Bruno Schulz BN I/264
I. Biografia
B.S. ur. Się 12 lipca 1892r. w Drohobyczu, rodzina należała do środowiska galicyjskich Żydów. Ojciec – Jakub Schulz musiał być wybitną osobowością skoro jego postać – ascetyczna, pełna duchowych namiętności – zajęła centralne miejsce we wspomnieniach i utworach pisarza. Dom Schulza mył swego czasu zasobny i ludny – mieszkali w nim subiekci, służące, starsze rodzeństwo B.S. Drohobycz czasów młodości Schulza był miastem prowincjonalnym, ale docierały tam nowości wydawnicze z Wiednia, Lwowa… 1902 r. – gimnazjum im. Cesarza Franciszka Józefa, uczniem był zdolnym, ale nieśmiałym, outsider, tam źródła kompleksu niższości czy masochizmu, poczucia wyobcowania i samotności. Na nastroje chłopca wpływała też choroba ojca i upadek firmy, bieda, zmieniają dom. Po zdaniu matury – studia na Politechnice Lwowskiej, ale rezygnuje i wraca do miasta. I wojna światowa – wyjazd do Wiednia, tu rozpoczyna paromiesięczne studia na ASP. Samokształcenie, prace malarskie i graficzne, lata 1924/25 praca jako nauczyciel rysunku, robót ręcznych, matematyki. Pierwsze literackie próby Schulza – wpływ Władysława Riffa studenta polonistyki (przesyłali sobie teksty, komentowali), kontakty z Witkiewiczem. 1933 nakładem Roju ukazały się „Sklepy cynamonowe” (dzięki Z. Nałkowskiej). Wejście w środowisko pisarzy i krytyków warszawskich – przyjaźnie i znajomości z T. Brezą, W. Gombrowiczem. Debiut B.S przyjęto bardzo dobrze, choć krytyka również napastowała go w tym czasie. Życie osobiste skomplikowane – narzeczona J. – katoliczka, problemy z zameldowaniem, B. nie chciał wziąć chrztu itd., w końcu rozchodzą się – rozpaczliwe osamotnienie pisarza. Wyrusza na podbój Europy, który kończy się fiaskiem. 1937 – „Sanatorium pod Klepsydrą”. II wojna światowa, po wkroczeniu Niemców do Drohobycza Schulza przesiedlono do getta, planowano dla niego ucieczkę, ale w przeddzień B.S. został na ulicy zastrzelony przez Karla Gunthera, gestapowca, w trakcie akcji pogromu Żydów w „czarny czwartek” 19 listopada 1942.
II. Tematy i gatunki twórczości
Spuścizna beletrystyczna to dwa tomy opowiadań i cztery opowieści (razem 30 tekstów o charakterze fabularnym, opisowym, eseistycznym lub traktatowym). Miejsce akcji – miasteczko – idealna wizja Drohobycza, narrator i bohater to postać o cechach autora. Opisuje wszystko – rzeczy błahe oraz sprawy eschatologiczne. Bohater S. reaguje namiętnie na wszystko, co nowe w jego przeżyciach, obserwuje dorosłych, ich obsesje i dewiacje, odczuwa zjawiska przyrodnicze.
Centralna postać „S.c” to Ojciec, jego podgląda młodziutki Józef. „S. pod K.” na plan pierwszy wysuwa się Józef jako bohater dramatu dojrzewania.
Schulz był artystą od urodzenia, ale krytykiem uczyniła go popularność debiutu, omawiał nowości wydawnicze z „Wiadomości Literackich” i „Tygodnika Ilustrowanego”. Szkice i recenzje S. pozwalają zaliczyć go do nurtu personalistycznego w krytyce – niewiele rozważań nad strukturą utworów, więcej nad sytuacją egzystencjalną bohaterów, rysunkiem ich psychiki, osobowości. Schulz miał doskonałe rozumienie co do sytuacji literatury europejskiej, trafnie rozpoznawał to, co nowatorskie i rewolucyjne (recenzja „Ferdydurke” wysoko oceniona przez Gombrowicza). S. pisał też wiele listów, zachowało się 132 listów. Twórczość plastyczna – motywy prac z Drohobycza, kompozycje o treści masochistycznej, biczowania, mężczyzna jako półzwierzę, karzeł, narzędzia tortur to nogi, kobieca nagość jako coś niedosiężnego, mężczyzna marzy tylko o stopie damskiej, która przygnie mu kark do ziemi. Tradycja „demonologiczna”. Malarstwo było dla B.S profesją, literatura czyms bardziej odświętnym i osobistym.
