Rezerwaty_i_parki_archeologiczne.doc

Roksana Chowaniec

Rezerwaty i parki archeologiczne oraz archeologia doświadczalna

Zagadnienia związane z archeologią doświadczalną oraz jej wykorzystywaniem jako formy prezentowania dziedzictwa archeologicznego nieprofesjonalistom, powinny być referowane w kontekście muzeów archeologicznych na wolnym powietrzu oraz centrów archeologii doświadczalnej.

Omawiając muzea na wolnym powietrzu nie wolno pominąć problematyki związanej z terminologią. Dr Tiberius Bader, dyrektor Keltenmuseum Hochdorf, wyodrębnił trzy grupy placówek muzealnych z rekonstrukcjami (BADER 1995). Grupa pierwsza to muzea archeologiczne na wolnym powietrzu z rekonstrukcjami z jednej lub wielu epok (przykładowo: Asparn, Haithabu, Biskupin, Liptovska Mara), parki archeologiczne (przykładowo: Xanten), pojedyncze rekonstrukcje (przykładowo: Straubing, Hochdorf). Druga grupa to instytucje archeologii doświadczalnej (przykładowo: Lejre, Butser Hill) oraz rekonstrukcje in situ wykorzystywane w celach naukowych (przykładowo: Torsburg). Grupa ostatnia obejmuje rekonstrukcje in situ z oryginalnymi pozostałościami archeologicznymi (przykładowo: Eketorp, Düppel, Biskupin), rekonstrukcje poza lokalizacją stanowiska archeologicznego (przykładowo: Asparn) (BADER 1995:168). Podział Badera jest w wielu miejscach niejednoznaczny, na co sam autor zwraca uwagę. Wiele placówek można zaklasyfikować do więcej niż jednej grupy, a czasem nawet do trzech jednocześnie. Przychylam się do opinii Wojciecha Piotrowskiego, iż podział ten jest wyrazem bezradności w stworzeniu uporządkowanej klasyfikacji (PIOTROWSKI 2006:331).

Rezerwat archeologiczny, czyli szczególny typ muzeum, jest obiektem zabytkowym lub zespołem obiektów in situ, mających za zadanie pełnienie funkcji edukacyjnych wśród społeczeństwa, szerzenie wiedzy na temat ochrony zabytków, popularyzowanie archeologii. Jest to również jeden z najlepszych sposobów ochrony stanowiska archeologicznego. Rezerwat archeologiczny jest to muzeum na otwartym powietrzu (ang. open air museum, niem. Freilichtemuseum), idealnie korespondujące z dydaktyczną stroną placówek o charakterze muzealnym (RENTZHOG 2001; MILISZKIEWICZ 2002; CHEW 2005).

Jedną z najistotniejszych cech rezerwatu jest istnienie pełnowymiarowych rekonstrukcji obiektów archeologicznych, odkrytych w danym miejscu w trakcie badań wykopaliskowych, wzniesionych zgodnie z danymi archeologicznymi i interpretacjami naukowymi (RENTZHOG 2007). Jedną z najważniejszych cech rezerwatów archeologicznych jest zaprezentowanie nieprofesjonalistom aktualnego stanu wiedzy archeologów o danym stanowisku archeologicznym. Przyciągają turystów i są przez nich wysoko cenione (BRZEZIŃSKI 2001b:112-115).

W obecnej chwili, na początku XXI wieku, na terenie całej Europy, funkcjonuje dziesiątki instytucji określanych mianem rezerwatu archeologicznego lub centrum archeologii eksperymentalnej. Pośród krajów, które przodują w liczbie placówek o tym charakterze, znajdują się: Niemcy, Dania, Szwecja, Wielka Brytania, Holandia i Belgia, a następnie Litwa, Słowacja i Węgry. Liczące się i znane jednostki działają na forum dwu organizacji zajmujących się problematyką związaną z archeologią doświadczalną oraz edukacją, a mianowicie EXARC[1] i EXAR[2].

