poprawna.polszczyzna.nazwiska.pdf

Odmieniajmy nazwiska!

Jednym z najgłębiej zakorzenionych przesądów dotyczących polszczyzny jest

przekonanie o nieodmienności nazwisk. IleŜ to razy widziałam dyplom uznania dla... Jana

Nowak czy Piotra Szyszko. Szczytem bezradności okazała się pani dzwoniąca do poradni

językowej z Bardzo WaŜnego Urzędu, która prosiła o pomoc w sformułowaniu zaproszenia

dla gościa nazywającego się Nowicki! Jak to napisa ć? – pytała zrozpaczona – przecie Ŝ

nazwisk nie mo Ŝ na odmienia ć !

To nieprawda! Wszystkie nazwiska polskie i wi ę kszo ść obcych mo Ŝ na i trzeba

odmienia ć ! To kategoryczne stwierdzenie dotyczy oczywiście nazwisk noszonych przez

męŜczyzn. Nazwiska kobiet odmieniają się jedynie wtedy, gdy są zakończone na –a , np.

Kowalska, Zar ę ba, Biała .

Nazwiska m ęŜ czyzn zako ń czone na spółgłosk ę

Wszystkie nazwiska męŜczyzn zakończone na spółgłoskę są odmienne. Pozostawienie

ich w formie mianownikowej jest raŜącym błędem. Sm ę dzik, Roma ć , Piec , Babut, Majos,

Kleps odmieniają się jak rzeczowniki rodzaju męskiego:

M. Smędzik Romać Piec Babut Majos Kleps

D. Smędzika Romacia Pieca Babuta Majosa Klepsa

C. Smędzikowi Romaciowi Piecowi Babutowi Majosowi Klepsowi

B. Smędzika Romacia Pieca Babuta Majosa Klepsa

N. Smędzikiem Romaciem Piecem Babutem Majosem Klepsem

Msc. Smędziku, Romaciu Piecu Babucie Majosie Klepsie

W. Smędzik! Romać! Piec! Babut! Majos! Kleps!

Nieco więcej kłopotów moŜe sprawiać odmiana nazwisk, które mają w mianowniku e,

np. Malec, St ę pie ń , Rerek, Łyczek, Dudek, Krzemie ń , Płomie ń , Rumie ń. Jeśli są one toŜsame z

rzeczownikami pospolitymi, powinny odmieniać się tak samo, a więc Malca, Łyczka, Dudka ,

ale Krzemienia, Płomienia, Rumienia . Formy mające tematyczne e ( tzw. e ruchome), a

zakończone na –ec, -e ń , -ek, zwykle gubią e w przypadkach zaleŜnych:

M. Borowiec Leniec Kwiecień Rerek

D. Borowca Leńca Kwietnia Rerka

C. Borowcowi Leńcowi Kwietniowi Rerkowi

B. Borowca Leńca Kwietnia Rerka

N. Borowcem Leńcem Kwietniem Rerkiem

Msc. Borowcu Leńcu Kwietniu Rerku

W. Borowiec! Leniec! Kwiecień! Rerek!

Sporo wątpliwości budzi odmiana nazwisk zakończonych na –er i –el . Szustera czy

Szustra ? Rimmela czy Rimmla ? Są to obce nazwy, kłopoty z nimi wynikają z róŜnego stopnia

przyswojenia ich do polszczyzny. Mniej trudności sprawiają te, które są zakończone na –er,

poniewaŜ w odmianie najczęściej zachowują e , np. Fiszer – Fiszera , Weber – Webera,

Wagner – Wagnera, Faber – Fabera . Chyba jedynie w nazwiskach Luter i Szuster e jest

ruchome: Lutra, Lutrowi, Lutrem; Szustra, Szustrowi, Szustrem .

Inaczej jest w nazwach osobowych zakończonych na –el , które łatwiej i szybciej

adaptujemy do polszczyzny. Występujące w nich e traktujemy najczęściej jako ruchome:

Hegel – Hegla , Haendel – Haendla, Wedel – Wedla . Takie postępowanie jednak nie zawsze

jest słuszne. Znane powszechnie nazwisko kompozytora Ravela zachowuje e przy odmianie,

ale podobnie brzmiący Havel po krótkim okresie wahań: Havela czy Havla ? ustabilizował się

w polszczyźnie w postaci: Havla.

Rimmel, Merkel, Bartel mogą mieć w przypadkach zaleŜnych postać Rimmela,

Merkela , Bartela, albo Rimmla, Merkla, Bartla .

W nazwiskach jednosylabowych e pozostaje zawsze: Cech, Cecha, Cechowi; Mech,

Mecha, Mechowi.

Nazwiska toŜsame z rzeczownikami pospolitymi, np. Kozioł, Kocioł, Goł ą b moŜna

odmieniać dwojako: albo Kozioła, Koziołowi, Koziołem; Kocioła, Kociołowi, Kociołem;

Goł ą ba, Goł ą bowi, Goł ą bem albo Kozła, Kozłowi, Kozłem; Kotła, Kotłowi, Kotłem; Goł ę bia ,

Goł ę biowi, Goł ę biem . Wzorzec odmiany wybiera sam właściciel. Trzeba jednak podkreślić,

Ŝe norma wzorcowa aprobuje jedynie formy Goł ą ba, Kocioła, Kozioła.

Jeśli nazwisko kończy się na –ów , w jego odmianie uwzględniamy wymianę ó : o , np.

M. Franków Iwasiów Józków

D. Frankowa Iwasiowa Józkowa

C. Frankowowi Iwasiowowi Józkowowi

B. Frankowa Iwasiowa Józkowa

N. Frankowem Iwasiowem Józkowem

Msc. Frankowie Iwasiowie

Józkowie

Franków!

Iwasiów!

Józków!

Nazwiska m ęŜ czyzn zako ń czone na samogłosk ę

Nazwiska zako ń czone na samogłosk ę –a , np. Herba, Jagła, G ę bala, Dziuba,

Muskała, Dolata, Suwała, Wraga, Kuczera odmieniają się jak rzeczowniki Ŝeńskie:

M. Wraga jak droga Dziuba jak kobieta Głowala jak gospodyni

D. Wragi drogi Dziuby kobiety Głowali gospodyni

C. Wradze drodze Dziubie kobiecie Głowali gospodyni

B. Wragę drogę Dziubę kobietę Głowalę gospodynię

N. Wragą drogą Dziubą kobietą Głowalą gospodynią

Msc. Wradze drodze Dziubie kobiecie Głowali gospodyni

W. Wraga! drogo! Dziuba! kobieto! Głowala! gospodyni!

W liczbie mnogiej nazwiska te przybierają taką samą postać jak rzeczowniki męskie

osobowe.

Nazwiska m ęŜ czyzn zako ń czone na –o odmieniają się jak rzeczowniki Ŝeńskie, czyli

tak samo jak nazwiska zakończone na –a. Huczko, Butenko, Ba ń ko mają takie formy jak

rzeczownik dziewczynka, a Skrendo, Lato jak kobieta.

M. Huczko Butenko Bańko dziewczynka Skrendo Lato kobieta

D. Huczki Butenki Bańki dziewczynki Skrendy Laty kobiety

C. Huczce Butence Bańce dziewczynce Skrendzie Lacie kobiecie

B. Huczkę Butenkę Bańkę dziewczynkę Skrendę Latę kobietę

N. Huczką Butenką Bańką dziewczynką Skrendą Latą kobietą

Msc. Huczce Butence Bańce dziewczynce Skrendzie Lacie kobiecie

W. Huczko! Butenko! Bańko! dziewczynko! Skrendo! Lato! kobieto!

Nazwiska zakończone na –o odmieniane są niechętnie. Trochę to dziwi, bo Ŝaden

Polak nie będzie miał wątpliwości, Ŝe mieszka na placu Ko ś ciuszki , dyskutuje o Matejce czy

uwielbia Moniuszk ę. Odmienia zatem te nazwiska zakończone na –o , które dobrze zna, ale

takie jak Lulejko czy Lipko najczęściej pozostawi nieodmienione.

Zdarza się jednak, Ŝe na podstawie formy któregoś przypadka gramatycznego nie

sposób dojść do podstawowej postaci nazwiska. Jeśli na przykład WaŜny Urząd wzywa

obywatela Jana Lipk ę do zapłacenia kary, to wezwanie moŜe odebrać i Jan Lipka , i Jan

Lipko, oba nazwiska bowiem odmieniają się według tego samego wzorca . Dlatego w takim

urzędowym zawiadomieniu, aby uniknąć dwuznaczności, moŜna pozostawić nazwisko

zakończone na –o w formie mianownikowej. Dotyczy to równieŜ nazwisk typu Brunetko,

Ś nie Ŝ ko, Łopato czy Kapusto , które w przypadkach zaleŜnych przybierają takie same formy

gramatyczne, jak Brunetka, Ś nie Ŝ ka, Łopata, Kapusta , dlatego nazwiska zakończone na –o

moŜna pozostawić w mianownikowej formie. W liczbie mnogiej odmieniają się one jak

rzeczowniki męskie osobowe : Lipkowie, Lipków, Lipkom, Lipków, Lipkami, o Lipkach .

Niewielka grupa nazwisk, w których końcówka –o występuje po głosce miękkiej, np.

Kuzio, Pysio, Mizio, odmienia się jak rzeczowniki pospolite wujcio, dziadzio lub jak

zdrobniałe imiona Stasio, Kazio :

M. Kuzio Pysio Mizio wujcio Stasio

D. Kuzia Pysia Mizia wujcia Stasia

C. Kuziowi Pysiowi Miziowi wujciowi Stasiowi

B. Kuzia Pysia Mizia wujcia Stasia

N. Kuziem Pysiem Miziem wujciem Stasiem

Msc. Kuziu Pysiu Miziu wujciu Stasiu

W. Kuzio! Pysio! Mizio! wujciu! Stasiu!

RóŜnica w odmianie między nazwami własnymi a wyrazami pospolitymi występuje

jedynie w wołaczu.

ChociaŜ nazwiska m ęŜ czyzn zako ń czone na –e mają rodowód niemiecki, są mocno

zakorzenione w naszej kulturze. Raszke, Reszke, Linde, Lipke, Sztetke, Krauze, Kolbe

odmieniają się jak przymiotniki:

M. Raszke Lipke Kolbe zielony

D. Raszkego Lipkego Kolbego zielonego

C. Raszkemu Lipkemu Kolbemu zielonemu

B. Raszkego Lipkego Kolbego zielonego

N. Raszkem Lipkem Kolbem zielonym

Msc. Raszkem Lipkem Kolbem zielonym

W. Raszke! Lipke! Kolbe! zielony!

RóŜnica między odmianą nazwisk zakończonych na –e, a odmianą przymiotników tkwi w

końcówkach narzędnika i miejscownika. Nazwy własne mają w tych przypadkach końcówkę

–em .

Nazwisk zakończonych na –e moŜemy nie odmieniać, jeśli towarzyszyć im będzie

inny odmieniony rzeczownik: imię, tytuł grzecznościowy, tytuł naukowy. MoŜemy

powiedzieć: Id ę na wykład profesora Handke, ale tylko: Id ę na wykład Handkego.

. W liczbie mnogiej Linde, Reszke, Handke odmieniają się jak rzeczowniki męskie

osobowe:

M. Lindowie Reszkowie Handkowie ojcowie

D. Lindów Reszków Handków ojców

C. Lindom Reszkom Handkom ojcom

B. Lindów Reszków Handków ojców

N. Lindami Reszkami Handkami ojcami

Msc. Lindach Reszkach Handkach ojcach

W. Lindowie! Reszkowie! Handkowie! ojcowie!

Z nazwiskami zako ń czonymi na –y, -i typu Długi, Zmy ś lony, Borowy, Czarzasty,

Batory, Pini , Bardini nie mamy większych kłopotów, odmieniają się one bowiem jak

przymiotniki:

Zmyślony

Dolny

Batory

dobry

Bardini

tani

D. Zmyślonego Dolnego

Batorego

dobrego

Bardiniego taniego

Zmyślonemu Dolnemu

Batoremu

dobremu

Bardiniemu taniemu

B. Zmyślonego Dolnego Batorego dobrego Bardiniego taniego

N. Zmyślonym Dolnym Batorym dobrym Bardininim tanim

Msc. Zmyślonym Dolnym Batorym dobrym Bardinim tanim

W. Zmyślony! Dolny! Batory! dobry! Bardini! tani!

W liczbie mnogiej nazwiska te odmieniają się takŜe jak przymiotniki, jedynie formy

mianownika i wołacza mogą przybierać końcówkę –owie :

Dolnowie lub Dolni Bardiniowie

zieloni

Dolnych

Bardinich

zielonych

Dolnym

Bardinim

zielonym

Dolnych

Bardinich

zielonych

Dolnymi

Bardinimi

zielonymi

Msc. Dolnych

Bardinich

zielonych

Dolnowie! lub Dolni! Bardiniowie!

zieloni!