III Światopogląd prozy Schulza
1. Język: stylistyka
Bogactwo i ekscentrycznośc słownictwa, obrazy metaforyczne, tkanką metafor rządzi zasada zmieszania sfer – dążność do animizacji, personifikacji przedmiotów martwych, abstraktów. Wewnętrzne udramatyzowanie narracji, narrator stale się do kogoś zwraca, bierze słuchaczy na świadków, mnoży pytania retoryczne i wykrzykniki, narrację cechuje też niewrażliwość na sytuację komunikacyjną – Józef mówi ozdobnie, ze staroświecką elegancją, projektuje sobie styl wypowiedzi, sytuację, słuchacza.
2. Obrazowanie
Rzeczywistość fizyczna, społecznie sprawdzalna, prywatny charakter wyobraźni narratora-bohatera, relacja świadomość – świat nie ma charakteru bezkonfliktowego. Schulza interesuje nie tyle materialny kształt świata, ile jego ukryty sens, walor emocjonalny, idea – dlatego obrazy jego złożone są z wielu elementów, na przemian się organizują. Obrazowanie B.S. odwołuje się do mechaniki marzeń sennych, ludzie i przedmioty przekształcają się swobodnie: ojciec w muchę czy karakona, składana luneta w samochód… Innym razem wzorcem stylizacji staje się literacka bądź ikonograficzna tradycja romantyzmu. Z niebywałego splątania wizji rodzi się jednak zawsze porządek.
3. Dom – kosmos
Warianty Domu to wszystkie schronienia, miejsca o wytyczonych, opiekuńczych granicach, w których bohater może znaleźć przytułek przed otaczającą go zewnętrznością. Kosmiczne żywioły – noce, wichury, nieba itd. niosą z sobą chaotyczny bezmiar, przestrzenie opiekuńcze zaś budują hierarchię. W środku tej struktury jest łóżko bohatera, potem pokój, mieszkanie, dom, dom z obejściem, ogród, rynek, miasto, miasto z okolicą. Wyobraźnia S. nie zdołała opuścić Drohobycza. Ściany azylu wytrzymać muszą napór żywiołów. Człowiek S. nigdy nie czuje się całkiem bezpieczny wobec agresywnego chaosu elementów. Funkcja opiekuńcza azylów – chronią mieszkańców tak, jak zaciszny dom ochrania przed wichurą, stanowią przestrzeń artykułowaną, uporządkowaną, zrozumiałą i poddającą się umysłowi bohatera. Symbolika środka. Bohater bytuje w świecie przestrzennie zorientowanym, o centralnej perspektywie. Dom to mityczny azyl, żywa istota – katedra, arka Noego, Ojciec… Dom, przeistaczając się w ludzkie ciało, potrafi też imitować strukturę ludzkiej psychiki. Dom jako symbol bezpieczeństwa i porządku staje się narzędziem ekspansji, wchłania w siebie obrazy świata i oswaja je, oswaja śmierć.
4. Czas
Nie wiemy kiedy odbywa się akcja. Czas historyczny jest u S. zawsze na drugim planie, najważniejszą rolę odgrywa pora roku, której przypisane są fazy wegetacji roślinnej, emocje, zachowania społeczne, sposoby wypowiadania się, gatunki literackie (wiosna to liryka itd.). Zima jest „pustą”, pozbawioną wegetacji porą, ale to też podłoże do oniryzmu. Zmiany pór roku jak dojrzewanie. Czas i przestrzeń wpisują się tu w „chorobę labiryntu”.