Muzea archeologiczne na wolnym powietrzu mają dość długą tradycję (HUTH 1940; CZAJKOWSKI 1984; SCHÖBEL 1992-1996/1997; PIOTROWSKI 2006a). Pierwsze, nieudane próby rekonstrukcji stanowiska archeologicznego podjęte zostały na Knossos na początku XX wieku przez Arthura Evansa, który próbował zrekonstruować pałac minojski (LAPOURTAS 1955). Wraz z rozwojem zainteresowania wystawiennictwem w archeologii w latach trzydziestych XX wieku, rosła również popularność rekonstrukcji i parków na wolnym powietrzu (BRZEZIŃSKI 1998:64). Jako placówki o charakterze muzealnym zawsze chętnie przyjmowały nowinki wystawiennicze oraz edukacyjne, a ich charakter pozwalał na wdrażanie pomysłów, których realizacja w tradycyjnym muzeum nie mogłaby zakończyć się powodzeniem.

Moim zdaniem, pośród wielu tego typu placówek, dzisiaj funkcjonuje jedynie kilka, których działalność wystawiennicza, edukacyjna i popularyzatorska zasługuje w tym miejscu na szersze omówienie. Są to instytucje, które, wykorzystując różne metody nauczania, prężnie zajmują się promocją dziedzictwa archeologicznego. Do najbardziej znanych rezerwatów i parków archeologicznych oraz centrów archeologii doświadczalnej oraz tak zwanych centrów archeologii żywej należą: Lejre Forsøgscenter w Danii, Butser Ancient Farm w Anglii, Archeon oraz Historisch Openluchtmuseum w Eindhoven w Holandii, Valstybinis Kernavės Kultūrinis Rezervatas w Kernavė na Litwie oraz Muzeum Archeologiczne w Biskupinie w Polsce[3].

Wymienione powyżej placówki w celu popularyzacji archeologii wykorzystują eksperyment archeologiczny. Analizując różne metody edukacji można śmiało stwierdzić, że archeologia eksperymentalna jest jednym z najciekawszych i najbardziej kształcących sposobów prezentowania wyników naukowych badań archeologicznych szerokim grupom nieprofesjonalistów. Naukowy eksperyment archeologiczny polega na odtwarzaniu dawnych technik produkcji przedmiotów i sposobów ich używania, na rekonstruowaniu procesów związanych z życiem ludzi w przeszłości, na podstawie źródeł archeologicznych oraz ikonograficznych i epigraficznych[4].

Doświadczenia naukowe powinny być wykonywane z pewnymi założeniami: z reguły z użyciem tych samych narzędzi i technik produkcji oraz z przyjęciem warunku, iż nie mają na celu wykonywanie kopii artefaktu, ale są poznaniem całego procesu jego produkcji i użytkowania (COLES 1977:10-14). Pierwsze zarejestrowane próby doświadczeń archeologicznych pochodzą z lat dwudziestych XIX wieku ze Skandynawii i Wielkiej Brytanii[5]. To właśnie brytyjskie ośrodki badawcze zaczęły pod koniec XIX wieku tworzyć naukowe podstawy archeologii eksperymentalnej. Prekursorem był F.C.J. Spurrell, który swoje eksperymenty powiązał ze ścinaniem zbóż, obróbką drewna, kości i rogu. Wielkie odkrycia archeologiczne pod koniec XIX wieku wpłynęły na rozwój metod badawczych, w tym również tak zwanej „archeologii mokrej” oraz archeologii doświadczalnej.

Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku zaowocowały nowymi danymi popartymi eksperymentami w zakresie między innymi obróbki kamienia (Evans J.) i krzemienia, z wykorzystaniem uzyskanych kopii narzędzi do ścinania drzew (Lepic V., Smith G.V.), zbóż i innych roślin oraz obróbki kości i rogu (Spurrel F.C.J.). Wtedy też gen. Pitt–Rivers przeprowadził w Cranborne Chase w Dorset pierwsze obserwacje procesów erozyjnych nasypów ziemnych i fos, zaś w 1893 roku, przy okazji Międzynarodowych Targów w Chicago, próbowano łodzią typu wikińskiego przebyć Atlantyk (COLES 1977).

Na przestrzeni dziesiątek lat założenia archeologii doświadczalnej ulegały wielu przekształceniom, podczas których narodził się pomysł prezentowania rezultatów eksperymentów szerszej publiczności. Z czasem prezenterzy archeologii eksperymentalnej zaczęli w swoje eksperymenty angażować publiczność. Pokazy stały się na wskroś interaktywne i zdobyły zaufanie i zainteresowanie odbiorców.

