby nie niespodziewana pomoc okolicznych mieszkańców,

którzy jakby w odpowiedzi na błagalne modlitwy tonących, nie bacząc na nawałnicę i olbrzymie

bałwany, z narażeniem życia podpłynęli na swych niezwykłych, bo jakby niezatapialnych łodziach do

rozbitego statku i z wielkim poświęceniem, ba, nadludzkim wysiłkiem, ratować zaczęli tonących i tych,

którym udało się jeszcze szczęśliwie uchwycić jakichś drewnianych elementów statku. I w ten to

niecodzienny sposób markiz i jego towarzysze, którym już śmierć zajrzała w oczy, zostali bezpiecznie

przewiezieni na ląd, gdzie czekały już na nich troskliwe kobiety, które wnet zaprowadziły zziębniętą,

zmokniętą i na wpół przytomną z przerażenia gromadkę do ciepłej i przytulnej chaty wiejskiej. Okazało

się bowiem, że wieś leży w pobliżu wysokiej, klifowej skarpy, tworzącej właśnie przylądek o nazwie

Rozewie. [Obecny przylądek jest cofnięty o dobre kilkaset metrów w stosunku do tego, o którym tu

mowa – przyp. aut.]. Tam ich przebrano, okryto wełnianymi [sic!] kocami i dano ciepłą strawę oraz po

szklanicy gorącego miodu. Byli jeszcze zbyt oszołomieni, by zauważyć, jak zaskakująco sprawnie

wszystko związane z niesieniem pomocy było zorganizowane, jak bardzo było rutynowe, dopracowane

do ostatniego szczegółu; nie zauważyli więc, że ubrania leżały w skrzyniach, jakby na nich czekając, że

koce leżały ułożone w równą stertę, że ogień w piecu ponad potrzebę był rozpalony, a ciepłego jedzenia

starczyłoby dla jeszcze raz tylu rozbitków. Nawet legowiska dla nich były przygotowane i wcale nie

sprawiały wrażenia prowizorycznych; było ich nawet więcej niż rozbitków. Kobiety, kiedy zorientowały

się, że niektórzy z nich to Włosi, zaczęły zagadywać do nich używając paru słów i zwrotów włoskich,

jakie znały. Markiza Orii, kiedy już przyszedł do siebie, bardzo zdumiało, gdy jedna wieśniaczka

zapytała go w jego ojczystym języku: „Skąd płynęliście?” „Z Lubeki” – odpowiedział machinalnie, choć

czuł, jak mu się oczy ze zdziwienia rozszerzają, no bo niby skąd ta prosta wieśniaczka na jakimś

odludziu mogła znać włoski. „A kapitan jest z wami?” – pytała dalej. „Jest” – markiz nie mógł opanować

zdumienia i odpowiadał jakby z namysłem, wolno, szczypiąc się zarazem pod kocem, żeby sprawdzić,

czy aby nie śni. „No to chwała Przenajświętszej Panience” – odrzekła, przeżegnawszy się pobożnie, a na

odchodnym dodała: „Nie bójcie się, nic wam tu nie grozi, ani waszym towarom”. Po chwili markiz

słyszał, jak w podobny sposób rozmawiała z marynarzem, z tym że rozmowa toczyła się już po

hiszpańsku. Lecz jeszcze dziwniejszy był fakt, iż mimo upływu co najmniej paru godzin mężczyźni

jeszcze nie powrócili do domów. Zapytane kobiety spokojnie wyjaśniły, że są jeszcze zajęci, że jeszcze

Kaszubska Madonna - składanka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: