Benedict 220-381.doc

Ruth Benedict, Wzory kultury, przeł. Jerzy Prokopiuk, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2002, s. 220-381.

V

Dobu

Wyspa Dobu wchodzi w skład archipelagu d’Entrecasteaux w pobliżu południowego brzegu wschod­niej Nowej Gwinei. Dobu to lud mieszkający najdalej ze wszystkich na południu północno-zachodniej Mela-nezji, rejonu znanego nam najlepiej dzięki licznym publikacjom Bronisława Malinowskiego, poświęconym Wyspom Trobriandzkim. Te dwie grupy wysp leżą tak blisko siebie, że Dobuańczycy przeprawiają się stat­kami na Trobriandy w celach handlowych. Ale żyją w innym środowisku, są ludźmi o różnych tempera­mentach. Trobriandy to żyzne, nizinne wyspy, które dostarczają środków do życia w obfitości i bez trudu. Gleba jest tu bogata, a spokojne laguny pełne ryb. Wyspa Dobu natomiast stanowi skalisty, wulkaniczny teren, o skąpych osadach gleby, wody przybrzeżne są ubogie w ryby. Ludność wyspy wykorzystuje do ostat­ka istniejące bogactwa, chociaż w maleńkich rozpro­szonych wioskach w najbardziej pomyślnym dla nich okresie mieszkało nie więcej niż po dwudziestu pięciu ludzi, a dziś liczba ta spadła do połowy, podczas gdy gęsto skupiona ludność Trobriandów żyje bez trudu w dużych i blisko siebie położonych osadach. Dobuań­czycy są znani wszystkim białym werbownikom na tym obszarze jako łatwa zdobycz. Mając w perspek­tywie głód w rodzinnych wioskach, przystają chętnie [220/221] na pracę najemną, przyzwyczajeni do prymitywnego i skąpego jedzenia, nie buntują się przeciwko racjom, które otrzymują jako robotnicy*.

Jednakże reputacja, jaką mają Dobuańczycy na są­siednich wyspach, nie łączy się z ich ubóstwem. Znają ich tam raczej z tego, że są niebezpieczni. Są uważani za czarowników obdarzonych diabelską siłą i wojow­ników, którzy nie zawahają się przed żadną zdradą. Kilka pokoleń wstecz, zanim znaleźli się tu biali, Dobu­ańczycy byli ludożercami, i to w rejonie, gdzie wiele ludów nie jadało ludzkiego mięsa. Mieszkańcy sąsiadu­jących z nimi wysp uważają ich za okropnych dzikusów, którym nie można ufać.

Dobuańczycy w pełni zasługują na tę opinię. Są zdradzieccy i nie uznają żadnych praw. Nawet między nimi panuje nieograniczone prawo pięści. Nie mają sprawnie działającej organizacji Trobriandczyków, kie­rowanej przez cieszących się szacunkiem wodzów, i po­kojowej, stałej wzajemnej wymiany towarów i przywile­jów. Na wyspie Dobu nie ma wodzów i z pewnością brak tam jakiejkolwiek organizacji politycznej. Nie ma także praw w ścisłym tego słowa znaczeniu. I to wszystko nie dlatego, że Dobuańczycy żyją w jakimś stanie anarchii, jak „człowiek natury" Rousseau, nie skrępowani jeszcze umową społeczną, lecz dlatego, że formy społeczne istniejące na Dobu stawiają wysoko wrogość i zdradę jako szanowane w tym społeczeństwie cnoty.

Nic nie jest jednak dalsze od prawdy niż mniemanie, jakoby Dobu żyli w stanie anarchii. Organizacja społecz­na opiera się na zasadzie kół koncentrycznych, w któ­rych obrębie dozwolone są podyktowane tradycją formy [221/222] wrogości. Nikt sam nie wydaje żadnych praw, tylko zachowuje wrogość, na którą zezwala kultura w ramach właściwej, określonej grupy. Największe funkcjonujące zgrupowania Dobu stanowią jednostki lokalne złożone z czterech do dwudziestu wsi określanych wspólną nazwą. Jest to zarazem jednostka wojskowa, pozostająca w stanie permanentnej „międzygrupowej" wrogości w stosunku do wszystkich innych podobnych zgrupo­wań. Przed opanowaniem tych terenów przez białych nikt nie ośmielił się udać do obcej miejscowości, chyba tylko w celu najazdu i mordu. W jednym tylko wypadku miejscowości te wyświadczają sobie nawzajem pewną przysługę. W wypadku śmierci lub poważnej choroby, kiedy za pomocą wróżb trzeba wykryć winnego, spro­wadza się wróżbitę z wrogiej miejscowości. Nie wzywa się wróżbitów miejscowych, żeby nie narażać ich na niebezpieczeństwa towarzyszące wykrywaniu winowajcy za pomocą wróżb, lecz ściąga się z daleka specjalistę, któremu odległość daje pewną ochronę.

