Przechadzki po cudownym świecie bajek polskich.doc

Przechadzki po cudownym świecie bajek polskich:

Wybitni pisarze w służbie "maleńkich obywateli"

Spis treści

Wprowadzenie
Bajeczka dziecięca – próba określenia gatunku
Od rzeczywistości do baśni jest tylko jeden krok
Rola baśni w wychowywaniu dzieci
Historia baśni w Europie
Baśń literacka w Polsce
Pisanie dla dzieci nazwane już literaturą dziecięcą. Od dydaktyzmu do artyzmu
Marii Konopnickiej książki z obrazkami
Naturalistyczna prawda w bajkach u schyłku pozytywizmu i odrodzenie bajki komicznej w okresie Młodej Polski
Okres Młodej Polski – początek “stulecia dziecka”
Przejście do współczesnych autorów bajek – Refleksje końcowe
Wartość fantazjowania czyli baśnie jako “symbole duszy”
Baśnie są dla nas wszystkich
Bibliografia

Wprowadzenie

Kraina baśni zawsze znajdowała się gdzieś daleko – za górami, za lasami, ale obecnie wydaje się nam jeszcze bardziej nierzeczywista. Poeci wyczarowali w swej wyobraźni cudowne zjawiska i umieścili w tej dziwnej krainie piękna i tęczowych marzeń.

W tym dziwnym świecie kędyś daleko,
Za siódmą górą, za siódmą rzeką,
Jaśniej się iskrzą słonka promienie,
Gadają ptaki, żyją kamienie,
W głos ludzką mową ropucha skrzeczy,
Zwierzęta mają rozum człowieczy,
Boć też i nieraz w zwierzęcym ciele

Zaklęty książę lat żyje wiele.

Jadąc przez puszczę głuchą, milczącą
Rycerz tam budzi księżniczkę śpiącą
Tam Tomciu Paluch w borach sosnowych
Wędruje w butach siedmiomilowych,
Złocistowłosa Królewna Śnieżka,
Kopciuszek gubi trzewiczek złoty –
I Bóg nagradza dobroć sieroty…”

Być wyrozumiałym dla starszych każdy potrafi, kto “wprawie piórem włada”, ale dać rozumieć dzieciom rzeczy trudne do zrozumienia, nie jest takie łatwe. Nie dość jest umieć jak czarodziej, zdejmować gwiazdy z nieba, pokazywać je z bliska i tłumaczyć wieczne prawa. Człowiek piszący dla dzieci musi być artystą, bo pełen najszlachetniejszych zasad i najwznioślejszych uczuć nie jest zdolny przelać w młode serca, jeśli nie ma daru przyobleczenia ich w piękną pociągającą formę. Dziecko, mały człowiek, nie przeżyło tego, co dorośli, nie rozumie, i nie może rozumieć ich wszystkich cierpień i radości, a gdyby nawet rozumiało czy jest słuszne wprowadzać dziecko od razu w zawiły świat tych walk wewnętrznych, zwątpień rozpaczliwych, tych smutków i tęsknot różnorodnych, czy nie należy raczej przygotować dziecko stopniowo do przyszłych walk i zapasów życiowych? “Ja widzę tylko jedną odpowiedź: niech prawdziwy poeta uzna, że społeczeństwo składa się nie tylko z członków dorosłych, lecz i z dzieci, i zechce czasem tych maleńkich obywateli obdarzyć utworami swego pióra.” — Tak właśnie pojmowała zadanie poetki Maria Konopnicka.

Ale nie zawsze myślano w ten sposób o dzieciach. Bohater dziecięcy dopiero w dobie pozytywizmu wyrósł do rangi wielkiego problemu społecznego i zaczęto pisać bajki epiczne dla dzieci. Przejrzyjmy teraz co to jest bajka i dokąd sięgają początki tego typu utworu literackiego. Co to za królestwo, które tylu bohaterów zdobywa w zakończeniu baśni? Pod hasłem bajka znajdziemy następujące określenia:

Jeden z najstarszych gatunków literackich: opowiadanie o treści fantastycznej, zmyślonej lub osnutej na podaniach, legendach. Niektóre bajki są oparte na ludowych motywach, te mają inną nazwę – baśń. Wydarzenia przedstawione mają moralistyczne uogólnienie lub zamierzenia dydaktyczno-wychowawcze.

Początki bajki literackiej są związane z postacią Ezopa, legendarnego poety starożytnej Grecji z VI. w. p.n.e. W Polsce rozwój bajki jest związany z literaturą Oświecenia, kiedy najpopularniejsze były tak zwane bajki epigramatyczne. “Młodość jest rzeźbiarką, co wykuwa żywot cały” — stwierdził Zygmunt Krasiński.

Utwory czytane w dzieciństwie są ważnym czynnikiem w kształtowaniu charakteru dziecka, to już było istotne, ale wyraźnie zaczęto wyznaczać granice literatury “o dzieciach” od tej “dla dzieci” dopiero w okresie pozytywizmu. Druga połowa XIX wieku to okres niezwykle ważny w dziejach rozwoju literatury dla dzieci. Zrodziła się wtedy świadomość potrzeby poszukiwań nowych form zdolnych przemówić do młodego odbiorcy. Coraz częściej zdarzało się, że autorom udawało się ukazać głębię dziecięcych przeżyć. Problemy wychowawcze, dydaktyczne i oświatowe stały się przedmiotem zainteresowania i troski całego społeczeństwa. Wtedy pojmowano dopiero “co wychowanie z dziecka zrobić może i powinno” i w ten sposób twórczość dla dziecka wyrosła do rangi “najwyższej sztuki”. W okresie realizmu i racjonalizmu w tendencjach wychowawczych możemy zaobserwować zjawiska upodobania formy bajki. Bajkę można było łatwo dostosować do aktualnych potrzeb wychowawczych. W tym okresie pisano bajeczki prawdziwe także w formie wierszowanej i baśnie oparte na motywach ludowych. Decydująco największą rolę odgrywała w tej dziedzinie wybitna poetka Maria Konopnicka. Pod jej piórem zrodziły się nieznane dotychczas w twórczości dla dzieci formy: jak wiersz liryczny i baśń literacka. Spomiędzy gwiazd literackich ona była pierwszą autorką, która zaczęła pisać dla dzieci, a drugim olbrzymem, który “rzucił ziarnko szerszego złota ze skarbów swego talentu” dzieciom, był Henryk Sienkiewicz.

Ale “baśniowy kwiat paproci” w świadomości istnieje jako nieuchwytny symbol. Nie można go dokładnie określić, a jeszcze trudniej osiągnąć. Bardzo trudno dojść do tego kwiatuszka i złapać go, mało kto go oglądał, a starzy ludzie wiedzą o nim tylko z posłuchów. Kto go jednak widział? Komu udało się uchwycić ten czarowny majak? Tacy słynni pisarze jak Józef Ignacy Kraszewski, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz i Maria Konopnicka.

Więc celem mojej pracy jest odkrycie tego, kiedy właśnie zaczęto pisać świadomie dla dzieci, jaka jest rola baśni w wychowaniu dzieci w różnych okresach, oraz analizować archetypy wzięte z ludowych baśni na podstawie wybranych bajek. Zamierzam pokazać w jaki sposób przekształcają, przebudowują pisarze pierwotne baśnie ludowe czyli co to jest bajka literacka. A na końcu pracy chciałabym wymienić parę słów o wpływie bajki na psychikę dziecka..

Bajeczka dziecięca – próba określenia gatunku

Literatura dla najmłodszych — są to najczęściej małe formy, pisane językiem zrytmizowanym i o charakterze strukturalnie mieszanym. Bajki – tym terminem w literaturze dla dziecka ogarnia się chętnie i bajkę zwierzęcą, i baśń, stosując go wymiennie z bajeczką, bajdurką itp. Bajką nazywa się w ogóle wszystko to, co zostało napisane dla dzieci i zawiera jakieś elementy fantastyki. Baśń (bajka magiczna) ma zbyt szerokie skrzydła, aby móc je rozwinąć swobodnie w wąskiej przestrzeni wiersza dla dzieci. Dlatego w dziecięcych utworach pojawia się tylko cień baśni, cień uliryczniony. Dla dzieci uformował się gatunek, który łączy w sobie elementy baśni i bajki zwierzęcej, fantastyki i magiczności z symboliką zwierzęcą i dydaktyką. To wszystko jest podane najczęściej wierszem w strukturze dialogu, stanowi miniaturę obu gatunków, jak i zawiera elementy innych gatunków. I tak powstaje bajeczka, ten mieszany gatunek poezji dla dzieci Bohaterami bajeczek są najczęściej zwierzęta, ale również rośliny – kwiaty, warzywa, grzyby. W bajeczce występują zwierzęta nie tylko cechami ich charakterów, ale również z cechami urody (jeż-igły, rak-szczypce). Zwierzęta z bajeczki bawią się, są dziećmi, odgrywają naiwnie rolę dorosłych. Ale we współczesnej bajeczce zwierzęta nie są .poprzebieranymi dziećmi, są sobą. Są traktowane w sposób naturalny i “po ludzku”. Zwierzęta, które rozumują i z którymi się rozmawia, nie są umownymi tworami bajki, są zbliżone raczej do swej roli w pieśni ludowej, gdzie człowiek w sposób naturalny i bezpośredni nawiązywał stosunek z przyrodą: z drzewami, rzeką, niebem, słońcem, burzą, nocą, wiatrem, deszczem czy zwierzętami – traktując je jako równorzędnych partnerów, należących do tego samego porządku świata. W bajeczce zwierzęta, przedmioty czy zjawiska przyrody zachowują się jak ludzie.

“Ani cienia w bajeczce okrutnych praw natury czy stosunków społecznych. Nie pesymizm bajki “oficjalnej”, szczególnie Ezopowej, ale optymizm, a przede wszystkim komizm charakteryzuje bajeczkę. Zwierzęta są komiczne. A będąc komiczne, nie mogą być straszne. Niektóre bajki indyjskie dowodzą, iż baśń i bajka mogą się pokazać w formie niezróżnicowanej, że utwór może być jednocześnie bajką i baśnią. Bajeczka literacka dla dzieci dokonała scalenia obu gatunków w miniaturową formę. Bajeczka jest miniaturą oraz swoistą kontynuacją ludowej bajki magicznej i zwierzęcej. Towarzyszem bajeczki jest najczęściej rym i przysłowie. Proponują podział bajeczki na pięć typów: bajeczkę liryczną, magiczną, narracyjną, dramatyczną i manualną.” Bajeczka liryczna nie musi być śpiewana, chociaż ma w sobie piosenkowej ekspresji: lubi układ zwrotkowy, refren. Bajeczka magiczna zbliża się do bajeczki narracyjnej. Jest to bajka o wyraźnie zaznaczonej strukturze epickiej. Częstym elementem jest w niej przysłowie użyte w różnych funkcjach. Bajeczka dramatyczna — strukturą jej jest zawsze dialog. Bajeczka manualna – może np. w całości odwołać się do palców — pantomima ręki.

Baśń to “jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowej. Jest to utwór o niewielkich rozmiarów, o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z magicznymi wierzeniami. Ukazuje dzieje bohaterów, którzy swobodnie przekraczają granice między światem realistycznym a siłami nadnaturalnymi.” Baśnie opowiadają o zwierzętach właściwościami ludzkimi, o smokach, o wiedźmach, o królewnach i królewiczach mieszkających w niesamowitych, zaczarowanych zamkach, o głuptasach poślubujących księżniczki, o kopciuszkach poślubianych przez królewiczów, o śpiących rycerzach. Bohaterami baśni są mocarze albo ludzie posiadający magiczne przedmioty, dzięki którym ich moc przewyższa siły normalnego człowieka. Tu bohater nie zna strachu i obok ludzi mądrych i sprytnych spotykamy tu często stuprocentowych głupców.

W baśniach występuje swoista etyka. Uczynki dobre zawsze otrzymają nagrodę, a złe otrzymają karę. Jest tu dobro i zło, odwaga i tchórzostwo, pracowitość i lenistwo, piękno i brzydota, metamorfoza człowieka w zwierzę, i przede wszystkim siły magiczne. W baśniach triumfuje wiara w człowieka, w miłość, poświęcenie i dobroć ludzka. Baśnie przekazują w symbolach uczucia i pragnienia. We wszystkich baśniach człowiek walczy ze złem, którego symbolem jest w pojęciu ludu diabeł. A akcja w baśniach rozgrywa się w krainach, “których nie znają mapy świata.”

Każda baśń nosi rysy charakterystyczne swojej ojczyzny i cechy wspólne narodów. Baśń była kiedyś źródłem marzeń dla ludu. Świat ten był nieosiągalny dla przeciętnego człowieka, szczęście mogło się zdarzyć tylko przy pomocy cudu. Stąd w baśniach tyle nieprawdopodobnych i fantastycznych zdarzeń i przedmiotów posiadających cudowną moc. Stąd są w baśniach marzenia o posiadaniu nadludzkich właściwości aby “ulżyć doli własnej”. Dlatego jest w baśniach tyle fantastycznych postaci, bohaterskich książąt i królewiczów, złotowłosych panien, siedmiogłowych smoków, czarnoksiężników, wróżek, mówiących zwierząt, cudownych przedmiotów np. siedmiomilowe buty, samonakrywające się stoliki, czapki niewidki, kije samobije, oraz cudowne zaklęcia. Bohaterowie wykonują w baśniach czynów niemożliwych, pokonują olbrzymów, ogromne smoki i wychodzą zwycięsko z każdej sytuacji a wszystko dzieje się dzięki pomocy magicznej. Bohaterami są zwykle mężczyźni, rzadziej bohaterką baśni jest kobieta. A jeśli tak, to zwykle jest to śliczna dziewczyna, skromna i dobra, ofiarna i bezinteresowna, prześladowana i krzywdzona przez otoczenie, ale w końcu, dzięki pomocy siły magicznej, nagrodzona i szczęśliwa na zawsze. Bohaterowie baśni to są albo sami mocarze Waligóra, Wyrwidąb , albo posiadają przedmioty magiczne, które “ustokrotniają” ich siłę. Potrafią oni rozmawiać ze zwierzętami, roślinami, które też mówią ludzkim głosem i pomagają im np. w poszukiwaniu kogoś bliskiego lub czarodziejskiego przedmiotu.

Jaki jest świat przedstawiony w baśniach? Jako dzieło literatury ludowej, baśń podejmuje tematykę z tzw. “wyższych sfer towarzyskich”. Tłem wydarzeń jest często dwór królewski, a bohaterami książę, królewicz, królewna, król, królowa itp. Świat królów nie opowiada o prawdzie, lecz o wyobrażeniach — jakie wytworzyli sobie biedni opowiadacze i słuchacze — o tych ludziach i ich życiu. Nie byli oni przecież dopuszczani do uczestnictwa w życiu prawdziwym bogatych ludzi, odtwarzali więc ten odległy świat jak oni wyobrażali to sobie. Więc baśń nie mogła dać rzeczywistego obrazu życia i nie taki miała cel. “Baśnie odbijały poglądy, wyobrażenia i dążenia ludzi.”

Interesująco przedstawione są w baśniach szczęście i rozum. Swoistą cechą baśni jest nielogiczność, więc rozum tu jest raczej zbędny, jedynie szczęście jest tu ważne, za którym ganiają bohaterowie. Wszystko jest podporządkowane pewnej ogólnej zasadzie, np. konieczności zwycięstwa dobra nad złem. W baśni na ogół dzieje się wszystko odwrotnie niż w rzeczywistości dziać się może. W większości baśni jednak zachowana jest zgodność fabuły z etyką: zło jest ukarane, a dobro nagrodzone. Postacie w baśni nie są zbyt mądre, nie widać z ich strony żadnego wysiłku intelektualnego, pomaga im we wszystkim siła magiczna. Czas i miejsce akcji, bohater i realia przekraczają w baśniach granice rzeczywistości. Akcja tych utworów rozgrywa się zawsze i nigdy, wszędzie i nigdzie, za górami, za lasami, dawno, dawno temu.

Baśń należy do prozy fantastycznej. Ale utwory fantastyczne popularnie nazywane są nawet w literaturze fachowej bajkami. W praktyce szkolnej i terminologii obiegowej funkcjonują terminy baśń i bajka. Znawczyni zagadnienia, Krystyna Kuliczkowska stwierdza, że w tej dziedzinie istnieje “chaos terminologiczny, który utrudnia orientację na terenie prozy fantastycznej”. Pytanie — co to jest bajka, baśń ludowa, baśń magiczna — pozostają nadal otwarte. Autorytet profesora Juliana Krzyżanowskiego sprawił, iż za nim zaczęto dzielić bajkę ludową na bajkę zwierzęcą i baśń magiczną. Anglicy używają terminów “fairy tale” (baśń czarodziejska) oraz “fantasy” (baśń literacka ). W Polsce funkcjonuje wyraz bajka na określenie różnych opowiadań fantastycznych o ludziach, zwierzętach oraz wytworów twórczości ludowej i literackiej. W praktyce szkolnej jednak programy i słowniki terminów literackich każą odróżniać pojęcia bajka i baśń.

