SUBIEKTYWNY DOBROSTAN A ZDROWIE.pdf

Jadwiga Daszykowska

SUBIEKTYWNY DOBROSTAN A ZDROWIE

(Subjective well-being and health)

Streszczenie

W nauce istnieje wiele dowodów na zależność poczucia szczęścia człowieka od

stanu jego zdrowia. W niniejszym artykule podjęto próbę wyjaśnienia kwestii: na ile

stopień zadowolenia i satysfakcji z życia determinuje zdrowie. Wyniki badań

prowadzonych w psychologii i medycynie wydają się potwierdzać tą zależność.

Summary

There is much evidence in science confirming dependence of human happiness on

health. In the following article there have been made some attempts meant to tackle the

issue concerning life happiness and satisfaction being determined by health. The results

of the research carried out in psychology and medicine seem to confirm the said

dependence.

Wstęp

Psychologia posługuje się pojęciem dobrostanu (z ang. well-being ) na szerszą

skalę od drugiej połowy XX wieku. W 1974 roku w Social Indicators Research oficjalnie

użyto tej nazwy dla określenia zadowolenia i dobrego samopoczucia człowieka 1 .

Jednym z elementarnych wyznaczników dobrostanu i jakości życia jest stan

zdrowia jednostki (postrzegany obiektywnie i subiektywnie), o czym przekonuje wielu

znawców tej problematyki (stąd w medycynie i psychologii powstają kolejne teoretyczne

modele jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia – (z ang. Health Related Quality of

Life (HRQOL) 2 .

Autorzy dowodzą także kierunku zależności: subiektywny dobrostan (z ang .

subiective/psyhical well-bein g)  zdrowie. W niniejszym artykule autorka podejmuje

próbę analizy tej relacji w oparciu o przegląd literatury przedmiotu i wyników

dotychczasowych badań.

Empiryczne badania nad subiektywnym dobrostanem pojawiły się już na początku XX wieku (prowadzili

je między innymi: J. C. Flugel, G. Gallup, H. Cantril), jednakże rozwój nauki o dobrostanie notuje się na

koniec stulecia, zob. E. Diener, R. E. Lucas, S. Oishi, Dobrostan psychiczny. Nauka o szczęściu

i zadowoleniu z życia ( Subjective well-being: The science of happiness and life satisfaction , przekład

M. Szuster), [w:] J. Czapiński [red.], Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach

człowieka , Warszawa 2004, s. 35.

Zob. J. Daszykowska, Jakość życia w perspektywie pedagogicznej , Kraków 2007, s. 55-60;

J. Daszykowska, Health as the quality of life indicator (materiały niepublikowane).

Subiektywny dobrostan w terminologii naukowej

Pojęcie „dobrostan” pojawiło się w terminologii naukowej dzięki tendencjom

indywidualistycznym i szybkiemu rozkwitowi nauk humanistycznych, przede wszystkim

psychologii pozytywnej, w której postawiono tezę, iż osiąganie sensu i satysfakcji z życia

jest możliwe poprzez samorealizację człowieka 3 .

Jedną z najpopularniejszych polskich koncepcji definiujących dobrostan jest

„cebulowa teoria szczęścia” J. Czapińskiego. Autor pojęcie to określa jako subiektywnie

postrzeganą lub odczuwaną własną pomyślność, dobry stan własnego życia.

Według tego podejścia oceny dobrostanu można dokonywać na podstawie

pozytywnego bilansu doświadczeń na poziomie poznawczym (oznaczającego pozytywną

ocenę jakości własnego życia i perspektyw, np. myślę, że jestem usatysfakcjonowany

z mojej rodziny, pracy, wykształcenia) i na poziomie emocjonalnym (stanowiącego

przewagę przyjemnych odczuć, np. czuję, że jest mi w życiu dobrze) 4 . Podobnie, to jest

na poziomie poznawczym i emocjonalnym, dobrostan definiują E. Diener i F. Fujita 5 .

Dobrostan psychiczny (zgodnie z „cebulową teorią szczęścia”) składa się z trzech

poziomów: woli życia, najgłębszego i podstawowego poziomu, najmniej podatnego na

oddziaływanie czynników zewnętrznych i będącego warunkiem przetrwania człowieka;

ogólnego dobrostanu psychicznego (stanowiącego poziom drugi), oznaczającego

zadowolenie z własnego życia ujmowanego w całości; satysfakcji cząstkowych, czyli

sądów i odczuć, odnoszących się do poszczególnych dziedzin życia, jako najbardziej

zewnętrznego poziomu „przylegającego” do obiektywnych wydarzeń świata i warunków

życia 6 .

Wymienione poziomy dobrostanu są wrażliwe na negatywne doświadczenia

z zewnątrz. Najpoważniejsze konsekwencje dla stanu psychicznego człowieka mają

miejsce wówczas, gdy mocno zagrożony jest poziom pierwszy, czyli wola życia.

Człowiek może czerpać energię do jej wzrostu z czynników wewnętrznych, to jest

predyspozycji osobowościowych 7 .

Z punktu widzenia omawianej koncepcji oraz założeń pedagogiki i kręgu nauk

o edukacji, budowanie dobrostanu jednostki będzie możliwe poprzez wyzwalanie jej

potencjału życiowego, czyli zasobów fizycznych, psychicznych, społecznych,

duchowych (w tym ogólnie rozumianego zdrowia), które może wykorzystać w dążeniach

do samorealizacji, co w efekcie przyczyni się do uzyskania poczucia spełnienia w życiu.

Z wymienionym podejściem koresponduje koncepcja C. D. Ryffa i C. L. Keyesa.

Według autorów dobrostan obejmuje sześć aspektów: samoakceptację, pozytywne relacje

z innymi, autonomię, panowanie nad otoczeniem, cel życia i rozwój osobisty 8 .

Na podstawie tej interpretacji można przyjąć założenie, iż wskaźnikiem

subiektywnego dobrostanu nie jest szczęście człowieka samo w sobie, ale satysfakcja

z dobrego życia osiągana dzięki wartościom (wolności, odpowiedzialności, odwadze,

3 E. Diener, R. E. Lucas, S. Oishi, Dobrostan psychiczny …, dz. cyt., s. 35.

J. Czapiński, Szczęście – złudzenie czy konieczność? , [w:] M. Kofta, T. Szutrowa [red.], Złudzenia, które

pozwalają żyć , Warszawa 2001, s. 268.

Zob. E. Diener, F. Fujita, Social comparisons and subjective well-being , [w:] B. P. Buunk, F. X. Gibbons

[red.], Health, Coping, and Well-being , Mahwah, Nowy Jork 1994, s. 329-357.

J. Czapiński, Psychologia szczęścia, Przegląd i zarys teorii cebulowej , Warszawa 1994, s. 13-14.

7 M. Zatorski, W czterech ścianach szczęścia , „Psychologia Jakości Życia” 2002, t. 1, nr 2, s. 135.

Za: H. Triandis, Kultura a subiektywny dobrostan ( Cultural syndromes and subjective well-being ,

przekład: J. Kowalczewska), [w:] J. Czapiński [red.], Psychologia pozytywna …, dz. cyt. s. 333.

poczuciu własnej godności, rozumieniu i poszukiwaniu sensu, uczestniczeniu w życiu

drugiego człowieka, itd.), umożliwiającym kreowanie własnej egzystencji. Takim

wskaźnikiem będzie również, zdrowie, zadowolenie życiowe oraz możliwość

przejawiania i wykorzystania zasobów indywidualnych, intelektualnych i twórczych 9 .

Należy podkreślić, że wymienione poznawcze i emocjonalne wyznaczniki oraz

aspekty dobrostanu, uwarunkowane są wieloma wewnętrznymi i zewnętrznymi

czynnikami, a zasadniczym kryterium jest kontekst społeczno-kulturowy towarzyszący

człowiekowi w trakcie życia 10 , zatem od niego w dużej mierze wydają się zależeć jego

wiedza, przekonania, cele i aspiracje.

Według D. Kubackiej-Jasieckiej człowiek stanowi całość zintegrowaną

wewnętrznie i zintegrowaną z szeroko rozumianymi sytuacjami życiowymi, istniejącego

nie tylko w sytuacji, jako układzie relacji ze światem, ale również w systemie projektów

i perspektyw życiowych, jako układzie relacji z przyszłością 11 .

Nawiązując w tym miejscu do relacji: subiektywny dobrostan  zdrowie, można

postawić tezę, iż zarówno kryteria, w oparciu o które człowiek wartościuje życie (i jego

dziedziny), jak również wartości, cele i aspiracje związane ze zdrowiem można

kształtować poprzez troskę o kulturę wychowania (zdrowotną) w środowisku rodzinnym,

w szkole, w mediach, w miejscu pracy i wypoczynku, itp.

Współczesne rozumienie zdrowia

Zdrowie i chorobę człowieka na przestrzeni wieków rozważano w rozmaity

sposób. Podstawę do tej interpretacji zawsze stanowiły obowiązująca w danej epoce myśl

filozoficzna, wiedza o celu i sensie życia, o istocie człowieczeństwa oraz o jego

związkach z otaczającym światem 12 .

Stosunkowo dawno porzucono tradycyjne podejście biomedyczne

i patogenetyczną orientację zdrowia 13 , gdyż wykluczała ona postrzeganie zdrowia

i choroby w innych obszarach, niż biologicznym i medycznym.

Nawet pierwszej „pozytywnej” definicji zdrowia 14 sformułowanej przez

Światową Organizację Zdrowia (z ang. World Health Organization ), wydawałoby się

rewolucyjnej, gdyż uwzględniającej trzy jego wymiary: fizyczny, psychiczny i społeczny,

zarzuca się statyczność i trudność operacjonalizacji terminu „dobrostan” 15 .

We współczesnych koncepcjach zdrowie ujmowane jest holistycznie,

dynamicznie, wielowymiarowo i wielopoziomowo oraz systemowo, obejmuje

płaszczyzny: fizyczną, psychiczną, społeczną i duchową, oznacza proces autokreacji

w interakcji z wymaganiami otoczenia 16 . Dowodzi tego H. Sęk twierdząc, iż zdrowie jest

J. Daszykowska, Jakość życia …., dz. cyt., s. 62.

10 Tamże.

D. Kubacka-Jasiecka, Człowiek wobec zmiany. Rozważania psychologiczne , Kraków 2002, s. 12-14.

12 M. Kowalski, Teoretyczne podstawy refleksji o zdrowiu , [w:] M. Kowalski, A. Gaweł, Zdrowie. Wartość.

Edukacja , Kraków, 2006, s. 15.

Zob. J. Aleksandrowicz, W poszukiwaniu definicji zdrowia „Studia Filozoficzne” 1972, nr 9;

Według WHO „zdrowie, to nie tylko brak choroby czy kalectwa, ale pełny dobry stan fizyczny,

psychiczny i społeczny”, zob: Z. Juczyński, Szlachetne zdrowie, niech każdy się dowie , „Wychowanie

Fizyczne i Zdrowotne” 1999, nr 3, s. 95-97.

15 H. Wrona-Polańska, Zdrowie i jego psychobiologiczne mechanizmy , [w:] H. Wrona-Polańska, Zdrowie,

stres, choroba w wymiarze psychologicznym , Kraków 2008, s. 17.

16 Tamże, s. 19-21.

procesem wynikającym z wzajemnych wpływów dostępnych człowiekowi zasobów, jego

zachowania i codziennych wymagań życia. Oznacza proces wykorzystywania

potencjałów biologicznych, psychologicznych i społecznych do sprostania zewnętrznym

i wewnętrznym wymaganiom oraz osiągania celów indywidualnych i społecznych bez

chronicznego zaburzania dynamicznej równowagi 17 .

W nowoczesnym pojmowaniu zdrowia istotne jest położenie akcentu

na indywidualną odpowiedzialność za nie przez jednostkę. Implikacją wynikającą

z postawionej tezy jest określenie determinant zdrowia.