W istocie największe niebezpieczeństwo istnieje w ob­rębie samego zgrupowania. Istotną krzywdę wyrządzają sobie ludzie, którzy łowią ryby na tym samym brzegu i wykonują razem te same codzienne zajęcia. Niszczą nawzajem swe zbiory, wprowadzają zamieszanie w wy­mianie towarowej, powodują chorobę i śmierć. Do tych celów każdy rozporządza siłami magicznymi i, jak zobaczymy, korzysta z nich przy każdej sposobności. Siły magiczne są niezbędne w stosunkach międzyludz­kich danej miejscowości, ale uważa się, że nie działają one poza znaną i bliską grupą wsi. Ludzie, z którymi człowiek ma codziennie do czynienia, to czarownice i czarownicy, zagrażający jego interesom.

Wewnątrz tego lokalnego zgrupowania istnieje inne, w którym obowiązuje inny typ zachowania. Można zwrócić się do niego o poparcie w życiu. Grupą tą nie [222/223] jest rodzina, nie ma bowiem w niej ojca, czy jego braci i sióstr, ani rodzonych dzieci danego człowieka. Jest to trwała i nie rozpadająca się grupa z linii matrylinearnej. Jej członkowie, póki żyją, mają swoje ogrody i siedziby we wspólnej wiosce, po śmierci grzebie się ich na wspólnej działce na ziemi przodków. Centralnym miej­scem każdej wsi jest cmentarz zarośnięty krzakami rycynusa o błyszczących liściach. Na tym cmentarzu spoczywają krewni z linii matki, mężczyźni i kobiety, za życia „właściciele" wsi, teraz pogrzebani w jej cent­rum. Wokół niego grupują się domy o płaskich dachach należące do żyjących członków linii matrylinearnej. W obrębie tej grupy istnieje dziedziczenie i ścisła współpraca. Nosi on nazwę „mleka matki" - susu, a należą tu potomkowie żeńskiej linii oraz bracia tych kobiet w każdym pokoleniu. Nie obejmuje ona dzieci owych braci, te bowiem należą do wiosek swoich matek, to jest grup, wobec których żywi się na ogół największą wrogość.

Susu, często razem z inną, blisko spokrewnioną susu, zamieszkuje własną wieś, której odrębność jest ściśle przestrzegana. Na Dobu nie ma przypadkowego przycho­dzenia i wychodzenia ze wsi. Wokół każdej wsi biegnie ścieżka i ci, którzy mają przywilej podchodzenia tak blisko, po niej chodzą. Jak zobaczymy, dzieci mężczyzn z danej wsi po śmierci ojca zostają pozbawione nawet tego przywileju. Jeśli ojciec jeszcze żyje lub jeśli jest to wieś ich współmałżonka, mogą wejść za zaproszeniem. Wszyscy inni obchodzą ją bocznymi ścieżkami i nie wolno im się zatrzymywać. Nawet uroczystości religijne, święta zbiorów czy inicjacje plemienne nie są okazją do swobodnych zebrań. Dobu nie wyróżniają bowiem tego rodzaju okazji. Publiczny plac tańców u Trobriandczyków zastąpił u Dobu cmentarz położony w środku wsi. Dobuańczycy zbyt dobrze zdają sobie sprawę [223/224] z niebezpieczeństw grożących w obcych miejscach, aby oddalać się od domu z powodu jakichś zwyczajów towarzyskich czy religijnych. Zbyt dobrze zdają sobie też sprawę z niebezpieczeństwa czarów zazdrości, aby tolerować obcych we własnej twierdzy.