Wydaje się, że pierwsze kroki w zakresie archeologii eksperymentalnej stawiano raczej nieświadomie. W 1910 roku członkowie oddziału towarzystwa „Deutsche Heimat” w Linz zbudowali naturalnej wielkości osiedle palafitowe w miejscowości Kammer nad jeziorem Atter. W ramach projektu wzniesiono pięć budynków, ulokowanych na drewnianej platformie (SCHÖBEL 1997). W 1922 roku rekonstrukcja została spalona, na potrzeby filmu Sterbende Völker, i jak się wydaje jest to chyba najwcześniejszy zapis archeologii doświadczalnej na taśmie (SCHÖBEL 1997:118, PIOTROWSKI 2006a:328). W tym samym roku otwarto jeden z pierwszych w Europie rezerwatów archeologicznych w Unteruhldingen, w którym z powodzeniem wprowadzono działania w zakresie archeologii doświadczalnej (AHRENS 1990). Na Pfahlbaumuseum Unteruhldingen składają się w chwili obecnej cztery osady, w sumie z dwudziestoma budynkami, datowanymi na lata 4000-850 przed Chr. (Ryc. 1).

Ryc. 1. Plan Pfahlbaumuseum Unteruhldingen z zaznaczonymi rekonstrukcjami i trasami zwiedzania. 1. Dom z epoki kamienia; 2. i 3. Osada z epoki brązu; 4. Tzw. Dom Pytań; 5., 6. i 7. Osada z epoki kamienia; 8. Domy eksperymentalne; 10. i 11. Budynki muzealne (źródło ilustracji: http://www.pfahlbauten.de z dnia 20 maja 2007 roku)

Unteruhldingen to centrum naukowe, popularyzatorskie i edukacyjne, z roczną liczbą odwiedzających zamykającą się w granicach trzystu tysięcy osób, z czego ponad jedna trzecia to uczniowie. Muzeum otwarte jest cały rok, wydaje swoje czasopismo „Plattform”, organizuje wiele imprez związanych z archeologią doświadczalną oraz promocją dziedzictwa archeologicznego regionu, jak również prowadzi projekt Steinzeit – das Experiment.

Przez ponad dwadzieścia lat czołowym centrum archeologii eksperymentalnej było Museumsdorf Düppel, będące częścią Stadtmuseum Berlin. Muzeum założone zostało w 1975 roku, w miejscu, w którym odkryto ślady osady słowiańskiej z XIII wieku (von MÜLLER 1986) i zrekonstruowano założenia mieszkalne służące od tej pory prowadzeniu eksperymentów archeologicznych (Ryc. 2).

Ryc. 2. Rekonstrukcja wioski słowiańskiej z XIII wieku. Museumsdorf Düppel – centrum archeologii doświadczalnej (fot. Bogacki M.)

Düppel przez wiele lat stanowiło wzorową placówkę dla instytucji o podobnych profilu (GOLDMANN 1990; PIOTROWSKI 2005). Wielką zaletą Museumsdorf Düppel jest hodowla i uprawa eksperymentalna, mimo, że w niewielkim stopniu nadal wykorzystywana jest w procesach dydaktycznych. Doświadczenia i spostrzeżenia pozyskane w trakcie realizacji Festynu Archeologicznego Wege in die Zukunft[6] w 2005 roku, w ramach Roku Polsko-Niemieckiego 2005-2006 pokazały, iż muzeum w Düppel ma spory, niewykorzystany potencjał naukowy i edukacyjny.

Jedną z najprężniej działających placówek muzealnych, prowadzących bogatą działalność edukacyjną, ściśle związaną z archeologią eksperymentalną, jest Lejre Forsøgscenter w Danii. Jest to instytucja prywatna, założona w 1964 roku przez Fundację Carlsberg (GRØNNOW 1998:3). Lejre nazywane jest centrum archeologii eksperymentalnej oraz „archeologii żywej”. Wydaje się, że sukces Lejre tkwi w zacieraniu różnic pomiędzy teraźniejszością a przeszłością, z zastrzeżeniem, iż prezentowane interpretacje są jednymi z wielu prawdopodobnych sposobów odtwarzania przeszłości (HANSEN 1982l HANSEN 1998; NICOLAJSEN 2005:87).