5. Labirynt
Formę taką może przybrać miasto w nocy, mieszkania, własny dom bohatera, gmach gimnazjum. Labirynty rozgałęziają się poza przestrzenie zamieszkałe, przenikają wszystko, anektują człowieka – ciało i psychikę. Główna rola labiryntu to ochrona środka! Labirynt to wewnętrzna zasada świata. Inne koncepcje, że w centrum labiryntu tkwi potwór. Błądzenie to przedzieranie się ku zbawieniu, ale i odejście od życia.
6. Antropologia
Józef na początku tylko obserwuje. Świat jest dla bohatera maszynerią posiadającą swą uniwersalną logikę i objawieniem, przydarzającym się tylko raz, produkowanym na jego użytek. Kacerska doktryna. U Schulza człowiek nie obcuje z gotowym przedmiotem poznania, ale Re-kreuje go, składa na nowo, nadając ma kształt, porządek i sens. „Manekinem” można nazwać każdą rzecz, której aktywność ludzkiego umysłu nadała znaczenie i miejsce w porządku wszechrzeczy. Człowiek więc naśladuje Stwórcę jako kreator i artysta. Człowiek jest rozdwojony wewnętrznie, cechuje go niepełność, niedostateczność, chciałby poznać świat cały i tajemnicę Bytu, podczas gdy skazany jest na krótkie życie w ograniczonej przestrzeni; chciałby naśladować Boga w jego kreacyjnym rozmachu, a tworzyć potrafi jedynie niedoskonałe odbitki istot.
7. W świecie społecznym
Ludność miasteczka Schulz nazywa ludkiem, beztroskim ludem Baala, czyni go niebacznym i skłonnym do zabawy. Nawet rewolucje mają tam kabaretowy charakter i nie prowadzą do żadnych zmian. Świat Schulza trwa w niezmiennej formie. W świecie istnieje powtarzalność struktur.
8. Mityzacja rzeczywistości
Związki z Mannem. Mit jest pewną historią, fabułą, której początki gubią się w pomroce dziejów, historia ta jest strukturą o względnie stałym porządku wewnętrznych relacji, ale o wymienionych elementach, dzięki czemu mit może funkcjonować w różnych czasach i kulturach. Elementy mitologiczne u Schulza – stereotypy fabularne (bunt młodych przeciwko porządkowi świata), motywy fabularne (ożywienia zmarłych bohaterów – kukły), przemiany ludzi w zwierzęta, eksperymenty naukowe lub magiczne. Maski i kostiumy. Obsesyjnie powracająca u Schulza opozycja motywu wędrówki oraz motywu zakotwiczenia w jednej, ograniczonej przestrzeni to wewnętrzny kompleks pisarza.
9. Księga
Mit Księgi to mit węzłowy, wokół którego grupują się najważniejsze treści pisarskiego przesłania. Księga to dziedzictwo duchowe po Ojcu – pierwiastek fizyczny. Księga i świat przenikają się wzajemnie, kartki są przewodnikiem po uniwersum. Dla Józefa Biblia jest skażonym autentykiem, falsyfikatem. To, co Józef chce odnaleźć, jest pewną jakością duchową. Nawiązując duchowa łączność z mitycznym praźródłem wszelkiego sensu, bohater Schulza może zostać artystą i filozofem – zrealizować się jako człowiek. Księga jest światem, prototypem wszystkich książek – mitów, literatury; jest lustrem, w którym przegląda się każda ludzka istota, wciela obecne w niej pragnienie ładu. Księga pobudza do twórczości
10. Język: metafizyka
Zmienność nastrojów towarzyszy działaniom bohatera, przyjmowaniu i odrzucaniu kolejnych ról, nie dotyczy zas samej esencji życia, głównego celu ludzkiej aktywności – poszukiwania Prasensu, istoty Bytu. Metafory – zestawienie zjawisk przyrodniczych, fizycznych z językowymi. Rolą poety nie jest kombinowanie słów w czysto językowe konstrukcje, ale powrót do stanu pierwotnej jedności słowa i rzeczy, redukcja komunikacyjnej funkcji języka.
Kaacha91