Proza dojrzałego realizmu - jej cechy strukturalne na wybranych przykładach

Realizm krytyczny

Lata osiemdziesiąte stanowią szczytowy okres w dziejach ówczesnej literatury polskiej. Powstały wtedy największe dzieła polskiej prozy dziewiętnastowiecznej. Po fazie nowelistyki nadeszła faza dojrzałego realizmu (lata 80), oraz faza schyłkowa (lata 90 -te, równoległa z Młodą Polską). Na lata 80-te przypadł rozwój naturalizmu. W prozie rozwijał się powoli i krył się jeszcze w cieniu wielkiej realistycznej powieści. Powieści i nowela lat osiemdziesiątych były i syntezą i oryginalnym przetworzeniem wcześniejszego dorobku prozy polskiej i obcej, a także rozwinięciem nowych doświadczeń artystycznych. Poetyka dojrzałego realizmu to także odkrycia w zakresie form narracyjnych, kompozycyjno - fabularnych, kreacji postaci, koncepcji języka i stylu. W latach dziewięćdziesiątych nastąpiło dalsze skomplikowanie obrazu literatury.

Powieść dojrzałego realizmu, ze względu na skomplikowany obraz przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje odmiennie niż dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym charakterystykom postaci i tła przeciwstawiają pisarze realiści rozległą epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a jej decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci. Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności i - co ważne - do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę motoryczną akcji. Realiści, jak sama nazwa wskazuje, zobaczyli, że optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno, do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał "Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki

REALIZM DOJRZAŁY ma swoje źródło francuskie: Balzac (twórca realizmu poprzez cykl powieści pt. Komedia ludzka, Ojciec Goriot itp.), Stendhal (Czerwone i czarne), Rosja: Lew Tołstoj Anna Karenina, Tworzyli w Polsce też Bolesław Prus (Lalka), Eliza Orzeszkowa i częściowo jako nowelista Henryk Sienkiewicz.

Realizm czysty nie pojawia się w Polsce, istnieje razem z nurtem tendencyjnym, naturalistycznym, impresjonistycznym (modernistycznym). Podstawową zasadą przedstawiania świata jest iluzja rzeczywistości, oparta o odpowiedni dobór faktów, dzięki ktorym czytelnik może weryfikować prawdę. Tworzy język komunikatywny, daje język potoczny (chłopi, inteligenci). Realizm łamał konwencje artystycznego stylu. Stało się to powodem przeźroczystości, niewidoczności języka. Uwaga odbiorcy została skierowana na to, co się mówi, a nie jak się mówi. Realizm kładzie nacisk na poznawcze możliwości człowieka.
Powieść jest typowa - to najczęściej reprezentatywność zjawisk, postaci. Zakłada, że człowiekiem kierują prawa socjalne i biologiczne, w związku z tym człowiek jest pojmowany jako przedstawiciel gatunku, który realizuje w swoim życiu zbiorowe potrzeby. Ma wyraźne wnętrze, osobowość. Najczęściej pojawia się na tle środowiska.
Typowość łączyła się z panoramicznością. Świat jako panorama, co najważniejsze jest przedmiotem opisu. Narrator w prozie jest wszechwiedzący, przyjmuje postawę humanistyczną. Jego cechą jest głęboka postawa moralna obok bardzo dobrej wiedzy na tematy społeczne i przyrodnicze. Narrator próbuje być bezstronny w ocenie zjawisk, postać literacka wypowiada pewne prawdy.

Powieść realistyczna jest powieścią “wielkich pytań”, nie ujmuje rzeczywistości wycinkowo. Stawia pytanie jakie jest społeczeństwo, które nie wyzbyło się romantyzmu (Lalka), jakie jest społeczeństwo popowstaniowe. Dążenie do realizmu, do wydobycia z dzieła cech prawd socjalnych, ale też unikanie wewnętrznej prawdy psychologicznej człowieka. Oznaczało to odcięcie się od tendencyjności. Realiści próbowali odpowiedzieć na pytanie: w jakiej mierze nacisk wywiera na człowieka środowisko. Jak mówić o tym, co człowiek czuje?

Stosowano mowę pozornie zależną. narracja wzbogacona o dialogowość. Postać charakteryzuje się w dialogu lub jest charakteryzowana. Świadomość historyczna polegała na tym, że pisarze umieli pokazać procesy społeczno-historyczne czasu, który opisywali.
Realizm był strukturą wielopoziomową, wieloznaczeniową. Koniec lat 80. to również zapowiedź tzw. uzewnętrznionej prozy młodopolskiej. Proza młodopolska sięga genetycznie do prozy zachodniej: francuskiej. Jej cechą będzie symbolizm, impresjonizm, dekadentyzm. Wchodzą one w obręb realizmu dojrzałego, powieść jest wielopoziomowa. Powieść dojrzałego realizmu przyjmuje cechy powieści lirycznej, ma to swoje konsekwencje: zanika klasyczna fabuła, kompetencje autora powoli się kurczą, na rzecz mowy postaci.

"Lalka" Bolesława Prusa to panoramiczna powieść realistyczna. Prezentuje panoramę miasta, Warszawy, społeczeństwa oraz sytuacji poszczególnych jego warstw.

Poetyka powieści realizuje zasady realizmu, nawiązuje też do konwencji naturalistycznych (opis Powiśla - dzielnicy nędzy), a także do konwencji baśniowych (Wokulski herosem). Pisarz wykorzystuje ponadto elementy symbolizmu (scena z posążkiem gladiatora triumfującego, ulubiona przez Izabelę), nie stroni od humoru (niektóre wydarzenia czy postaci ukazane są w żartobliwy sposób).

Cechy "Lalki" charakterystyczne dla realizmu:

- opis przestrzeni i osób - tłem wydarzeń jest wiernie odtworzone miasto; pisarz zamieszcza w dziele Łazienki, Krakowskie Przedmieście, Powiśle, Nalewki, Służewiec (pozostaje wierny topografii i geograficznym nazwom), realizm szczegółów (wystawa sklepu Wokulskiego, kreacja Izabeli), prezentacja otoczenia postaci, co pośrednio ją charakteryzuje (opis sypialni panny Łęckiej),

- narrator - dwugłos narracji, główny tok wydarzeń przedstawia jednak narrator trzecioosobowy, obiektywny, który często oddaje głos bohaterom, co sprawia, iż powieść staje się utworem dialogicznym; narracja jest fragmentaryczna, bardzo często nie respektuje zasad chronologii,

- realizm czasu - Bolesław Prus pilnuje prawidłowości podawanych dat, kwesta w Łazienkach czy spektakl teatralny to wydarzenia rzeczywiste, zgodne z informacjami zamieszczonymi w ówczesnej prasie,

- kreacja postaci - bohaterowie przedstawieni są bezpośrednio (przez opis) i pośrednio (przez działania, wypowiedzi), są postaciami "żywymi", zindywidualizowanymi, posiadają oryginalną psychikę.

Nowatorstwo w powieści polega na wprowadzeniu narracji o charakterze dwugłosowym (o wydarzeniach dowiadujemy się od narratora trzecioosobowego, ale także z pamiętnika subiekta Rzeckiego utrzymanego w konwencji gawędy), nowatorstwem jest także "otwarta kompozycja" dzieła (właściwie nie wiemy, co stało się z Wokulskim) czy psychologizacja bohaterów.

"Lalka" Bolesława Prusa jest powieścią wielowątkową, która prezentuje losy bohaterów na szerokim tle obrazu społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX wieku.

Zakończenie utworu jest pesymistyczne. Umierają ludzie reprezentujący wartości, pozostają karierowicze oraz ci, którzy nie potrafią znaleźć dla siebie miejsca w społeczeństwie.

powieść realistyczna Nad Niemnem

I.                    NATURA – KULTURA

Wg schematu powieści realistycznej, na początku trzeba przedstawić miejsce akcji.

Orzeszkowa opisuje krajobraz w lotu ptaka, z punktu emocjonalnego – cieszy się urodą znajomej ziemi (znajomej z Pana Tadeusza). Jak u Mickiewicza, natura jest wszechobecna w utworze.