Głównym warunkiem edukacji w Lejre jest prezentowanie odwiedzającym przeprowadzanych na miejscu naukowych eksperymentów archeologicznych oraz nakłanianie gości do samodzielnego wykonania doświadczeń. Działania muzeum opierają się na trzech podstawowych założeniach – przedstawieniu zwiedzającym w zrozumiały sposób różnych kultur, prezentowaniu aspektów wykorzystania środowiska i surowców naturalnych oraz odpowiedzialności za wspólne dziedzictwo kulturowe i naturalne. Lejre uczy zwiedzających poprzez patrzenie, słuchanie, wąchanie, smakowanie i dotykanie. Od 1967 roku Lejre Forsøgscenter współpracuje ze Skoletjenesten – czyli z instytucją będącą odpowiednikiem polskiego kuratorium oświaty – prowadząc wspólnie stworzony program dydaktyczny w zakresie dziedzictwa kulturowego (BAY 2004:131). Rezerwat podzielony jest na kilka części (Ryc. 3). Tworzą go obozowisko z epoki kamienia, kurhan neolityczny, osada oraz miejsce obrzędów kultowych z epoki żelaza, targ wikiński, labirynt tańca, obszar eksperymentów archeologicznych, wiejska zagroda z połowy XIX wieku oraz teren warsztatów edukacyjnych.

Ryc. 3. Plan Lejre Forsøgscenter (źródło ilustracji: GRØNNOW 1998:20-21)

Do najciekawszych części rezerwatu należą obozowisko mezolityczne (Ryc. 4A), będące rekonstrukcją osady kultury Ertebølle (GRØNNOW 1998:24) oraz miejsce obrzędów kultowych z epoki żelaza, gdzie na drewnianych konstrukcjach zawieszono skóry koni, a wokół niewielkiego bagna poukładano inne przedmioty ofiarowane jako wota (Ryc. 4B). Niewielka dolina, podmokły teren, drzewa i krzewy wprowadzają odwiedzających w klimat miejsca, gdzie ówcześni mieszkańcy mogli odprawiać swoje obrzędy (GRØNNOW 1998:22-23).

B

A

Ryc. 4. A. Rekonstrukcja szałasu w obozowisku mezolitycznym (fot. Chowaniec R.). B. Rekonstrukcja miejsca kultowego z epoki żelaza. Lejre Forsøgscenter (źródło ilustracji: http://www.english.lejre-center.dk z dnia 20 maja 2007 roku)

Duża partia zajęć edukacyjnych związanych z eksperymentami archeologicznymi ma miejsce w obrębie rekonstrukcji osady z epoki żelaza, datowanej od II wieku przed Chr. po II wiek po Chr. Siedem pokrytych strzechą, różnej wielkości, domostw otoczonych zostało palisadą i płotami, wewnątrz których wypasa się owce, konie, bydło, a obok domów chodzą gęsi i kury (Ryc. 5). Poza główną częścią osady zlokalizowano warsztaty rzemieślnicze, piec do wypału ceramiki oraz do wypieków. Zwiedzający mają możliwość zamieszkania latem i jesienią w takich domach (GRØNNOW 1998:16-22).

Ryc. 5. Pięknie zlokalizowana osada z epoki żelaza. Lejre Forsøgscenter (źródło ilustracji: http://www.english.lejre-center.dk z dnia 20 maja 2007 roku)

Jedną z typowych dla Lejre form edukacji są szkolne obozy. W trakcie takiej zielonej szkoły dzieci wcielają się w różne role, co pozwala im zrozumieć wiele aspektów życia w przeszłości, takich jak podziały społeczne, relacje w rodzinach i społecznościach. Forma ta bezpośrednio angażuje uczestników i pozwala uczyć poprzez wykonywanie zadań manualnych (m.in. przygotowywanie pożywienia na ognisku, przędzenie wełny, orka). Uczniowie, w zrekonstruowanym środowisku z przeszłości, posługują się kopiami narzędzi pradziejowych, co pozwala im zrozumieć przed jakimi problemami stawali ówcześni ludzie (BAY 2004:133). Program dydaktyczny jest bardzo bogaty. Codziennie w osadzie z epoki żelaza prowadzone są warsztaty, podczas których przybliżane jest życie codzienne. Wiosną i latem, w weekendy, odbywają się zajęcia przedstawiające problematykę związaną z pożywieniem na przestrzeni wieków – jakie produkty jedzono, w jaki sposób były przygotowywane i jak smakowały. Nowym pomysłem, który narodził się w Lejre 10 lat temu, było stworzenie propozycji edukacyjnych dla całych rodzin oraz turystów szukających przygód w trakcie swoich wakacji. Zaproponowano im zamieszkanie w osadzie z epoki żelaza i życie zgodnie z prawidłami panującymi w tamtym okresie (BAY 2004:131). Podczas sezonu organizowane są również okazjonalne pikniki i festiwale. Na początku czerwca odbywa się festiwal opowieści; na przełomie czerwca i lipca można przeistoczyć się w archeologa i spróbować swoich sił w nowym zawodzie; w połowie lipca Lejre odwiedzają Galowie i Rzymianie, którzy prezentują swoje rzemiosło, uzbrojenie, sposoby walki, pożywienie i życie codzienne; na początku sierpnia odbywa się festiwal tatuaży inspirowanych wzorami z przeszłości; zaś w październiku można pooglądać spektakle teatralne opowiadające o wojownika z epoki żelaza oraz o wojnach przez nich prowadzonych (por.: http://www.english.lejre-center.dk z dnia 20 maja 2007 roku).

Ważne miejsce w dydaktyce zajmują również zwierzęta. W Lejre prowadzone są badania nad zachowaniem dawnych ras zwierząt – szczególnie tych, które żyły na terenie dzisiejszej Danii. Zwierzęta hodowane w centrum wykorzystywane są do tych samych celów, do których były wykorzystywane w przeszłości – ich mięso, mleko, jajka jako element diety, wełna i skóry jako surowiec na ubrania oraz jako siła napędowa do sprzętów rolniczych. Lejre dba nie tylko o rozwój intelektualny swoich gości. Ci, którzy chcą zasmakować prawdziwej przygody, mogą wziąć udział w tak zwanej „szkole przetrwania”. Zwiedzającym proponuje się wiele sportowych ćwiczeń na wolnym powietrzu, które mogą zrealizować w ciągu dnia lub też nocy. Ponieważ związane są z działaniami ludzi żyjących w przeszłości (ścinanie drzew siekierą kamienna, wykonanie dłubanki, gotowanie na ognisku, spanie w chacie), dostarczają przy okazji również wiedzy o dziedzictwie naturalnym i kulturowym (por.: GRØNNOW 1998).

Kolejnym miejscem łączącym z powodzeniem eksperymenty archeologiczne oraz edukację jest Butser Ancient Farm[7] w Wielkiej Brytanii. W obrębie muzeum znajdują się rekonstrukcje domostw z epoki żelaza, datowanych na III wieku przed Chr. (Ryc. 6).

Ryc. 6. Rekonstrukcje domostw z epoki żelaza. Ancient Butser Hill (fot. Shaw Chr.)

Pomysł muzeum powstał w 1970 roku, z inicjatywy Research Committee on Ancient Agriculture of the British Association for the Advancement of Science oraz Council for British Archaeology. Skansen nazwany Little Butser założony został w 1972 roku i składał się z budynków mieszkalnych, założeń gospodarczych wraz z odtworzoną eksperymentalnie hodowlą i uprawą. W 1974 roku zorganizowano pierwszy dzień otwarty dla publiczności. W 1976 roku zdecydowano się na wzniesienie rekonstrukcji w nowym miejscu tzw. Hillhampton Down, a w trakcie budowy zwrócono uwagę na udogodnienia dla publiczności oraz możliwości umieszczenia stanowisk edukacyjnych[8]. Butser Ancient Farm jest czymś w rodzaju otwartego laboratorium, w którym odtwarzanie przeszłości polega na przeprowadzaniu eksperymentów (REYNOLDS 1977; REYNOLDS 1979, REYNOLDS 1988), również z udziałem publiczności oraz jak najlepszej edukacji w zakresie dziedzictwa archeologicznego (REYNOLDS 1989, REYNOLDS 1998). Niedawno otwarto dla zwiedzających również rekonstrukcję willi rzymskiej ze Sparsholt, odkrytą w latach sześćdziesiątych XX wieku. Prace budowlane prowadzone były na oczach milionów widzów za sprawą programu Discovery Channel TV (DURRANI 2003). Muzeum cieszy się niezwykłym zainteresowaniem pośród grup szkolnych i kół miłośników archeologii, dlatego też program skoncentrowany jest przede wszystkim na tej kategorii odbiorców (Ryc. 7). Zachęcamy dzieci nie tylko, aby użyły swojej wyobraźni, lecz również, w miarę możliwości, aby użyły wszystkich pięciu zmysłów by doświadczyć tego, jakie mogło być życie w tamtych odległych czasach[9].

Ryc. 7. Warsztaty archeologii eksperymentalnej przeznaczone są dla wszystkich zwiedzających. Ancient Butser Hill (źródło ilustracji: http://www.butser.org.uk z dnia 23 maja 2007 roku)

Propozycje edukacyjne obejmują: opowieści o życiu ludzi w epoce żelaza, snute przy ognisku w jednym z okrągłych domów oraz różnorodne warsztaty interaktywne, które organizowane są w trakcie zwiedzania muzeum. Każda grupa może wziąć udział w budowie domu lub studni oraz w warsztatach tkackich, garncarskich, metalurgicznych. Muzeum organizuje ponadto specjalne kursy z archeologii doświadczalnej, na przykład budowa okrągłego domu, wykonywanie ziołowych lekarstw prehistorycznymi metodami, warsztaty garncarskie. Zaś kilka razy do roku organizowane są również „warsztaty archeologiczne”, w trakcie których uczestnicy zapoznają się z metodami pracy archeologów.

Edukację, poprzez archeologię doświadczalną, propaguje również Weald and Download Open Air Museum, zlokalizowane niedaleko miejscowości Singleton, w hrabstwie West Sussex, w Wielkiej Brytanii. Na ponad 16 hektarach malowniczego hrabstwa Sussex stworzone zostało centrum edukacji i archeologii „żywej”. Z założenia miejsce miało prezentować rekonstrukcje budynków, zabytków ruchomych oraz technik rzemieślniczych typowych dla południowo-wschodniej Anglii. Brian Phelan, nauczyciel odwiedzający regularnie muzeum, napisał: Przeszłość nie jest tu jedynie eksponatem; przywrócono ją do życia w starannie odtworzonych budynkach, w narzędziach i przyrządach, których użyto podczas wykonywania działań związanych z rolnictwem i budownictwem; w dłoniach rzemieślników i kobiet, które nadal wiedzą jak się ich używa[10]. Pracownicy dydaktyczni muzeum, w dużej części przy pomocy wolontariuszy, opracowali bogaty program edukacyjny, między innymi projekt Junior Friends. Szeroko zakrojone działania edukacyjne obejmują propozycje dla dzieci ze szkół lokalnych. Podczas spotkań weekendowych, uczestnicy zapoznają się z rzemiosłami oraz życiem codziennym rzemieślników. Muzeum organizuje również coś w rodzaju zielonej szkoły. Dzieci uczą się opisywać życie ludzi w przeszłości poprzez zabytki, nie tylko poprzez ich oglądanie, ale przede wszystkim poprzez czynności, które mogą nimi wykonywać. Dodatkową atrakcją dla uczestników jest konstruowanie, ze wszystkich dostępnych materiałów, wioski, miejsca produkcji węgla drzewnego oraz średniowiecznego fortu otoczonego palisadą (PHELAN 1987:12). W trakcie budowy uwagę zwraca się nie na dokładność w odtwarzaniu detali historycznych, ale na działanie, wczuwanie się w rolę, zauważanie codziennych problemów, z którymi stykali się ówcześni ludzie. Ważną rolę odgrywają także pytania, które zadają sobie uczestnicy takich warsztatów: jak długo trwała budowa domu? Jak smakowało jedzenie? Jakie je przyrządzano? Z założenia zajęcia nie mają zastąpić lekcji w szkole, muszą się z nimi uzupełniać, ponieważ jest to propozycja połączenia dwu różnych sposobów edukacji (PHELAN 1987:12).