Nazwiska dwuczłonowe

Gdy męŜczyzna nosi nazwisko dwuczłonowe, dobrze byłoby dociec, czym jest

pierwsza część. Jeśli jest pseudonimem i – co za tym idzie – moŜe występować samodzielnie,

obie części trzeba odmieniać według odpowiednich wzorców omówionych wyŜej:

M. Frycz-Modrzewski Boy-śeleński Nowak-Jeziorański

D. Frycza-Modrzewskiego Boya-śeleńskiego Nowaka-Jeziorańskiego

C. Fryczowi-Modrzewskiemu Boyowi-śeleńskiemu Nowakowi-Jeziorańskiemu

B. Frycza-Modrzewskiego Boya-śeleńskiego Nowaka-Jeziorańskiego

N. Fryczem-Modrzewskim Boyem-śeleńskim Nowakiem-Jeziorańskim

Msc. Fryczu-Modrzewskim Boyu-śeleńskim Nowaku-Jeziorańskim

W. Frycz-Modrzewski! Boy-śeleński! Nowak-Jeziorański!

Jeśli pierwszy człon nazwiska jest nazwą herbu lub dawnym zawołaniem bojowym,

zwyczajowo nie odmieniamy go, chyba Ŝe jest zakończony na –a , np.

Jastrz ę biec-Kozłowski, Jastrz ę biec-Kozłowskiego, Jastrz ę biec-Kozłowskiemu;

Korwin-Szymanowski, Korwin-Szymanowskiego, Korwin-Szymanowskiemu;

Chamier-Gliszczy ń ski, Chamier-Gliszczy ń skiego, Chamier-Gliszczy ń skiemu,

ale:

Nowina-Konopka, Nowiny-Konopki, Nowinie-Konopce;

Grzymała-Siedlecki, Grzymały-Siedleckiego, Grzymale-Siedleckiemu.

Nazwiska kobiet

We współczesnej polszczyźnie mogą one występować w dwóch postaciach: męskiej i

Ŝeńskiej. Nazwisko męskie noszone przez kobietę jest nieodmienne: Anna Nowak, Anny

Nowak, Annie Nowak (odmienia się tylko imię). MoŜe to prowadzić do nieporozumień, jeśli

nie połączymy go z wyrazem jednoznacznie określającym płeć (imię, tytuł grzecznościowy).

Mgr A. Nowak moŜe być zarówno kobietą, jak i męŜczyzną. PoŜądana jest więc pełna forma

imienia.

Kobiety nie odmieniają swego nazwiska takŜe wtedy, gdy jest ono zakończone na –o

( Ba ń ko, Ś nie Ŝ ko ), na –e ( Reszke, Mitke ) i na –y ( Polony, Ciepły ).

Zdarza się, Ŝe właścicielka męskiego nazwiska chce dodać do niego Ŝeńskie

zakończenie. MoŜe wtedy dołączyć cząstkę –owa ( Nowakowa, Korbanowa , jeśli jest Ŝoną

Nowaka czy Korbana) lub –ówna ( Nowakówna, Korbanówna , jeśli jest córką). Do nazwisk

zakończonych na samogłoskę –a, np. Zar ę ba, Puzyna, Konopka Ŝony mogą dodać cząstkę

- owa (Zar ę bowa, Puzynowa, Konopkowa ), albo –ina ( Zar ę bina, Puzynina, Konopczyna ),

córka natomiast dodaje cząstkę –ówna ( Zar ę bówna, Puzynówna, Konopkówna ) lub -anka

( Zar ę bianka, Puzynianka, Konopczanka ). Takie formy są charakterystyczne dla artystek, Ŝeby

przypomnieć Zaj ą cówn ę , Kucówn ę , Czubówn ę , Skar Ŝ ank ę , Ludwi Ŝ ank ę czy Ś nie Ŝ ank ę . Jeśli

temat nazwiska zakończony jest na spółgłoskę -g , wówczas Ŝeńską formę tworzymy

wyłącznie przez dodanie cząstek –ina, –anka : Wraga, Wra Ŝ yna, Wra Ŝ anka; Skarga,

Skar Ŝ yna, Skar Ŝ anka.

Nazwiska zakończone na –ówna, -anka odmieniają się według deklinacji

rzeczownikowej Ŝeńskiej, jak rzeczowniki panna, skakanka :

Zającówna panna ŚnieŜanka

skakanka

Zającówny panny ŚnieŜanki

skakanki

Zającównie pannie ŚnieŜance

skakance

Zającównę pannę ŚnieŜankę

skakankę

Zającówną panną ŚnieŜanką

skakanką

Msc. Zającównie pannie ŚnieŜance

skakance

W. Zającówno! panno! ŚnieŜanko! skakanko!

Nazwiska przymiotnikowe zakończone na –y w odniesieniu do kobiet mogą

przybierać formę trojaką. Pani Anna, która wyszła za mąŜ za pana Łakomego, moŜe nazywać

się tak jak mąŜ - Łakomy , moŜe utworzyć Ŝeńską formę – Łakoma , moŜe teŜ dołączyć cząstkę

– owa i nazywać się Łakomowa (choć to najrzadsza sytuacja).

W dwuczłonowych nazwiskach kobiet na pierwszym miejscu stawia się nazwisko

rodowe, na drugim - po męŜu : Kossak-Szczucka, Dunin-Kostkiewiczowa, Okopie ń- Sławi ń ska,

Resich-Modli ń ska . Utrwalona w polszczyźnie kolejność nazwisk naszej wielkiej rodaczki

Marii Curie-Skłodowskiej jest niepoprawna. Lepszy jest szyk Maria Skłodowska-Curie.

Kobiety odmieniają swe dwuczłonowe nazwiska według wzorów odpowiednich dla

kaŜdego członu osobno: Resich-Modli ń ska, Resich-Modli ń skiej; Pawlikowska-Jasnorzewska,

Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Pani Nowak-Kowal wcale nie odmienia swojego nazwiska,

chyba Ŝe zdecydowała się być Nowak-Kowalow ą.

Szyk imienia i nazwiska

W języku polskim obowiązuje stały szyk: najpierw podajemy imię, później nazwisko.

Umieszczanie imienia po nazwisku jest bardzo raŜące. Mówimy więc i piszemy nie:

! Kowalski Adam lecz Adam Kowalski , nie ! Kwiatkowska Beata lecz Beata Kwiatkowska .

Zwyczaj taki jest uzasadniony historycznie. Początkowo kaŜdy człowiek miał tylko

jedno imię: Radost, Miłosław, Zdziewuj . Później do imienia dodawano imię ojca: Adalbert

syn Sulena, miejscowość, z której człowiek pochodził: Bernard z Ruszczy, Zbyszko z

Bogda ń ca albo wykonywany zawód: Paweł koniuszy, Ma ć ko kapelan .

W XIII wieku pojawia się juŜ system dwuimienny. Jako druga nazwa występują formy

odojcowskie, np. Wojciech Sirakowic (tzn. Wojciech syn Siraka ), a takŜe przezwiska

utworzone od wyrazów pospolitych: Sulisław G ę ba, Jan Kika (tak nazywano człowieka bez

ręki).

W XIV wieku szlachta zaczyna powszechnie stosować obok imienia drugą nazwę,

najczęściej od nazwy miejscowości, np. Jan z Ole ś nicy, Mikołaj Sułkowski (pochodzący z

Sułkowic ), albo nazwę osobową, np. Piotr Gramatyka, Mikołaj Ozi ę błowski . Dopiero w XVII

wieku szlachta nosi nazwiska dziedziczone, przechodzące z ojca na syna, podczas gdy

mieszkańcy wsi nie mają jeszcze wtedy ustalonych nazwisk. W dokumentach z tego czasu

moŜna przeczytać na przykład o Bła Ŝ eju Wieruszu vel Zielonce , a więc człowieku o nie

ustalonym nazwisku.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: