15. C.MONTEVERDI – KOMPOZYTOR PRZEŁOMU WIEKÓW
ŻYCIE (I TROCHĘ TWÓRCZOŚCI) Ur. 15 maja 1567 w Cremonie, zm. 29 listopada 1643 w Wenecji; włoski kompozytor, skrzypek (grał na violi da braccio) i śpiewak, pierwszy wielki twórca oper.
Pierwszą księgę świeckich madrygałów wydał w roku 1587. Od roku 1592 był związany z dworem Gonzagów w Mantui, gdzie powstały między innymi jego opery Orfeusz (1607) i Ariadna ( 1608 do dziś zachował się tylko Lament Ariadny pochodzący z tej opery), kolejne księgi madrygałów oraz Nieszpory najświętszej Maryi Panny ( 1610). Z okresem działalności w Mantui związane jest także jego małżeństwo z Claudią de Cattaneis, z którą miał troje dzieci (jedno z nich zmarło w dzieciństwie). W roku 1607 owdowiał. Narastające po śmierci żony problemy finansowe i zdrowotne przyczyniły się do opuszczenia przez Monteverdiego dworu Gonzagów w Mantui. W roku 1613 przejął obowiązki maestro di cappella weneckiej Bazyliki Św. Marka i w Wenecji został do końca życia. W roku 1632 przyjął święcenia kapłańskie. W Wenecji powstały między innymi jego ostatnie księgi madrygałów oraz dialog dramatyczny Combattimento di Tancredi e Clorinda (oparty na Jerozolimie wyzwolonej Tassa). Obfitą twórczość religijną z tego okresu podsumowuje zbiór Selva morale e spirituale. W roku 1640 powrócił do formy opery, tworząc Powrót Ulissesa do ojczyzny . W rok później powstało Wesele Eneasza i Lavinii (obecnie zaginione), podsumowaniem zaś jego doświadczeń na polu opery okazała się Koronacja Poppei przez niektórych uważana za pierwsze arcydzieło w historii opery.
Nowatorstwo i cechy kompozytorskie:
Ø Wprowadzenie dokładnie określonego zespołu wykonawczego, któremu powierzył realizacje partii koncertujących i ilustracyjnych
Ø Powiększył rolę samodzielnych fragmentów instrumentalnych wprowadzając wstęp pod nazwa toccata oraz sinfonie i ritornele
Ø przyczynił się do powstania stylu barokowego w muzyce.
Ø Stosował różnorodne formy wypowiedzi muzycznej tj. recytatyw, aria, duet pieśń i madrygał
Ø Zastosował technikę koncertującą w kulminacyjnym punkcie opery ( aria Orfeusza)
Ø Dla celów wyrazowych rozszerzył skalę środków harmonicznych posługując się chromatyka i enharmonia oraz wprowadził oznaczenia artykulacyjne
Ø Był świadom dokonywanych zmian i wprowadził pojęcie seconda prattica na określenie nowego stylu podporządkowującego muzykę znaczeniu śpiewanego tekstu i poszukujący nowych form ekspresji. Przeciwstawiał przy tym seconda prattica dawnemu prima prattica, stylowi kojarzonemu z takimi mistrzami renesansu jak Josquin des Prés.
Ø W swym dorobku ma także dzieła związane ze stylem prima prattica, którym również potrafił znakomicie się posługiwać (przykładem jest Missa In illo tempore z 1610 roku, w której zastosował technikę parodii, wykorzystując motet Gomberta).
TWÓRCZOŚĆ (W SKRÓCIE)
Ø 10 ksiąg madrygałów: Księgi I-IV pięciogłosowe a cappella w stylu renesansowym, Księgi V-VII z basso continuo, w Księdze VII są madrygały koncertujące, które mają już styl barokowy, Księgi VIII-X to madrygały koncertujące ze szczególnym uwzględnieniem afektów,
Ø Muzyka religijna: psalmy, antyony, hymny, msze, magnificat i inne
Ø Opery : zaginęły wszystkie napisane pomiędzy Orfeuszem i Arianną, a dwoma ostatnimi: Powrót Ulissesa i Koronacja Popei; w dwóch ostatnich operach zrezygnował ze stylu recytatywnego, oddziela recytatyw od arii, w recytatywie zjawiają się parlanda, a w ariach parie wirtuozowskie i koncertujące z różnymi instrumentami jak skrzypce czy kornet.
Ø M. jest jednym z najwybitniejszych twórców muzyki dramat.
Ø Twórczość jego jest odbiciem przemian, jakie dokonały się w muzyce eur. na przeł. XVI/XVII w.
Ø Wykazuje ona ewolucję stylistyczną od polifonii późnorenesansowej do monodii wczesnobarokowej.
Ø Pierwsze dzieła M. nie odbiegały od tradycyjnych form ówczesnej muzyki. Obok typowych dzieł rel. okresu kontrreformacji (np. Sacrae Cantiunculae) powstawały utwory świeckie o tematyce sakralnej (np. Madrigali spirituali), a także kompozycje wzorowane na renesansowych pieśniach tanecznych (Canzonette).
Ø Właściwa ewolucja stylu M. dokonała się w kolejnych księgach madrygałów (1587–1651). Pierwsze 4 cykle, zawierające utwory 5-gł. a cappella, związane były z polifon. stylem niderlandzkim; wykazywały jednak próby ściślejszego wyrazowego powiązania tekstu z muzyką.
Ø Przełom stylistyczny zaznaczył się w V Księdze (1605), która przyniosła pierwsze utwory M. z → basso continuo. W przedmowie do tego zbioru M. sformułował różnice między starym stylem (prima prattica) i nowym (seconda prattica), którego dewizą miało być podporządkowanie muzyki słowu: „Oratio Harmoniae domina absolutissima”.
Ø Pogłębieniu wyrazowemu partii wok. służyło samodzielne traktowanie towarzyszenia instr. Na VI Księgę składają się głównie 2 cykle 5-gł. lamentów: Lamento d'Arianna i Lagrime d'Amante al Sepolcro dell'Amata. W VII Księdze M. zrezygnował z 5-gł. zespołu wok. Madrygały z tego zbioru, pisane w dojrzałym stylu koncertującym, dały początek formom barokowym, jak duet, trio kamer., kantata solowa. Nowatorstwo VIII Księgi polega przede wszystkim na wprowadzeniu → stile concitato, w którym główną rolę odgrywają innowacje w partii instr. (użycie tremolanda w Combatimento di Tancredi e Clorinda).
Ø Środki muz. wykształcone na gruncie madrygału zastosował M. w swych dziełach dramatycznych.
Ø Pierwsza opera – Orfeo – reprezentuje ważne ogniwo rozwoju tego gatunku. W porównaniu do oper florenckich jest kompozycją bardziej zróżnicowaną: obok recytatywu pojawiają się zamknięte formy, np. aria zwrotkowa, duet, zwiększa się też rola chóru i orkiestry. Dzieło to powstało jako wynik skrzyżowania stylu monodycznego z wielogł.
Ø Z powstałej po Orfeuszu opery Arianna zachował się jedynie znany Lament Arianny (Lasciate mi morire). Dwie zachowane opery z okresu weneckiego: Ilritorno d'Ulisse in patria oraz z L'Incoronazione di Poppea, w zestawieniu z Orfeuszem odznaczają się zubożeniem partii instr. oraz większym skontrastowaniem recytatywu i arii, która często opiera się na ostinatowym basie. W dziełach tych pojawiają się próby muz. charakterystyki bohaterów.
Ø Nowy styl M. (seconda prattica) polega na emancypacji linii melodycznej, której podstawą są „figurae melopoeticae” (motywy muz. związane z tekstem słownym), na rozbudowie środków harmonicznych (dysonansowość, interwały chromatyczne), szerszym wykorzystaniu możliwości wyk. orkiestry (dynamika forte-piano, użycie wysokich pozycji w grze na skrzypcach, tremolando, pizzicato).
Ø W koncepcji muzyki dramat. był M. prekursorem idei Ch.W. Glucka i R. Wagnera. Estetyczne poglądy M., streszczające się w postulacie, że muzyka powinna odzwierciedlać i pobudzać uczucia ludzkie, wywarły obrzymi wpływ na przyszłe pokolenia kompozytorów.
margaritta_mg