Oczywiście małżeństwo można zawrzeć tylko z kimś spoza tego zaufanego kręgu. Pozostaje ono w obrębie zespołu i dlatego łączy dwie wsie, między którymi panuje wrogość. Małżeństwo nie łagodzi tej wrogości. Od samego początku istniejące zwyczaje wzmagają walkę i urazy między grupami, które ono wiąże. To właśnie akt wrogości przyszłej teściowej zapoczątkowuje małżeństwo. Tarasuje ona sobą drzwi domu, w którym młody człowiek śpi z jej córką, i w ten sposób zostaje on schwytany i zatrzymany aż do publicznej ceremonii zaręczyn. Od osiągnięcia dojrzałości chłopiec co noc sypiał w domach niezamężnych dziewcząt. Na mocy prawa zwyczajowego własny dom jest przed nim za­mknięty. Przez kilka lat wymyka się, często zmieniając dziewczęta i opuszczając dom na długo przed świtem. Jeśli go w końcu złapią, to zazwyczaj dzieje się tak, dlatego że znużyły go częste zmiany partnerek i związał się trwałej z którąś z nich. Nie zachowuje już dawnej ostrożności i nie zrywa się tak wcześnie. Niemniej nigdy nie uważa się, że dobrowolnie przyjął na siebie zniewagę małżeństwa, a przeciwnie uważa się, że zostaje do tego zmuszony przez stojącą w progu starą wiedźmę, swą przyszłą teściową. Kiedy mieszkańcy wsi, krewni dziewczyny ze strony matki, ujrzą starą kobietę stojącą nieruchomo w drzwiach, zbierają się, młoda para na oczach gapiów schodzi z góry i siada na macie rozłożonej na ziemi. Mieszkańcy wsi przypatrują się jej przez pół godziny, a potem stopniowo się rozchodzą. Nie dzieje się nic więcej i właściwie do tego sprowadza się akt zaręczyn. [224/225]

Od tej chwili młody człowiek musi liczyć się ze wsią swej żony. Pierwsze żądania dotyczą pracy. Teściowa daje mu natychmiast motykę z poleceniem: „Teraz pracuj". Musi uprawiać ogród pod dozorem teściów. Kiedy oni gotują i jedzą, nie może zaprzestać pracy, nie wolno mu bowiem jeść w ich obecności. Stoi przed nim podwójne zadanie: kiedy skończy pracę przy bulwach teścia, czeka go jeszcze praca we własnym ogrodzie na gruntach swojej rodziny. Teść daje swobodne ujście swej żądzy władzy i swobodnie wykorzystuje ową władzę nad zięciem. Taka sytuacja trwa przez rok lub więcej. Ale nie tylko sam chłopiec zostaje uwikłany przez małżeństwo, również jego krewnych obciąża ono pewnymi zobowiązaniami. Ciężary nakładane na jego braci w formie dostarczenia koniecz­nych narzędzi ogrodniczych i kosztownego daru ślubnego są tak wielkie, że młodzi ludzie, kiedy zaręczy się ich brat, uciekają, angażując się u białych werbowników do pracy najemnej.

Kiedy członkowie susu pana młodego zgromadzą w końcu dary ślubne, zanoszą je uroczyście do wsi panny młodej. Wtedy zbiera się grupa złożona z braci i sióstr pana młodego, jego matki i jej braci i sióstr. Ojca się wyklucza, podobnie jak mężów i żony członków tej grupy oraz dzieci wszystkich mężczyzn. Zebrana grupa ofiarowuje dary susu panny młodej. Jednakże dwie grupy nie łączą się w przyjacielskiej zgodzie. Grupa panny młodej oczekuje na tę drugą na najdal­szym krańcu wsi. Goście zatrzymują się na skraju własnej. Ostentacyjnie zachowują się tak, jakby nie zdawali sobie sprawy ze wzajemnej obecności. Dzieli ich duża przestrzeń. Jeśli zauważą drugą grupę, spog­lądają na nią z nienawiścią.

Każde posunięcie przy zawieraniu małżeństwa ce­chuje podobna zimna formalistyka. Susu panny młodej musi udać się do wsi pana młodego i przejść przez nią [225/226] w uroczystym pochodzie, zabierając ze sobą dar w po­staci znacznej ilości niegotowanego jedzenia. Następ­nego dnia przychodzą krewni pana młodego, przynosząc rewanżowy dar w postaci bulw. Sama uroczystość ślubna polega na tym, że pan młody otrzymuje od teściowej w jej wsi łyżkę strawy przez nią przyrządzonej, a panna młoda dostaje to samo od świekry w wiosce męża. W społeczeństwie, w którym wspólne jedzenie dowodzi zwyczajowo stosunków poufałych, rytuał ten jest zupeł­nie właściwy.

Małżeństwo bowiem daje początek nowemu związ­kowi, w którym są w poszanowaniu zażyłość i wspólnota interesów. Mieszkańcy wyspy Dobu nie rozwiązują swych problemów małżeńskich, ignorując po prostu związki małżeńskie, tak jak to czynią liczne plemiona holenderskiej Nowej Gwinei, w których - podobnie jak u Dobu - istnieją silne klany. W tych plemionach krewni z linii matrylinearnej mieszkają razem, zbierają plony z pól i wspólnie organizują gospodarkę. Mężowie od­wiedzają żony w tajemnicy, nocą, lub spotykają się z nimi w buszu. Są to „mężowie" dochodzący, którzy w żaden sposób nie naruszają samowystarczalności grupy matrylinearnej.

Dobuańczycy natomiast mają wspólne pomieszczenie dla męża i żony i zazdrośnie strzegą spokoju we włas­nym domu. Para małżeńska stara się również wspólnie o plony z ogrodu dla siebie i swoich dzieci. Ale spełniając te dwa wymagania, które wydają się tak elementarne człowiekowi wychowanemu w cywilizacji zachodniej, Dobuańczycy stają przed bardzo trudnymi problemami. Do największej lojalności zobowiązani są wobec swojej susu. Jeśli para małżeńska miałaby nietykalny własny dom i ogród, to na czyim gruncie i pod czyim nie­przyjaznym okiem - susu żony czy susu męża? Problem ten rozwiązują dość logicznie w sposób zrozumiały, lecz [226/227] dość niezwykły. Od ślubu aż do śmierci małżeństwo mieszka na przemian we wsi męża i we wsi żony.

Co drugi rok każde z małżonków ma poparcie własnej grupy i ma przewagę w rodzinie, a w następnym roku ta sama strona jest ledwo tolerowanym przybyszem, który musi się kryć przed mieszkańcami wsi swego współmał­żonka. Skutkiem tego Dobuańczycy podzieleni są na dwie grupy, zawsze sobie przeciwstawne: do pierwszej należą ci, którzy pochodzą z linii matki - nazywa się ich właścicielami wsi; do drugiej zaś ci, którzy się w nią wżenili, oraz dzieci właścicieli - mężczyzn. Pierwsza grupa zawsze ma hegemonię i może stawiać w niekorzy­stnym położeniu tych, którzy przebywają we wsi jedynie czasowo, na skutek zawartego małżeństwa. Właściciele tworzą zwarty front, natomiast grupa obcych odznacza się małą spoistością. Zarówno zasady, jak praktyka Dobuańczyków przeciwstawiają się jednoczeniu dwóch wsi na skutek licznych związków małżeńskich. Im dalsze wsie wiążą się tego rodzaju związkami, tym goręcej związki te są aprobowane. Dlatego małżonków, którzy się wżenili, nic nie wiąże we wspólną susu. Istnieje jeszcze pewna kategoria totemiczna*, która wykracza poza granice zakreślone przez więzy grupy „lokalnej", ale u Dobu jest ona tylko pustą nazwą, pozbawioną funkcji i znaczenia, nie musimy brać jej pod uwagę, nie łączy bowiem praktycznie jednostek, które wżeniły się do danej wsi, a nie są z nią związane.

Społeczność Dobu, wykorzystując wszystkie środki, jakie daje tradycja, żąda, by w czasie rocznego pobytu we wsi małżonka drugi ze współmałżonków, znajdujący się na obcym terenie, był przedmiotem nieustannego poniżenia. Wszyscy właściciele wsi mogą mówić do niego po imieniu, jemu natomiast nie wolno nigdy [227/228] zwracać się do nich w ten sposób. Istnieje kilka powo­dów, dla których u Dobuańczyków nie używa się imion własnych, tak jak w naszej cywilizacji. Jednakże samo zwrócenie się po imieniu jest dowodem dużej poufałości. Jest także dowodem wyższości zwracającego się w ten sposób wobec tego, do kogo się zwraca. Ilekroć wieś daje lub otrzymuje dary z okazji zaręczyn, ślubu (te ostatnie są ponawiane co rok) lub śmierci, małżonek, który ożenił się z dziewczyną z tej wsi i przebywa tam od roku, musi zniknąć. Jest on zawsze „obcym".

Jednakże są to jeszcze najmniejsze zniewagi związane z jego sytuacją. Istnieje konflikt o wiele poważniejszego rodzaju. Wieś, w której para małżonków mieszka w da­nej chwili, rzadko jest zadowolona z zachowania mał­żonka, który przybył z zewnątrz. Ze względu na wiążącą się z małżeństwami wymianę, jaka istnieje między obu wsiami i która trwa z zachowaniem takich samych na ogół formalności od ślubu do śmierci jednego z małżon­ków, małżeństwo stanowi poważną inwestycję dla susu. Mężczyźni z linii matki mają ze względów ekonomicz­nych prawo do aktywnego udziału. Temu z małżonków, który znajduje się na własnym terenie, nietrudno jest zwrócić się do swej susu, a szczególnie do brata matki, o poparcie w sporach małżeńskich, które ciągle zdarzają się u Dobuańczyków. Brat matki zazwyczaj gotów jest aż nadto chętnie zgromić obcego publicznie lub wy­rzucić go - czy ją - z wioski i odesłać z manatkami przy akompaniamencie plugawych obelg.

Zdarzają się również pełne napięcia sytuacje bardziej intymnego rodzaju. Nikt nie oczekuje wierności ani od żony, ani od męża, i żaden Dobuańczyk nie powie, że mężczyzna i kobieta mogą znaleźć się choćby przez chwilę razem w jakichkolwiek innych celach, jak tylko natury seksualnej. Małżonek „obcy" w danym roku skory jest podejrzewać niewierność - i zazwyczaj ma po [228/229] temu powody. W przesiąkniętej podejrzliwością atmo­sferze wysp Dobu najbezpieczniejszym z nielegalnych związków erotycznych jest związek z „bratem" albo „siostrą", pochodzącymi z własnej wioski. W roku, w którym niewierny małżonek znajduje się we własnej wsi, okoliczności sprzyjają takiemu związkowi, a ze strony sił nadprzyrodzonych nic za to nie grozi. Opinia publiczna zdecydowanie potępia małżeństwa między „braćmi" i „siostrami" z jednej wsi. Obowiązująca wy­miana, związana z małżeństwem, między dwiema gru­pami w tym samym osiedlu, spowodowałaby rozłam we wsi. Ale cudzołóstwo w obrębie tej samej grupy jest tu ulubioną rozrywką. Sławią je nieustannie legendy, a fakt jego istnienia w każdej wsi jest od wczesnego dzieciństwa wszystkim znany. Jest to przedmiot naj­głębszej troski znieważonego małżonka. Przekupuje on (równie dobrze może to być ona) dzieci (własne lub cudze), by uzyskać informacje. Mąż tłucze garnki żony. Żona znęca się nad psem męża. Kłócą się ze sobą zażarcie, a żadna kłótnia nie może ujść uwagi miesz­kańców wsi, gdzie liśćmi kryte domy stoją bardzo blisko siebie. Zdradzony małżonek z furią wypada ze wsi. Ostatnim środkiem, którego chwyta się w bezsilnej wściekłości, jest próba samobójstwa za pomocą jednej z kilku tradycyjnych metod, z których żadna oczywiście nie kończy się fatalnie. Zazwyczaj zostaje uratowany, ale w ten sposób pozyskuje sobie uczucia susu swej żony; z obawy przed tym, co mogliby zrobić jego krewni, gdyby znieważonemu małżonkowi powiodła się próba samobójstwa, susu żony skłania się do bardziej pojed­nawczego zachowania. Jej członkowie mogą nawet od­mówić jakiejkolwiek dalszej interwencji w tej sprawie i małżonkowie pozostają razem, ponurzy i gniewni. W następnym roku we własnej wsi żona może wziąć odwet na mężu. [229/230]

Warunek wymagany przez Dobuańczyków, aby mąż i żona posiadali wspólne mieszkanie, nie jest więc bynajmniej sprawą tak prostą, jak to wydaje się nam w naszej cywilizacji. Okoliczności sprawiają, że wymóg ten jest czymś tak trudnym do zrealizowania, iż nie­ustannie zagraża małżeństwu i często je rozbija. Ze­rwane małżeństwa są nadzwyczaj częstym zjawiskiem, występującym pięciokrotnie częściej niż na przykład u Manu, w innej kulturze Oceanii opisanej przez dr. Fortune'a. Drugiemu dobuańskiemu wymogowi, sta­wianemu partnerom w małżeństwie, nadają równie trudny charakter instytucje kulturowe: wymaga się od nich, aby uprawiali ogród wspólnie dla siebie i swoich dzieci. Wymóg ten popada w konflikt z podstawowymi przywilejami i prerogatywami magicznymi*.

Ścisła wyłączność prawa własności na wyspie Dobu nie znajduje nigdzie silniejszego wyrazu niż w wierzeniach dotyczących dziedzicznej własności bulw. Dziedzictwo bulw przechodzi z pokolenia na pokolenia w obrębie susu w sposób równie oczywisty, jak krew płynąca w żyłach jej członków. Bulw nie gromadzi się nawet w ogrodach par małżeńskich. Każde z małżonków pielęgnuje własny ogród obsadzony bulwami własnej linii dziedzicznej i wzrost ich pobudza za pomocą magicznych zaklęć będących indywidualną i tajemną własnością jego susu. Powszechną zasadą społeczeństwa Dobu jest zasada, że tylko bulwy z własnej linii dziedzicznej będą rosły w ogrodzie - plon wydadzą wskutek magicznych zaklęć odziedziczonych wraz z sadzonkami. Opiszemy później wyjątek, jaki zwyczaj ten dopuszcza w praktyce. Nato­miast nie zezwala się na żadne wyjątki, jeśli chodzi o wspólne ogrody małżonków. Mąż i żona, każde osobno, [230/231] przechowują swoje sadzonki z zeszłorocznych zbiorów, sadzą je i odpowiadają za ostateczny plon. Na Dobu nigdy nie wystarcza żywności i wszyscy, jeśli chcą mieć bulwy potrzebne na sadzonki, chodzą głodni przez kilka ostat­nich miesięcy przed zasadzeniem kłączy. Największą zbrodnią u Dobu jest zjedzenie bulw przeznaczonych do sadzenia. Jest to strata nie do odrobienia. Powetowanie jej byłoby niemożliwością dla męża czy żony, ponieważ bulwy o innym pochodzeniu nie wyrosną w ich ogrodzie. Nawet własne susu nie jest w stanie odrobić tak oczywis­tej klęski, jak utrata sadzonek. Człowiek, który upadł tak nisko, że zjadł własne bulwy przeznaczone do sadzenia, nie może już liczyć na poparcie własnego klanu. Do końca życia pozostanie wiecznie głodnym włóczęgą.

Tak więc ogród męża i ogród żony są całkowicie oddzielone. Bulwy przeznaczone do sadzenia stanowią po wieczne czasy odrębną własność i rosną wraz z magi­cznymi zaklęciami również przekazywanymi osobno i nie składanymi do wspólnej puli. Złe zbiory w czyimś ogrodzie wywołują głęboką urazę i dają podstawę do kłótni małżeńskich i rozwodu. Jednak małżonkowie pracę w ogrodzie wykonują wspólnie; te ogrody stanowią nienaruszalną własność prywatną męża lub żony i ich dzieci, podobnie jak dom, natomiast płody z obu ogro­dów gromadzone są do wspólnego użytku.

Kiedy małżeństwo zostanie rozwiązane przez śmierć lub kiedy umrze ojciec - jeśli nawet ojciec i matka rozeszli się wiele lat przedtem - cała żywność pochodzą­ca ze wsi ojca, każdy ptak, owca czy ryba, staje się ścisłym tabu dla jego dzieci. Jedynie za życia ojca mogą je bez szkody spożywać, co stanowi niełatwe ustępstwo Dobu wobec faktu, że dzieci są wychowywane przez oboje rodziców. Podobnie w razie śmierci ojca zakazuje się dzieciom wstępu do jego wsi. Oznacza to, że kiedy tylko można już nie brać pod uwagę potrzeb związku [231/232] małżeńskiego, wieś matki zgłasza do nich pretensje, wzbraniając się przed wszelkim kontaktem z linią wyjętą spod prawa. Kiedy jako ludzie dorośli lub nawet starcy muszą zanosić jedzenie do wsi swego ojca w ra­mach wymiany obrzędowej, zatrzymują się bez ruchu z pochyloną głową na jej skraju, podczas gdy inni zanoszą do wsi to, co oni przynieśli. Czekają, dopóki tamci nie wrócą, po czym cały ten pochód kieruje się z powrotem do wsi matki. Wieś ojca nazywana jest „miejscem pochylenia głowy". Zakaz zbliżania się do wsi nieżyjącego małżonka jest nawet surowszy. Należy zatrzymać się w jeszcze większej odległości albo iść ...