Baśnie mówią o współżyciu człowieka z przyrodą, dlatego jest tak wiele bohaterów zwierzęcych w baśniach ludowych: łabędź, sójka, kruki, wilk, niedźwiedź, koń, wąż, żaba itp. Zwierzęta te pojawiają się w baśniach wielu narodów niezależnie od siebie, to świadczy o wspólnych cechach kultury umysłowej ludzi mimo braku bezpośrednich kontaktów. Baśnie literackie trochę różnią się od basni ludowych. Przekazują one artystycznie opracowane pierwotne wątki i motywy. Mają na celu przybliżenie czytelnikowi tradycji kulturalnych rodzimych i obcych. Na przykład pisarka polska Janina Porazińska wykorzystuje tradycyjne wątki — przygody Kopciuszka — dla ukazania polskiego obyczaju ludowego w okolicach Krakowa.

A więc bajka czy baśń? Które z tych słów lepiej określa to pojęcie – przeniesienie do krainy fantazji, tak odległej a jednak tak bliskiej rzeczywistości. Baśń i bajka – obie są stare jak ludzkość, obie są gałęziami tego samego pnia: są “wykwitem fantazji” pierwotnego człowieka.

“Są bajki krótkie i długie,
jedna piękniejsza od drugiej.
Mama je czyta Agacie,
wy też kiedyś poznacie.”
“W Krainie Baśni
cuda się dzieją.
Drzewa śpiewają
grzyby się śmieją.”

Więc pojęcie bajka używana jest w znaczeniu najszerszym i ponadgatunkowym jako syntetyczne określenie całej ogromnej grupy utworów dla dzieci, gatunki takie jak: bajeczka, bajka wierszem, bajka ludowa w opracowaniu artystycznym, baśń literacka.

Towarzyszmy baśni w dalszych wędrówkach, aby się dowiedzieć, w jaki sposób, pragnąc zapomnieć o rzeczywistości, potrafiła jednak odzwierczedlić współczesne sobie epoki. I jak z mitu religijnego trafiła do “kraju lat dziecinnych” i stała się radością małego i najmiłszym wspomnieniem dorosłego człowieka.

Od rzeczywistości do baśni jest tylko jeden krok

Baśniopisarze zazwyczaj albo opracowują istniejące już wątki ludowe, albo z elementów oryginalnych, z własnej wyobraźni budują b a ś n i e l i t e r a c k i e, baśnie artystyczne, w których też możemy nieraz rozpoznać motywy ludowe. Baśń ludowa wplątuje bohaterów– jak już wiemy – w niezwykłe przygody, daje im zadania ponad siły człowieka, każe walczyć z nadludzkim przeciwnikiem, przemienia kształty zaklinając ludzi w zwierzęta, tworzy tak olbrzymów i karzełki, syreny z rybim ogonem i skrzydlate elfy. W tym świecie występują postacie zaznaczone jednym rysem, prostymi uczuciami i naiwnym postępowaniem. Natomiast opracowywanie baśni dla dzieci wcale nie jest proste ani łatwe. Potrzeba do tego znajomość psychiki dziecięcej i wartości wychowawczych, potrzeba “subtelnego wyczucia klimatu i uroku baśni”, potrzeba przede wszystkim talentu poetyckiego. Pisarze, którzy przekazują wątek ludowy dzieciom, wzbogacają język, rozbudowują prymitywną kompozycję, uszlachetniają moralność która czasem jest surowa aż do okrucieństwa. W przeciwieństwie do baśni ludowej, która upraszcza charaktery, baśń literacka rezygnuje często ze skomplikowanej akcji i niezwykłych wydarzeń raczej uwypukla charaktery bohaterów. Nie wykracza z cudowności, buduje świat fantazji, bliski codziennemu życiu z elementów realistycznych. Sam Andersen, król bajek, dał doskonalą definicję bajki: “Mędrcy starożytni chytrze obmyślili, w jaki sposób można by ludziom mówić prawdę prosto w oczy nie robiąc tego w sposób grubiański. Pokazywali im dziwne lustro, w którym ukazywały się różnego rodzaju zwierzęta i dziwaczne przedmioty. Był to widok zarówno ciekawy jak budujący. Nazwali to bajką . I zależnie od tego, czy zwierzęta zachowały się głupio czy też mądrze, ludzie musieli przenosić ich zachowanie się na siebie i myśleć przy tym: To o tobie mówi bajka” Ale odnajdziemy tu dramat każdego człowieka, który nie znalazł w życiu szczęścia, albo przeszedł obok niego. “Motyw skarbów, które można mieć tylko dla siebie, za cenę egoizmu i samotności, wystawienie na próbę społecznych uczuć człowieka spotykamy często w baśni ludowej… Szczęście okazuje się złudzeniem: raz jeszcze los oszukał człowieka, ukazując mu nieosiągalne widmo.” Satysfakcje czytelnika dorosłego może być powrót do lektury dzieciństwa, odnalezieniem czasu utraconego, zadowoleniem, jakie daje spotkanie z obrazami i myślami prostymi, świeżymi, a nieraz i doskonałymi w swej prostocie. W współcześnie opracowywanych baśniach dla dzieci autorzy dbają o treści wychowawczej, dlatego ich tematem jest często “ochrona przyrody, kształtowanie właściwego stosunku do obowiązków i pracy, współżycie rodzinne, zagadnienia przyjaźni, odwagi, grzeczności oraz kultury życia codziennego. Ich bohaterami są ożywione zabawki, martwe przedmioty, drzewa, kwiaty, zwierzęta itp.”

We współczesnych baśniach literackich uniwersalne wątki i motywy powoli zostaną zastąpione nowymi wątkami. Baśń nowoczesna nie zajmuje się przeszłością ani odległymi krainami, znajduje tematy blisko, nadaje cudowną moc pospolitym przedmiotom, dzięki którym bohaterowie (ludzie współcześni) przenoszą się w inny, fantastyczny świat. Baśń współczesna wykorzystuje elementy fantastyki i nauki, mają związek z problemem epoki. Baśń literacka może być więc krótkim opowiadaniem, które składa się z niewielu epizodów, często łączy elementy epickie z lirycznymi, oraz dłuższym, rozbudowanym opowiadaniem, często wielowątkowym, zbliżającym się pod względem kompozycyjnym do powieści. Interesującym i inspirującym dla innych pisarzy okazały się baśnie literackie H. Ch. Andersena, który wyraża w swoich utworach nie tylko typowy dla baśni tryumf dobra i piękna nad złem i brzydotą, lecz również treści kryptobiograficzne (Brzydkie kaczątko) elementy krytyki społecznej (Nowe szaty cesarza) oraz ironiczne refleksje na ludzkie losy. On wprowadził do baśni tego typu problematyki i wiązało się to z istotnym rozszerzeniem jej czytelników. Baśń w ten sposób przestała być gatunkiem “infantylnym”, który był przeznaczony do zabawy i rozrywki dzieci, i stała się wypowiedzią literacką wyposażoną filozoficznymi znaczeniami. Ta tendencja “ufilozoficzniania” baśni literackiej można zauważyć w Polsce w okresie Młodej Polski, kiedy twórcy łączyli baśniową fantastykę z modernistyczną nastrojowością a także poszukiwaniem głębszych filozoficznych sensów fabuł baśniowych i ich motywów. Także większość baśni literackich protestuje przeciw szarości i nudzie codziennej rzeczywistości.

Rola baśni w wychowywaniu dzieci

Dyskusje toczyły się wśród pedagogów na temat pierwszeństwa wiedzy czy baśni. Były okresy kiedy przeceniano wpływ baśni w kształtowaniu osobowości dziecka, były też takie okresy kiedy zadano pytanie czy w ogóle ma baśń funkcję wychowawczą. Od początku XX wieku uważano, iż baśń wzbudza dążenie do indywidualnego szczęścia. Były okresy kiedy uważano, iż tylko literatura, która odtwarza realne życie, może pomóc w kształtowaniu materialistycznego światopoglądu i twórczej aktywności. Wtedy zalecano opowiadania o maszynach a nie o wróżkach. Badania psychologiczne, na przełomie wieku XIX i XX nie zostawiły wątpliwość iż baśń ludowa i literacka ma wpływ na wychowanie i kształcenie się osobowości dziecka. Baśń wprowadza dziecko wiernie do poziomu jego rozwoju psychologicznego, w tradycje kultury współczesnej. Podaje proste wersje prawd filozoficznych i moralnych dostosowane dla umysłu dziecka. W sposób obrazowy i atrakcyjny pokazuje model zachowań ludzkich. Podaje konkretne wzorce osobowe. Na zasadzie kompensacji przełoży do rzeczywistości niespełnione marzenia ludzkie (dlatego jest też kochana przez dorosłych). Mówi o spełnieniu pragnień, o pokonaniu rywali, o zniszczeniu wrogów. Ważną cechą baśni jest to, iż pozwala na przeżycie fantastycznej przygody o którym zwykle marzy młody czytelnik. Baśnie skłaniają dzieci do fantazjonowania, co niepokoi czasem rodziców i nauczycieli. Okazało się jednak, iż fantazja ma duże znaczenie dla rozwoju zmysłu dziecka, mimo to, iż niektórzy uważają, baśń przeszkadza w rozumieniu rzeczywistości. Psychoanalitycy twierdzą, iż baśń jest uzupełnieniem doświadczeń dzieciństwa, okresu pełnego czaru, tajemniczości otaczającego świata, toruje drogę dla wrażliwości i uczuć człowieka dorosłego. Okres dzieciństwa, “kraj lat dziecinnych”, zostaje na zawsze w pamięci człowieka i jest nierzadko póżniejszą kołebką poezji i sztuki. Dobrym przykładem jest między innymi twórczość A. Mickiewicza, J. Przybosia, J. Czechowicza, Cz. Miłosza i innych. Baśń jest najlepszym towarzyszem dziecka, przyjacielem, który wprowadza je, w jego okresach dorastania, do świata rzeczywistego. Baśń przemawia do psychiki dziecka, zarazem zachwyca i poucza. Jest dla dziecka całkowicie zrozumiałym dziełem Kształtuje uczucie i wyobraźnię dziecka, pobudza fantazję, ćwiczy pamięć i zdolności logicznego myślenia, rozwija myślenie intuicyjne, pokazuje związki między zjawiskami, rzeczami i ludźmi, pozwala zrozumieć ludzkie problemy i dążenia do dobra, piękna i szczęścia, uczy zasad moralnych i szlachetnego postępowania, wprowadza w rodzinną tradycję kulturową, pozwala poznać życie i obyczaje ludzi różnych krajów i różnych kultur.

W większości tekstów baśniowych wyrównuje się niesprawiedliwość. Od najdawniejszych po nasze czasy baśń służyła wzbudzaniu przeżyć, skłaniała do przemyśleń a także była rozrywką, bawiła słuchaczy. Człowiek pierwotny myślał magicznie, stwarzał sobie rzeczywistość, w której wszystko było ożywione, przepojone tajemniczymi siłami. Wierzył w magicznego wpływu na bieg zdarzeń, wierzył w czaru i zaklęcia. Chciał zdobyć władzę nad przyrodą, podchodził do niej wiarą, iż może on też władać tajemniczymi siłami. Tym czym tradycja jest dla człowieka pierwotnego, tym jest bajka dla dziecka. Dzięki temu, iż dziecko również pierwotnie myśli, jest ono skłonne ujmować wszystkie przedmioty tak, jakby były żywe, wierzyć w rzeczywiste istnienie duchów i czarów , tłumaczyć sobie zjawiska w sposób magiczny. Pracę umysłową dziecka psychologowie wyobrażają sobie jako szereg przebiegających “z kinematograficzną szybkością” obrazów, dlatego jest ważne iż w baśniach przemawiano do dzieci właśnie w ten sposób, słowami obrazowymi. Baśnie mówią krótkimi, przelatującymi, ale za to barwnymi i silnymi obrazami. “Gdy mówimy słowami popularnej książki, dziecko się nudzi, gdy opowiadamy coś słowami baśni, dziecko interesuje się treścią, nie spuszcza oczy z naszych ust, boi się opuścić choć jedno słowo, przeżywa opowiadanie, dodaje do treści, coś od siebie...” Więc język baśni jest najwięcej zrozumiały dla dziecka, bo jest prosty, a przede wszystkim jest obrazowy i dlatego najlepiej odpowiada myślom i pojęciom dziecka. Każde prawie słowo baśni jest tak silne i barwne, iż łatwo oddziaływa na wyobraźnię małego słuchacza. Baśń tworzy słowa nowe, krótkie, lecz dużo mówiące: czapka niewidka, dywan samolot, buty samoskoki itp. Jedno słowo trafnie w baśni podane daje obraz, zmusza umysł dziecięcy do pracy. Czytając: koń złotogrzywy — trzeba pomyśleć, jak taki koń wygląda, czy ma nogi takie, jak zwyczajny koń, czy też i nogi są inne? Albo : dywan samolot — czy ma skrzydła? Ta praca zmusza wyobraźnię dziecka do skupienia uwagi, żeby czegoś przypadkiem nie opuścić, bo każde słowo może mieć wielkie znaczenie. Często bywają w baśniach słowa dziwaczne, jednak dzieci je pamiętają, i lubią imiona cudzoziemskie, może dlatego, iż są one nowe, a przez to tajemnicze. Tak samo ważne są w baśni powtórzenia wyrazów i zwrotów lub zdań, które nadają baśni pewien rytm, pewną muzykalność. Język baśni jest tak prosty, jak język przypowieści którymi kiedyś opowiadali baśnie. Mówili przypowieściami aby być lepiej zrozumianym przez maluczkich też, którzy słuchają chętnie opowiadania.

Historia baśni w Europie

W dawnych czasach dzieci wzrastały w cieniu ludzi dorosłych, nie było dla nich specjalnie przeznaczonych tekstów do czytania lub opowiadania. W średniowieczu dzieci słuchały razem z rodzicami opowieści o wspaniałych przygodach rycerzy. W okresie odrodzenia do Europy przeniknęły opowieści o tematyce starożytnej. W XVII wieku wraz z rozwojem nauki (odkrycia geograficzne, wynalazki ) powstały w Europie szkoły świeckie, tzw. Akademie rycerskie dla chłopców. Zrodziła się naturalna potrzeba opracowania budujących tekstów dla młodocianego odbiorcy. J.Komensky opracował dla nauczania początkowego książkę z obrazkami: Orbis sensualium pietus (wydana także we Wrocławiu w roku 1667 pt. Świat zmysłowy w obrazkach). Opracowanie konkretnych tekstów dla potrzeb nauki dziecka w XVII wieku jest bardzo ważnym punktem rozwoju piśmiennictwa przeznaczonego dla najmłodszych. W XVII w. w purytańskiej Anglii opowiadania przekazywane dzieciom miały na celu przerażyć je wizją kar za grzechy. Dopiero w wieku XVIII powstały pierwsze prawdziwe utwory dla dzieci. Więc baśnie były znane wcześniej, ale nie były one tworzone z myślą o młodocianym odbiorcy.

W literaturze najwcześniej opracowano artystycznie baśnie indyjskie. Pierwszym zbiorem baśni, który możemy uważać za zbiór dla dzieci, są Historie i baśnie z dawnych czasów z pouczeniami moralnymi wydane w roku 1697, znane również jako Opowiadania Babci Gąski. Nie wszystkie te baśnie nadają się dla dzieci, ale o nich myślał kiedy zebrał je i opracował Charles Perrault (1628-1703) członek Akademii Francuskiej, dworzanin Ludwika XIV. On był wielkim przyjacielem dzieci (starał się np. uzyskać wstęp dla nich do ogrodów królewskich), podobno wstydził się trochę tego, że się zajmuje baśniami, i wydał je pod nazwiskiem swego syna. Baśnie te są autentyczne, Perrault słyszał je na pewno wtedy, kiedy starzy ludzie opowiadali. Te prawdziwe baśnie ludowe o surowej formie opracował autor ładnym językiem, wykwintnie, podkreślając jeszcze wierszowane morały. Niektóre wyraźnie adresowane do dorosłych, jak np. wierszyk kończący baśń o Czerwonym Kapturku, który przestrzega dziewczęta przed wilkami. Baśnie te trafiły prawdopodobnie wcześniej do dorosłych niż do dzieci. Po raz pierwszy spotykamy tu Czerwonego Kapturka, Śpiącą Królewnę, Kota w butach, Kopciuszka.. Dzieci i dorośli w wielu krajach poza Francją, szczególnie w Anglii, czytali Perraulta, ale dopiero późniejszym opracowaniom zawdzięczamy to, że wilk nie pożarł Czerwonego Kapturka.

W XIX w. baśń rozpowszechniona przez romantyków stała się odtąd cenionym gatunkiem literackim.W roku 1812 dwaj uczeni niemieccy, bracia Wilhelm i Jakub Grimm (1786-1852) wydali Kinder und Hausmärchen – Baśnie dla domu i dzieci. Jak sami twierdzą, nie mieli zamiaru zajmować się utworami dla dzieci, ale “poszukiwali źródeł ducha narodu niemieckiego”. Niestety baśnie Grimmów są chyba najokrutniejsze ze wszystkich baśni dla dzieci. W roku 1954 wydawcy zmienili zakończenia, “co może jest niedopuszczalne z punktu widzenia szacunku dla literatury klasycznej, ale konieczne i słuszne z punktu widzenia ludzi pragnących ocalić te piękne, pomimo całego okrucieństwa, baśnie dla licznych pokoleń czytelników. Baśnie Grimmów, oczyszczone z okrucieństwa, są idealnym przykładem baśni ludowej opracowanej dla dzieci. Zapoczątkowały one dziecięcą literaturę fantastyczną w Niemczech epoki romantyzmu, chociaż pierwotnie nie dla dzieci powstawały.

W roku 1809 w małym miasteczku duńskim urodził się największy baśniopisarz świata: Hans Christian Andersen (1805-1975). On s...