·         opis natury podlega konwencji opisu realistycznego

·         w opisach tych najczęściej (z wyj. partii o 1863 r.) widać wzruszenie, metaforę, porównanie

·         wiele metafor jest konwencjonalnych, ale są też wyrafinowane koncepty i poetyzmy

·         wyłania się kraina piękna i bezpieczna, nad którą czuwa niebo, a ona jest pełna życia i życiu sprzyjająca; całość otoczona jest zakolem rzeki – zewsząd widocznej, odwiecznej

Opisy Niemna pełne są sensów symbolicznych: woda żywa (ścieżki do domów wydeptali ci, co noszą konwie i łowią ryby), obmywa i oczyszcza, łączy ze światem (łodzie i „płyty” płyną do portów), powiernik tęsknot, smutków i marzeń (pieśni), rzeka miłości (pierwszy pocałunek), prapoczątki (tu osiedlili się praojcowie), strażnik dziejów (walki, mogiła).

Opisy są bardzo kobiece:

·         zwierzęta nie występują tu częściej niż w tradycyjnych powieściach XIX-wiecznych (na polowania chodził Andrzej z Jerzym, Benedykt je lubi, ale nie towarzyszymy mu na nich; konie nie są rumakami, ale pracowitymi pomocnikami ludu; inne zwierzęta to psy, bydło, pszczoły, ptaki, owady i motyle)

·         mnóstwo tu świata roślinnego (140 gatunków roślin i ich odmiany), co tworzy obraz ojczystego Edenu, bogactwa życia, ma też wartość kulturową (Eliza robiła zielniki, miały one walory estetyczne, ale też służyły poznaniu rodzimej przyrody, docenieniu wiedzy ludności wiejskiej na ten temat) à Ludzie i kwiaty nad Niemnem

·         Eliza podziwia przyrodę i wymaga od człowieka szacunku dla niej

·         nie ma tu Darwinowskiej walki o byt, jest przedromantyczna (Rousseau) idea wartości natury i obcowania z nią w zgodzie, postulat szanowania jej autonomii (istnieje ona nie tylko dla człowieka, mamy obowiązek ją poznać i chronić, jak lud, np. Jan i pszczoła)

Z naturą wiąże się pojęcie człowieczeństwa wysokiej próby i prawdziwej kultury, mimo że nie ma tu szkół, ludzie jedynie piszą i czytają po polsku. Odcięcie od natury prowadzi do degeneracji (Emilia), czemu pomagają lektury zagraniczne (Byron, Musset, Dumas-ojciec, Hugo-poeta). Do winowajców patologii Eliza nie zalicza wieszczów (PT nie ma Zygmunt ani Emilia, ale Anzelm, a Benedykt powtarza cytaty z Ody do młodości).

Psychologia mniej absorbuje autorkę niż problematyka społeczna i obyczajowa i dydaktyka pozytywistyczna (można by rozwiną portret Różyca, który jest mniej „negatywny” od Zygmunta).

Bohaterowie negatywni są wykształceni, ale ich wiedza nie ma zakorzenienia w świecie i nie służy pożytkowi społecznemu. Tej kosmopolitycznej i salonowej wiedzy przeciwstawione są: (1) wykształcenie, jakie dawał Uniw. Wileński, jakie dał synom Stanisław Korczyński i szkoła agronomiczna; (2) kultura i mądrość zagrodowego ludu.

Bohatyrowiczom brak książek (wyj. są trzy u Anzelma – PT, Psałterz i Ogrody...), ubolewają nad brakiem wykształcenia, ale widać w nich głęboką kulturę:

·         polszczyzna Reja z Nagłowic i Jana z Czarnolasu (wyrazy staropolskie, latynizmy sarmackie, figury retoryczne, dawne formy gramatyczne, gł. u mężczyzn; frazeologizmy, przysłowia i porzekadła, rymowane aforyzmy, gł. poważne); kontrastują z salonowym słownictwem poprzetykaną j. francuskim, ale nie są kolokwialną gawędą szlachecką

·         kultura pieśni (romantycy przypisali ją ludowi, są one arką przymierza); we dworze śpiewano przed powstaniem, teraz już tylko uwerturki Orzelskiego

·         dziedzictwo obyczajowe (stosunki rodzinne, życie gromadne, jest żywe, a nie skostniałe)

·         wartości etyczne + tradycja religijna (sedno religii mieści się poza instytucjami; przesada jest kwitowana ironią – chłop mówiący wciąż cytatami z Biblii jest nazywany Apostołem)

Orzeszkowej zależy nie na ukazaniu mikrosocjologii (Prus), ale na wielkich spektaklach zachowań zbiorowych: żniwa, wesele.

Witek namawia Bohatyrowiczów do reform, ale brzmi to papierowo – tej kulturze nie trzeba nic ofiarować. Może im się to przydać, ale pod warunkiem, że nie naruszy niczego miejscowego. Justyna zauważa, że to ona może się więcej nauczyć od Bohatyrowiczów (nazw ziół, ale też odróżniania pozorów od prawdy, historii Mogiły, władania sierpem).

Przyczyny zainteresowania kulturą ludową:

·         ewolucjonizm Spencera – postęp cywilizacyjny to ewolucja od prymitywizmu do dojrzalszych struktur – należało badać folklor, szukać jego historycznych uwarunkowań, rozumieć go jako skutek archaicznych stosunków i ograniczeń przyrodniczych, ale też dążyć do oświecenia ludu à Dziurdziowie, Niziny

·         Ernest Renan – aspekt antycywilizacyjny: język i całe kultury tracą spontaniczny kontakt z bytem i rzeczywistością, pozbawiając się naturalnego wdzięku i bogactwa – Eliza chwaliła więc kulturę ludową, choć z Renanem nie zgadzała się w jego sceptycyzmie do edukacji społecznej

Pozytywizm cenił z całego romantyzmu najwyżej PT za prawdziwy obraz życia, zejście ku codziennym sprawom. Krzyżanowski w 1947 r. przypieczętował ujmowanie NN jako epopei i dzieła realistycznego zarazem.

·         hieratyczne obrazy Niemna i przyrody, piękno lata

·         mądra kultura i pracowitość ludu

·         idylliczny romans i dydaktyczna niezłomność Witka

·         finalne „kochajmy się” Benedykta z „okolicą”

Już w oświeceniu mówiono, że era eposu minęła, bo ludzkość nie jest już „naiwna” i „dziecinna” w idyllicznym pojmowaniu przyrody, ale weszła w erę dojrzałości, której ceną jest rozstanie z ładem serca. W romantyzmie dominował dramat i rozdarcie, choć tęskniono za eposem.

Eposy polskie doby romantyzmu (PT i Pamiątki Soplicy Rzewuskiego) potwierdzały, że nie da się pogodzić eposu z realizmem, bo jest on ucieczką od trapiącej rzeczywistości.

Konwencja realistyczna przeszkadza eposowości w NN.

Narracja w NN jest przedmiotowa (realizm), tzn. osoba narratora jest niewidoczna = opis lub opowiadanie w mowie zależnej (3 os.) i obiektywna = bez ocen i komentarzy. Ale:

·         są tu ślady oceny – społeczeństwo pełne zarazków, lenistwa i apatii; Bohatyrowicze jako lud, który nie podpierał gmachu przymusowej pracy i nie padał pod chłostą

·         dużo żarliwości, patosu retorycznego, uroczysta składnia z lekka archaizowana, poetyzmy

·         wiadomo, jaką postać trzeba darzyć sympatią, jakiej nie ufać

·         narracje fizjonomiczne i patognomiczne służą opiniowaniu postaci

·         przewaga narracyjności nad dialogami, dużo dydaktyzmu i sentencji

Dialogi są bardzo realistyczne: odmienność języka postaci od języka narracji, indywidualizacja języka postaci, odmiany sytuacyjne dialogów (przypadkowe, buduarowe, przy pracy, kłótnie). Ale autorka dba, by wypowiedzi kształtowały ideowy wymiar utworu.

Realizm świata przedstawionego: chronologia, akcja trwa krótko, teraźniejszość zakorzeniona w przeszłości (wspomnienia, narracyjne wycieczki w głąb biografii), zjawiska przyrodnicze i zajęcia ludzi stosowne do pory roku, dokładna topografia. Ale:

·         jest to sakralizowana przestrzeń ojczysta, przeciwstawiona temu „gdzie indziej” (Justyna raz była w Warszawie, ale ciasnota, zamęt i zaduch nie był dla niej – antyurbanizm)

·         nieufność dla zagranicy (jest tam wiele atrakcji, ale traci się poczucie przynależności narodowej i sumienie obywatelskie)

·         nie ma tu elementów, które zawadzałyby wizji dostojeństwa i swojszczyzny (o rozpadającej się Wołowszczyźnie, enklawie wielkopańskiej cudzoziemszczyzny tylko się wspomina)

·         granic bronią mogiła i kurhan

·         najwięcej życia jest w Bohatyrowiczach, dużo – w Olszynce Kirłowej, stłumione jest w Korczynie, a ledwo tli się w Osowcach u Andrzejowej

·         pocz. ruch skierowany jest ku Korczynowi, potem – ku Bohatyrowiczom, np. w finale idzie tu Benedykt (potrzeba powrotu duchowego do ludowego ogniska życia ojczystego)

Fabuła oparta na konfrontacji dwóch światów ma zaplecze w tradycji realistycznej i rzeczywistości historycznej. Orzeszkowa wyróżnia się niechęcią do wypadków nadzwyczajnych.

Niemało tu potencjalnych nieszczęść i dramatów ludzkich (Benedykt, Marta, Justyna po nieudanej miłości i zatrutym dzieciństwie, Kirłowa, gdyby przyznała się do błędu serca). Smutna to powieść.

Eliza zmierza jednak do pełnego nadziei finału. Rzeczywistość nie zagłusza więc pragnienia życia jej bohaterów, kieruje ich wzrok ku lepszemu jutru (na koniec pociesza Martę i Anzelma). Nie wszyscy jednak godzą się na koniec, niewola trwa, szczęśliwi nie stają się Emilia, Teresa, Różyc, Kirło, Zygmunt, Darzeccy, Orzelski. Ludzie górujący sumieniem mają tu przewagę, są uprzywilejowani.

Kompozycja:

·         kontrastowe sytuacje i postaci, paralelizmy fabularne (i Justyna, i Jan musza pokonać przeszkodę przed ślubem – ona odrzuca Różyca, on Domuntównę, a by ją skompromitować wstawia autorka fragment z kamieniem)

·         gradacje i zagęszczenia motywów o nośności symbolicznej

·         czuje się w niej nadrzędną świadomość

Realizm jest stronniczy i podporządkowany dydaktyce (u Prusa postaci czasem zachowują się nielogicznie)! Problemy egzystencjalne są przyćmione, bo jednostki są podporządkowane zbiorowości. Brak zagadnień filozoficznych „dojrzałego realizmu”.

·         nie ma erotyki, która stawiałaby ludzi wobec dylematów

·         ni ma egzystencjalnych problemów samotności (wątek Andrzejowej jest zawieszony)

·         nie ma umierania !, a choroby fizyczne nie imają się ludzi moralnie zdrowych

nie żałuje się w ogóle odtrąconego Różyca

Placówka

POWIEŚĆ REALISTYCZNA

-PL. Miała odpowiadac na pytania epoki, jej temat, to problem społeczny, celem realistów ukazac zycie prawdziwe

- w powieści wydarzenia i postacie sa reprezentatywne dla okreslonej epoki, w tej powiesci bohater pelni okreslona role spoleczna np. Ślimak = chłop, Josel =  Żyd

- Typowości towarzyszy indywidualizacja osobowości, np. Ślimak = chłop = spokojny, powolny, ustepliwy

- wzbogacenie psychiki bohatera, ma zalety i wady

- postaci poznajemy w działaniu, czyny mtywowane socjologicznie i psychologicznie, stąd w akcji związki przyczynowo skutkowe.

...