Według H. Wrony-Polańskiej są nimi twórcze myślenie, świadome,

odpowiedzialne podejmowanie decyzji i kreowanie życia sprzyjającego utrzymaniu

harmonii wewnątrz organizmu oraz harmonijnemu współżyciu z ludźmi, a także mądre

wykorzystywanie i pomnażanie własnych zasobów w celu utrzymania i podnoszenia

poziomu zdrowia 18 .

K. Denek wymienia poczucie własnej tożsamości człowieka, którego istotą jest

świadomość samego siebie oraz wolność jako czynnik decydujący o integracji

wszystkich elementów zdrowia 19 . Jednocześnie autor podkreśla rolę wartości, jako źródła

inspiracji i dyrektyw człowieka 20 .

Komplementarna idea zdrowia pozwala przypisać szczególne znaczenie edukacji

w kształtowaniu indywidualnych dyspozycji człowieka w zakresie troski o ten wymiar

życia 21 .

Subiektywny dobrostan jako predyktor zdrowia?

Współczesne definicje zdrowia nawiązują do nurtów humanistycznych

w medycynie i trendów współczesnej psychologii i ekologii. Zdrowie w tych ujęciach

występuje we wzajemnej relacji, jaka zachodzi między człowiekiem a jego otoczeniem

i jest procesem ukierunkowanym na zapewnienie dynamicznej równowagi. O jego

poziomie współdecydują czynniki patogenne, zaś do jego potencjałów zalicza się energię

witalną człowieka, jego odporność biologiczną, ale również przyrodnicze i społeczno –

kulturowe zasoby otoczenia, prozdrowotne i proekologiczne systemy wartości, a przede

wszystkim cechy psychiczne jednostki (na przykład wiedzę, racjonalność postępowania,

optymizm i poczucie sprawstwa) 22 . Wszystkie te cechy wyznaczają tzw. poczucie

koherencji (z ang. sense of coherence ), które stanowi złożone, globalne i względnie

trwałe przekonanie, że świat wewnętrzny i zewnętrzny jest przewidywalny i że zmiany

zachodzące są możliwe do opanowania oraz będą przebiegały w oczekiwanym

kierunku 23 .

H. Sęk, Psychologia wobec promocji zdrowia [w:] I. Henszen-Niejodek, H. Sęk [red.], Psychologia

zdrowia , Warszawa 1997, s. 51; por. prace B. Woynarowskiej, T. Kulik, J. Karskiego, I. Heszen-Niejodek.

H. Wrona-Polańska, Zdrowie …, dz. cyt., s. 21

19 K. Denek, Poza ławką szk olną, Poznań 2002, s. 124.

K. Denek, Ku dobrej edukacji , Toruń-Leszno 2005, s. 138.

A. Gaweł, Zdrowie jako przedmiot edukacji , [w:] M. Kowalski, A. Gaweł, Zdrowie …, dz. cyt., s. 113;

por. B. Wolny, Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia szansą dla kreowania zdrowego stylu życia ,

[w:] T. B. Kulik, B. Wolny, A. Pacian [red.], Edukacja zdrowotna w naukach medycznych i społecznych ,

cz. 1, Stalowa Wola-Lublin 2008, s. 473-477.

22 H. Sęk, Jakość życia a zdrowie , „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1993, z. 2, s. 114.

Zob. A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować ,

Warszawa 2005, s. 34, 35.

To złożone i całościowe podejście do problematyki zdrowia określa nowe

spojrzenie na zagadnienie jakości życia i dobrostanu. Z punktu widzenia zainteresowań

zdrowiem szczególnego znaczenia nabiera ocena subiektywnego zadowolenia

z fizycznego, psychicznego i społecznego funkcjonowania człowieka, bowiem w dużej

mierze zależy ono od znaczenia, jakie nadaje on wydarzeniom życiowym, od

wartościowania życia jako całości i poszczególnych jego sfer 24 .

Można przypuszczać, że wyższy poziom zdrowia wpływa zwrotnie na zasoby

warunkujące subiektywny dobrostan, zaś wysokie zadowolenie z życia ułatwia zmaganie

się z chorobą 25 (powoduje przesuwanie się w wymiarze: zdrowie – choroba w kierunku

bieguna zdrowia) i umacnia procesy równoważenia zagrożeń z zasobami 26 . Można

domniemywać, o obustronnej zależności tych zmiennych 27 , jednak nie można

kategorycznie przesądzać kierunku przedstawionej relacji. Może zdarzyć się, iż

w oparciu o niewłaściwą interpretację zjawisk dojdzie do powstania tzw. „złudzenia

patetycznego”, którego wynikiem jest uwzględnianie w obserwowalnych zjawiskach

jedynie łatwo dostrzegalnych obiektywnych wskaźników sytuacji (na przykład: można

stwierdzić, że osoba ciężko chora jest wyłącznie nieszczęśliwa, bez uwzględnienia

działań prewencyjnych i mechanizmów psychologicznych warunkujących dynamikę

subiektywnego dobrostanu) 28 . Pomimo to, wiele argumentów przemawia za uznaniem

subiektywnego dobrostanu jako czynnika sprzyjającego zdrowiu.

Radość życia i poczucie szczęścia nie jest niczym niezwykłym, lecz normą

(według badań R. A. Cumminsa i R. Veenhovena odsetek ludzi szczęśliwych w wielu

krajach oscyluje pomiędzy 60-80%) 29 nawet w czasach zagrożeń i katastrof. Zgodnie

z tzw. „prawem samospełniającej się przepowiedni” lepiej żyje się osobom pełnym

optymizmu i wiary w powodzenie i sukces 30 . W tym świetle wyraźnie wyłania się

kierunek relacji: subiektywny dobrostan – zdrowie. A. Antonovsky dowodzi, że ludzie

o silnym poczuciu koherencji mają tendencję do zachowań prozdrowotnych 31 , zatem

poczucie szczęścia wzmacnia wiarę człowieka w możliwości kontrolowania własnego

zdrowia.

Według C. Petersona, L. M. Bossio, D. Danner, D. Snowdowna i innych badaczy

(między innymi Rady Monitoringu Społecznego) 32 , występuje silna zależność, pomiędzy

subiektywnym dobrostanem a subiektywną oceną stanu zdrowia. Okazuje się, iż to

S. Steuden, W. Okła, Wprowadzenie w problematykę jakości życia , [w:] S. Steuden, W. Okła [red.],

Jakość życia w chorobie , Lublin 2006, s. 8.

M. Mesárošová, A. Kočišová, Psychologická dimenzia kvality vota pacientok s rakovinou prsníkov ,

[w:] M. Mesárošová, A. Ostró, Psychologické determinanty zvládania onkologických ochorení. Výskum

psychosociálnych aspektov rakoviny prsníkov , Košice 2007, s. 131.

26 J. Daszykowska, Jakość życia……., s. 57.

Zob. J. Daszykowska, Dobrostan psychiczny nauczycieli studiujących , [w:] H. Wrona-Polańska,

Zdrowie …, dz. cyt., s. 129.

Zob. J. Czapiński, Szczęśliwy człowiek w szczęśliwym społeczeństwie? Zrównoważony rozwój, jakość

życia i złudzenie postępu , „Psychologia Jakości Życia”, 2002, nr 1.

Niemal 76% Polaków deklaruje, że są ludźmi szczęśliwymi, zob. J. Czapiński, T. Panek [red.], Diagnoza

Społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków , Warszawa 2007.

J. Czapiński, Czy szczęście popłaca? Szczęście jako przyczyna pomyślności życiowej , [w:] J. Czapiński

[red.], Psychologia pozytywna …, dz. cyt., s. 235.

A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy …, dz. cyt., s. 34, 35.

32 Zob. Rada Monitoringu Społecznego, [on-line, dostępny 12. 12. 2008 r.] źródło: www.diagnoza.com

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: