artroskopia_stawu_kolanowego_w_ostatnim_dwudziestopicioleciu.pdf

Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska, 68 (1), 4751, 2003

Artroskopia stawu kolanowego w ostatnim dwudziestopięcioleciu

Jerzy Widuchowski

Oddział II i Ośrodek Chirurgii Kolana i Artroskopii, Wojewódzki Szpital Chirurgii Urazowej w Piekarach Śląskich

Streszczenie

W pracy na podstawie danych z piśmiennictwa oraz własnych doświadczeń przedstawiono rozwój artroskopii stawu kolanowego w latach

19752002. Zwrócono uwagę na pewną etapowość tego rozwoju w okresach: 19751980, 19811990, 19912002. Wskazano równieŜ na

aktualne miejsce, jakie zajmuje ta złoŜona metoda diagnostycznolecznicza w chirurgii stawu kolanowego. Słowa kluczowe: artroskopia,

staw kolanowy

Arthroscopy of the knee joint in the last twenty five years

Summary

This study presents, based on the literature data and own experience, the development of the knee joint arthroscopy in the years of 19752002

and its current trends

Key words: arthroscopy, knee joint

Staw kolanowy jest największym stawem ustroju ludzkiego,

ale równocześnie stawem najczęściej ulegającym uszkodzeniom

urazowym i najbardziej podatnym na wystąpienie róŜnego rodzaju

patologii. Urazowe obraŜenia stawu kolanowego stanowią 1530%

wszystkich obraŜeń ciała i występują one u osób w róŜnym wieku,

jednak najczęściej wśród ludzi uprawiających rozmaite formy

ćwiczeń fizycznych, szczególnie o charakterze sportowym [111].

Istnieje równieŜ wiele schorzeń, w trakcie których proces

patologiczny prowadzi do niszczenia najistotniejszych struktur

stawu kolanowego i w konsekwencji do znacznych zaburzeń jego

normalnego funkcjonowania [1115].

W ostatnim dwudziestopięcioleciu, dzięki wielu pracom

doświadczalnym i klinicznym, dość dobrze poznano anatomię i

biomechanikę stawu kolanowego oraz róŜne występujące w jego

obrębie patologie. W tym okresie czasu do rozpoznawania tych

patologii oraz ich leczenia wprowadzono wiele nowych metod, jak

np.: artroskopię, tomografię komputerową, tomografię rezonansu

magnetycznego, ultrasonografię i nowe techniki operacyjne.

Metody te w bardzo duŜym stopniu zmieniły stosowaną

dotychczas taktykę postępowania leczniczego. Niewątpliwie

największe znaczenie miało wprowadzenie w latach

siedemdziesiątych do leczenia uszkodzeń urazowych i schorzeń

stawu kolanowego artroskopii. Artroskopia, czyli endoskopowe

oglądanie wnętrza stawu, rozszerzona później o róŜne techniki

operacyjne, mimo stosunkowo krótkiej historii, została

zaakceptowana przez chirurgów na całym świecie. Artroskopia

zrewolucjonizowała postępowanie chirurgiczne w obraŜeniach i

schorzeniach stawu kolanowego, powodując jego radykalną

zmianę, dotyczyło to zarówno schematu diagnostycznego, jak i

metod właściwego leczenia [5, 11, 1525].

Za pionierów tej metody leczenia uwaŜa się Duńczyka

Nordentorfa, który w 1912 roku na 41. Kongresie Towarzystwa

Chirurgów Niemieckich doniósł o udanych próbach endoskopii

ludzkiego stawu kolanowego, Japończyka Takagi, załoŜyciela w

1918 roku Japońskiej szkoły artroskopii" oraz Szwajcara Birchera,

który w 1921 roku opublikował pierwsze wyniki wykonanych

przez siebie „arthroendoskopii" stawu

kolanowego [1618, 20, 22, 36]. Po II wojnie światowej, dzięki

pracom ucznia Takagi, Watanabe i konstrukcji przez niego

artroskopu, początkowo w Japonii, a następnie w Kanadzie, USA i

w Europie powstały ośrodki, w których rozpoczęto intensywne

prace nad zastosowaniem artroskopii, czyli oglądania wnętrza

stawu, w diagnostyce i leczeniu schorzeń stawu kolanowego.

Właściwy rozwój artroskopii rozpoczął się jednak dopiero w

latach siedemdziesiątych, kiedy to we wspomnianych ośrodkach

medycznych zgromadzono juŜ odpowiednie doświadczenia

pozwalające na coraz to powszechniejsze, a nawet rutynowe

stosowanie tej metody leczniczej. Do praktyki chirurgicznej

zaczęto stopniowo wprowadzać nowe terminy i określenia:

lecznicza artroskopia (therapeutic arthroscopy), artroskopowe

leczenie (arthroscopic therapy, arthroscopic treatment) oraz

zaczęto wyraźnie wyróŜniać artroskopię odnoszącą się do badania

stawu i stosowaną dla ustalenia właściwego rozpoznania:

artroskopia diagnostyczna (badanie artroskopowe, endoskopowe

badanie, artroskopowa diagnostyka, ang. diagnostic arthroscopy),

jak równieŜ artroskopię związaną procedurami chirurgicznymi:

artroskopia operacyjna (artroskopia chirurgiczna, artroskopowa

chirurgia, artroskopowa operacja, ang. operative arthroscopy).

Burzliwy rozwój artroskopii i coraz większe zainteresowanie się tą

metodą diagnostyczną i leczniczą przez wielu lekarzy wiązało się z

pewnymi problemami. W początkowym etapie artroskopia z

trudnością i pewnymi oporami torowała sobie drogę i stopniowo

zdobywała coraz silniejszą pozycje wśród procedur chirurgicznych

stosowanych w traumatologii i ortopedii. Wielu chirurgów ze

znanych ośrodków akademickich i medycznych sceptycznie

podchodziło do tej metody leczenia. Niewątpliwie przyczyną tego

stanu był fakt, Ŝe wielu z nich znakomicie opanowało

rozpoznawanie uszkodzeń i schorzeń kolana w oparciu o

obowiązujący w tym czasie schemat diagnostyczny oraz stosowało

sposób postępowania chirurgicznego oparty na duŜym,

wieloletnim, własnym doświadczeniu, a artroskopia właśnie

„zaburzała" ten schemat i sposób postępowania. Sceptycznie do tej

metody nastawieni lekarze ciągle podkreślali, Ŝe jest to zaglądanie

J. Widuchowski

stawu przez „dziurkę od klucza" zamiast przez „otwarte

drzwi" [9, 35, 36]. Mimo to z biegiem lat, wśród chirurgów

na całym świecie, wzrastała popularność artroskopii i okazało

się, Ŝe ta metoda określana jako „zaglądanie do stawu przez

dziurkę od klucza" daje o wiele większe moŜliwości ogląd

nięcia i oceny wnętrza stawu niŜ nawet najbardziej rozległa

artrotomia, jak równieŜ, Ŝe coraz więcej procedur chirurgicz

nych w obrębie stawu kolanowego moŜe być wykonywanych

z pomocą lub pod kontrolą artroskopii [1619,21, 27, 28]. Ta

wzrastająca, szczególnie od lat osiemdziesiątych, nie tylko

wśród lekarzy, ale równieŜ w społeczeństwie, popularność

artroskopii, miała związek z rozwojem i popularyzacją sportu

wyczynowego i rekreacyjnego u ludzi aktywnych zawodowo

oraz ściśle związanym z tym faktem występowaniem coraz

większej liczby obraŜeń stawu kolanowego [4, 8, 11]. Zaist

niało zapotrzebowanie na takie postępowanie lecznicze, które

cechowałoby się szybką, dokładną oraz pełną diagnozą i co

najwaŜniejsze mało inwazyjnym leczeniem z krótkim okre

sem wyłączenia z aktywności zawodowej i sportowej. Właśnie

artroskopia w porównaniu z innymi dotychczas stosowanymi

metodami leczniczymi spełniała wymienione oczekiwania

chorych i lekarzy. Niewątpliwie ten dynamiczny rozwój

artroskopii mógł mieć miejsce dzięki zastosowaniu, w końcu

lat siedemdziesiątych nowych systemów soczewkowych w

artroskopach i w światłowodach (systemy optyczne

Hopkinsa), wprowadzeniu na początku lat osiemdziesiątych

toru wizyjnego opartego na systemie video, jak równieŜ,

stałego udoskonalania sprzętu i instrumentarium (narzędzia

motorowe, elektrochirurgiczne, narzędzia wykorzystujące

promieniowanie laserowe lub tzw. „radiofrequency") oraz

związanego z nimi nowymi technikami operacji

artroskopowych [2931].

Obserwowany postęp i rozwój artroskopii przyczynił się

do rewolucyjnych zmian w całej chirurgii kolana. Najistot

niejszą konsekwencją stosowania artroskopii diagnostycznej

było najpierw zmniejszenie liczby, a następnie prawie całko

wite usunięcie tzw. artrotomii zwiadowczej ze schematu

diagnostycznego. Wprowadzenie zaś nowego instrumenta

rium i sprzętu oraz nowych chirurgicznych technik

artroskopowych spowodowało, Ŝe coraz więcej zabiegów

operacyjnych w obrębie kolana zaczęto wykonywać i

wykonuje się obecnie metodą zamkniętą, bez tradycyjnego

otwierania stawu, czyli artrotomii.

Siedząc rozwój i stosowanie artroskopii w chirurgii ko

lana na świecie moŜna zauwaŜyć pewną jego etapowość. W

końcu lat siedemdziesiątych i w pierwszej połowie lat

osiemdziesiątych dominowała artroskopia diagnostyczna oraz

były wykonywane proste zabiegi artroskopowe (usuwanie

ciał wolnych, biopsja maziówki, częściowa meniscectomia

itp.). W tym czasie wśród chirurgów występowała fascynacja

obrazem artroskopowym oraz dąŜenie do poznawania ana

tomii i patologii artroskopowej. ZauwaŜono znaczną róŜnicę

pomiędzy rozpoznaniami klinicznymi a badaniem artroskopo

wym. Johnson w 1981 roku porównując wyniki 2 229 wyko

nanych artroskopii stwierdził aŜ w 56% róŜnice w rozpoz

naniu patologii śródstawowej. W wielu przypadkach, szcze

gólnie w ostrych uszkodzeniach kolana, stwierdzano urwania

całkowite ACL, które nie wykazywało badanie fizykalne

(DeHaven 1980, Giląuist 1978). Zwrócono teŜ uwagę na

znaczną liczbę, dotychczas nie wykrywanej, patologii

chrząstki stawowej i w mniejszym stopniu równieŜ błony

maziowej. Na podstawie swoich materiałów klinicznych

wielu chirurgów starało się określić dokładność artroskopii

jako badania diagnostycznego. Casscells w 1971 roku wy

kazał, Ŝe artroskopia posiada 80% dokładności, McGinty i

Freedman w 1976 roku w materiale 225 przypadków kli

nicznych określili dokładność artroskopii na 90%, Henche

95%, a Dandy i Jackson w analizie 800 przypadków na 98%

[5, 12, 1518,22,27,32,33].

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych artroskopia sto

sowana była juŜ jako rutynowa metoda diagnostyczna oraz

obserwowane było coraz częstsze stosowanie, z ciągle wzras

tającym ich zaawansowaniem, artroskopowych operacji.

Stopniowo artroskopia operacyjna zaczynała dominować nad

artroskopią ściśle tylko diagnostyczną. RównieŜ stopniowo

zaczęto uŜywać nowych narzędzi artroskopowych, począt

kowo ręcznych, a następnie mechanicznych,

elektrochirurgicznych i wykorzystujących energię laserową. W

tym czasie artroskopię zaczęto równieŜ stosować w innych

stawach człowieka barkowy, łokciowy, skokowy, biodrowy i

mniejsze stawy kończyn [30, 34].

W latach dziewięćdziesiątych w większości ośrodków

medycznych na całym świecie artroskopia zajmowała jedną z

najwaŜniejszych pozycji w postępowaniu leczniczym w

uszkodzeniach i schorzeniach stawu kolanowego. Zdecy

dowanie przewaŜało juŜ w stosowanie artroskopii opera

cyjnej. Wynik badania artroskopowego przyjęto określać w

diagnostyce jako „złoty standard". W związku z coraz

większą popularnością wprowadzanych innych, nowych

diagnostycznych badań obrazowych stawu kolanowego, jak

np.: tomografia komputerowa, ultrasonografia, a szczególnie

tomografia rezonansu magnetycznego i co najwaŜniejsze

zdobywaniu coraz większego doświadczenia w interpretacji

otrzymanego obrazu zarówno przez wykonującego to badanie

lekarzyradiologów, jak i samych chirurgów, artroskopia

diagnostyczna zyskała „konkurencje", które to spowodowały

zmniejszenie liczby wykonywanych tzw. niepotrzebnych

artroskopii diagnostycznych (unnecessary arthroscopy) [1,

3539]. W tym czasie coraz więcej procedur chirurgicznych w

obrębie stawu kolanowego wykonywanych jest juŜ pod

kontrolą lub z pomocą artroskopii, czyli metodą zamkniętą,

procedur dotychczas wykonywanych po klasycznym otwarciu

stawu, czyli artrotomii. Dzięki artroskopii w tym okresie

czasu szybko rozwijają się nowe techniki operacyjne w chi

rurgii kolana wykorzystujące nowy, zaawansowany sprzęt i

instrumentarium (np. narzędzia elektrochirurgiczne, lase

rowe itp.). Stosowane są one w uszkodzeniach i schorze

niach: łąkotek (nowe techniki i sposoby szycia łąkotek,

przeszczepy, protezy, substytuty), chrząstki stawowej (plas

tyki mozaikowe, transpozycje chrzęstnokostne itp.) i więzadeł

krzyŜowych (plastyki i rekonstrukcje), w świeŜych i prze

wlekłych niestabilnościach rzepki (zwichnięcia) oraz w zła

maniach dostawowych [40]. Artroskopię stosuje się z duŜym

juŜ powodzeniem u dzieci i u dorastającej młodzieŜy [13,

Artroskopia stawu kolanowego w ostatnim dwudziestoleciu

4143]. Rutkow w swojej pracy wykazał, Ŝe w USA w 1994 roku

wzrosła o 150% liczba wykonywanych artroskopii w porównaniu

z rokiem 1983 oraz, Ŝe artroskopią jest 7. w kolejności najczęściej

wykonywaną procedurą chirurgiczną [44]. Artroskopię zaczęto

stosować w zapaleniach stawu, w tym równieŜ bakteryjnych i w

reumatoidalnym zapaleniu stawów. Zanotowano pierwsze próby

stosowania artroskopii w schorzeniach zewnątrz stawowych

kolana (cysty dołu podkolanowego, zapalenie kaletek, przewlekłe

schorzenia aparatu wyprostnego) [4548].

Wobec tej coraz większej popularności artroskopii zaczęto

zastanawiać się: czy artroskopia moŜe i powinna być wykonywana

przez kaŜdego chirurga ortopedę? [39, 4951 ] Grupa znakomitych

chirurgów amerykańskich: McGinty J. B., Johnson L. L., Jackson

R. W., McBryde A. M., Goodfellow J. W. odpowiedziała na to

pytanie: artroskopia, powinna być wykonywana przez biegłego i

wprawnego chirurga artroskopowego z dobrym treningiem i ciągłą

praktyką [38]. Zwrócono więc uwagę na konieczność

odpowiedniego szkolenia przyszłych artroskopistów, a

Amerykańskie Towarzystwo Artroskopowe (AANA) określiło

poziomy zdobywanych umiejętności i wprowadziła odpowiednie

certyfikaty. W Europie natomiast zaczęto organizować cały szereg

kursów o charakterze lokalnym lub międzynarodowym w

najlepszych, w tym czasie, ośrodkach chirurgii kolana

akredytowanych lub aprobowanych przez towarzystwa naukowe

krajowe lub zagraniczne (AGA, ESSKA, ISAKOS). Ostatnio do

prawidłowego szkolenia, obok np. ćwiczeń na fantomach, uŜywa

się treningowych urządzeń komputerowych dających wirtualną

rzeczywistość (VR) lub środowisko wirtualne (VE) [52, 53].

O aktualnym zainteresowaniu chirurgią kolana i problemach w

stosowaniu artroskopii w latach 19752001 świadczy liczba i

tematyka doniesień i prac naukowych przedstawianych w róŜnych

formach na kongresach i sympozjach nie tylko wymienionych

waŜniejszych towarzystw naukowych, lecz równieŜ

organizowanych w ramach regularnych międzynarodowych lub

krajowych spotkań chirurgów, ortopedów i lekarzy sportowych,

np. w ramach American Academy of Orthopaedic Surgeons,

SICOT, EFORT, itp., a w Polsce zjazdy i kongresy naukowe

PTOiTr, PTMS i publikowanych w znanych czasopismach

chirurgicznych i ortopedycznych np.: Journal of Bone Joint

Surgery, Trauma, Clinics in Sports Medicine, Current Opinion in

Orthopedics, The American Journal of Knee Surgery, Arch.

Orthop. Trauma Surg., Clin. Orthop, Orthopedie, w Polsce

Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska.

W 1991 roku znakomity angielski specjalista w chirurgii

kolana i artroskopista D. Dandy zauwaŜył: „piętnaście lat temu

artroskopia była prawie nieznana, mało kto o niej słyszał, a dzisiaj

w wielu krajach jest najczęściej wykonywaną operacją

ortopedyczną i jej popularność ciągle wzrasta". Z perspektywy

czasu moŜna stwierdzić, Ŝe ta popularność i popularyzacja

artroskopii przyczyniła się do zapoczątkowania nowej ery w

chirurgii kolana. Obecnie uwaŜa się, Ŝe na świecie wykonuje się

ponad 1,5 miliona artroskopii rocznie. W USA 300 tys. artroskopii

rocznie wykonuje ponad 14 tysięcy chirurgów, a ponad 1/3

wszystkich procedur orto

pedycznych obecnie jest wykonywana w tym kraju aitroskopowo

[44]. Brak jest dokładnych i oficjalnie publikowanych danych

odnośnie liczby wykonywanych artroskopii w Europie. Według

Krudwiga [42] w Niemczech w latach 1995 i 1996 wykonano

około 400 tysięcy artroskopii stawu kolanowego. Z innych danych

przedstawianych w czasie Międzynarodowego Kursu

zorganizowanego przez ESSKA w Budapeszcie (24.11.2001)

wynika, Ŝe liczba wykonywanych rocznie artroskopii wynosi:

Rosja 2025 tysięcy, Węgry 10 tysięcy, Słowenia 3,5 tysiąca,

Rumunia 2,5 tysiąca, Estonia 2 tysiące, Łotwa 800. W Polsce

liczba ta szacowana jest na 1520 tysięcy (Górecki, Trzaska).

Zdaniem wielu autorów artroskopia stała się w ostatnim okresie na

świecie najbardziej popularną procedurą chirurgiczną, która

wykonywana jest nawet w małych szpitalach [42, 44].

Obecnie w ortopedii, a szczególnie w chirurgii kolana,

artroskopia uwaŜana jest za złoŜoną metodę

diagnostycznooperacyjną, która ma ugruntowaną juŜ pozycję

zarówno w rozpoznawaniu istniejącej patologii, jak i we

właściwym jej leczeniu [25, 54]. W piśmiennictwie moŜna spotkać

się z wyróŜnianiem artroskopii diagnostycznej i operacyjnej, choć

w praktyce chirurgicznej, w zasadzie, nie ma tak do końca

wyraźnego rozgraniczenia pomiędzy tymi artroskopiami. W

przypadkach stwierdzenia uszkodzeń lub schorzeń w stawie,

artroskopia dotąd diagnostyczna moŜe być rozszerzona o

procedury określane jako artroskopia operacyjna. RównieŜ kaŜda

planowa artroskopia operacyjna lub inna procedura wykonywana z

pomocą artroskopii poprzedzona jest zawsze dokładną oceną

wnętrza stawu, czyli artroskopia diagnostyczną. Wielu autorów

podkreśla, Ŝe trafność rozpoznań patologii stawu kolanowego za

pomocą artroskopii wynosi 96100% [1116, 25, 41, 42, 55]. W

wielu specjalistycznych ośrodkach chirurgii kolana na świecie aŜ

90% wszystkich procedur operacyjnych w obrębie stawu kolano

wego wykonywanych jest z pomocą lub pod kontrolą artroskopii

[14, 25]. Określa się je jako artroskopowe procedury chirurgiczne

(arthroscopic surgical procedures). Do tych procedur naleŜą

artroskopie operacyjne (operative arthroscopy, arthroscopic

operation), np. meniscectomia lub szycie łakotki, usunięcie ciała

wolnego, szycie więzadeł krzyŜowych, opracowanie ognisk

chondromalacji lub uszkodzeń chrząstki stawowej, boczne

uwolnienie rzepki, synovectomia itp., jak równieŜ operacje

chirurgiczne z asystą lub z pomocą artroskopii

(arthroscopicallyassisted surgery, arthroscopic assislance

surgery), gdzie artroskopia pomocna jest na pewnych etapach

właściwego zabiegu operacyjnego, np.: rekonstrukcja więzadeł

krzyŜowych (wykonanie kanałów kostnych, wprowadzenie i

ustabilizowanie przeszczepu), repozycja i zespalanie złamań

dostawowych, w tym równieŜ rzepki, operacje świeŜych lub

nawracających zwichnięć rzepki, operacje torbieli dołu

podkolanowego, itp. Wielu chirurgów uwaŜa, Ŝe prawie wszystkie

operacje wykonywane dotychczas w obrębie stawu kolanowego,

nawet na drodze szerokiej artrotomii, poza oczywiście całkowitą

ailoplastyką, moŜna wykonać artroskopowo lub z pomocą

artroskopii [14, 25, 54].

Korzyści ze stosowania tej mało inwazyjnej, złoŜonej

diagnostycznoleczniczej metody leczenia, jaką jest artro

J. Widuchowski

skopia, w uszkodzeniach i schorzeniach stawu kolanowego

są oczywiste: małe cięcia skórne, krótki pobyt w szpitalu,

mała liczba powikłań, krótszy okres rehabilitacji, a tym

samym szybszy powrót chorego do poprzedniej aktywności

zawodowej, czy sportowej [3, 1012, 16, 22, 56].

Jak juŜ wspomniano wcześniej, artroskopia, jako metoda

diagnostyczna i równocześnie lecznicza, dramatycznie zmie

niła chirurgiczne podejście do diagnostyki i leczenia patologii

stawu kolanowego. Dzięki wysokiej czułości diagnostycznej

ułatwia ona rozpoznawanie i bardzo często decyduje o wybo

rze sposobu leczenia. Artroskopia pozwala na bezpośrednie

skontrolowanie jamy stawowej, ocenę rozległości i stopnia

zaawansowania schorzeń i uszkodzeń róŜnych struktur śród

stawowych. Główną zaletą stosowania artroskopii w chirurgii

kolana jest, oprócz diagnostyki, moŜliwość jednoczasowego,

definitywnego leczenia chirurgicznego (artroskopia opera

cyjna). Stały rozwój róŜnych technik artroskopii operacyjnej

spowodował, Ŝe techniki te stały się alternatywnymi meto

dami dla wielu dotychczas stosowanych metod operacyjnych

uwzględniających otwarcie stawu kolanowego, czyli

artrotomię.

W piśmiennictwie w ostatnich latach moŜna spotkać juŜ

prace, w których autorzy zastanawiają się nad przyszłością

artroskopii, a w zasadzie nad jej miejscem w chirurgii w naj

bliŜszym dwudziestoleciu [23, 25, 56], Wiadomo, Ŝe ta

przyszłość będzie zaleŜna od postępów w medycynie, w chi

rurgii, a szczególnie w chirurgii stawu kolanowego. Tasto

[54] przewiduje, Ŝe bardzo popularne będą zaawansowane

technologie i sprzęt, jak np. laser, radiofrequency, które będą

stosowane do naprawy uszkodzeń struktur śródstawowych.

Powszechne będzie wszczepianie „rusztowań" z

biowchłanialnych polimerów wraz z własnymi komórkami

chorego w celu tworzenia nowych tkanek (ACL, łąkotki) lub

uzupełniania ich ubytków. UwaŜa on równieŜ, Ŝe terapia

genowa i inŜynieria tkankowa wraz z uŜyciem nowych

tkankowych polimerów będzie odgrywała waŜną rolę w

artroskopowej plastyce stawu (ang. joint replacement).

RównieŜ w najbliŜszej przyszłości naleŜy się spodziewać

stosowania w coraz szerszym zakresie nowych narzędzi o

charakterze robotów (mechatronic) z wykorzystaniem

kontrolowanej nawigacji w stawie z komputerową asystą

[52, 53].

[6] Garrick J. G.: The epidemiology of knee injuries in sports. American

Academy of Orthopaedic Surgeons Symposium on Sports Medicine The

knee. Mosby, St LouisTorontoPrinceton, 1985: 1622. [7] Jakobsen

B. W., Kroner K., Schmidt S., Kjeldsen A.: Prevention of injuries in

longdistance runners. Knee Surg. Sports Traumatol. Arthrosc, 1994;

2: 245249.

[8] Jorgensen U.: Epidemiology in typical Scandinavian team

sports. Br. J. Sports Med., 1984; 18: 5963.

[9] Lindenfeld T. N„ Schmitt D. J., Hendy M. P., Mangine

R. E.: Incidence of injury in indoor soccer. Am. J. Sports Med., 1994;

22: 364371.

[ 10] Rand J. A.: The role of arthroscopy in the menagement of knee

injuries in the athlete. Mayo Clin. Proc, 1984; 59: 7782.'

[11] Widuchowski J.: Kolano urazy i obraŜenia sportowe. Wyd.

GKwadrat, Katowice, 1997.

[12] Górecki A.: Uszkodzenia stawu kolanowego. PZWL, Warszawa,

1997.

[13] Lohnert J., Raunest J.: Followup results of 3, 500 arthroscopic

operations on the knee joint. Surg. Endosc, 1989; 3: 100105.

[14] Mazurkiewicz S.: Współczesne moŜliwości rozpoznawania i

leczenia obraŜeń stawu kolanowego. Chir. Narz. Ruchu Ortop.

Pol., 1992; 57, supl. 2: 36.

[15] Strobel M., Stedtfeld H. W.: Diagnostic evaluation of the knee.

Springer, Berlin et al, 1990.

[16] Aigner R., Gillquist J.: Arthroscopy of the Knee. Georg Thieme,

Stuttgart, 1991.

[17] Casscells S. W.: Arthroscopy of the knee joint. .1. Bone Joint Surg.,

1971; 53A: 287295.

[18] Dandy D.: Arthroscopic surgery of the knee. Churchill Livingstone,

New York, 1981.

[19] Glinz A.: Arthroscopy in trauma of the knee joint: recent advances

in basic research and clinical aspects. Excerpta Med., 1974:

113117.

[20] Jackson R.. Dandy D.: Arthroscopy of the knee. Grune Stratton,

New York, 1976.

[21] Johnson L. L.: The comprehensive arthroscopic examination of the

knee. Mosby, St. Louis, 1977.

[22] Kuś W. M.: Artroskopia kolana. Wyd. Akapit, Kraków, 1997.

[23] Kuś W. M., Górecki A.: Artroskopia jutra. Chir. Narz. Ruchu

Ortop. Pol., 1992; 57, supl. 2: 121123.

[24] Kuś W. M., Salamon Z.: Artroskopia stawu kolanowego. Chir.

Narz. Ruchu Ortop. Pol., 1976; 41: 569573.

[25] Witoński D.: Artroskopia przeszłość, teraźniejszość, przyszłość.

Ortop. Traumatol. Rehab., 2001; 3: 133134.

[26] Kieser C. Seydl G.: Severin Nordentoft und die Prioritat fur die

Arthroskopie. Arthroskopie, 2000; 3: 197199.

[27] DeHaven K. E., Collins H. R.: Diagnosis of internal derangement

of the knee: the role of arthroscopy. J. Bone Joint Surg., 1975; 57

A: 802809.

[28] Johnson L. L.: Arthroscopic Surgery: Principles and Practice.

Mosby, St. Louis, 1986.

|29| Kaplan L.. Uribe .1. W., Saskcn II.: The acute effects of

radiofreąuency energy in articular cartilage: an in vitro study.

Arthroscopy, 2000; 16:25.

[30] Kramer J., Rosenthal A.: Electrosurgery in arthroscopy.

Arthroscopy, 1992; 8: 1125129.

[31 ] Lubbers C.: Holmium: YAGlaserassisted knee arthroscopy versus

conventional methods for treatment of the knee. Knee Surg. Sports

Traumatol. Arthrosc, 1997; 5: 168175.

[32] Glinz W.: Arthroskopische Chirurgieheutiger Stellenwert und

Perpektiven. Helv. Chir. Acta, 1989; 6: 749767.

[33] Jackson R. W.: Current concepts review: arthroscopic surgery. J.

Bone Joint Surg., 1983; 65A: 416424.

[34] Jackson D. W.: Reconstntctive knee surgery. New York: Raven

Press, 1995.

Piśmiennictwo

[ 1] Alioto R. J., Bowne J. E., Barnthouse C. D.: The influence of

NRI on treatment decisions regarding knee injuries. 1 st

Biennial Congress ISAKOS. Buenos Aires, Argentina,

1997: 192.

[2] Baltzer A. W., Ghadamgahi P. D., Granrath M, Possel H.

.1.: American football injuries in Germany. Knee Surg.

Sports Traumatol. Arthrosc, 1997; 5: 4649.

[3] Berkes I., Hempling H.: Arthroskopie versus Arthrotomie.

Arthroskopie, 1993:6: 112116.

[4] Clancy W. G. Jr.: The epidemiology of knee injuries in

sports. American Academy of Orthopaedic Surgeons Symposium

on Sports Medicine: The knee. Mosby, St. Louisel al., 1985:

185193.

[5] Finerman G.: American Academy of Orthopaedic Surgeons

Symposium on Sports medicine: The knee. Mosby, 1985.

Artroskopia stawu kolanowego w ostatnim dwudziestoleciu

[35] Carmichael I. W., MacLeod A. M., Travlos J.: MRI can

prevent unnecessaiy arthroscopy. J. Bone Joint Surg., 1997;

79B: 624625.

[36] Ibraik B., Bielecki A.: Niepotrzebna artroskopia. Kolano,

1993; 3: 108109.

[37] Lee Y. U., Sartoris D. J.: Imaging of the knee. Curr. Opin.

Orthop., 1995;6:5665.

[38] McGinty J. B., Johnson L. L., Jackson R. W.. McBry

de A. M., Goodfellow J. W.: Current concepts review. Use

and abuses of arthroscopy: A symposium. J. Bone Joint

Surg., 1992; 74A: 15631577.

[39] Tait G. R., Maginn P., Macey A. C.. Beverland D. E.,

Mollan R. A.: Unnecessary arthroscopies. Injury, 1992; 23:

555556.

[40] Froimson M. I.. Greenwald A. S.: Repair strategies for

injured cartilage, meniscus and ligament. Curr. Opin.

Orthop., 1995; 6: 4855.

[41] Hope P. G.: Arthroscopy in children. J. R. Soc. Med., 1991;

84:2931.

[42] Krudwig W. K: Situation der Arthroskopie in Deutschland.

Arthroskopie, 2000; 13: 191193.

[43] Schlepckow P., Weber M., Hempel K.: Arthroscopy of

the knee without pathological findings. Knee Surg. Sports

Traumatol. Aitrosc, 1994; 2: 8587.

[44] Rutkow I. M.: Surgical operations in the United States.

Then (1983) and now (1994). Arch. Surg., 1997; 132:

983990.

[45] Johnson L. L., Van Dyk G. E., Johnson C. A., Bays B. M.:

The popliteal bursa (Baker 's cyst): an arthroscopic pers

pective and epidemiology. Arthroscopy, 1997; 13: 6672.

[46] Kaalund S., Breddam M., Kristensen G.: Endoscopic resection of

the septic prepatellar bursa. Arthroscopy, 1998;

14: 757758.

[47] Klein W.: Endoscopy of the deep infrapatellar bursa.

Arthroscopy, 1996; 12: 127131.

[48] Smali N. C., Glogau A. 1., Berezin M. A.: Arthroscopically

assisted proximal extensor mechanism realignment of

the knee. Arthroscopy, 1993; 9: 6367.

[49] Caspari R. B.: Arthroscopyan orthopedic surgical sub

speciality or a techniąue? Arthroscopy, 1991; 7: 390393.

[50] Morris A. H.. Jennings J. E., Stone R. G., Katz .1. A.: Guide

lines for privileges in arthroscopic surgery. Arthroscopy,

1993; 9: 125127.

[51] Noble J.: Unnecessaiy arthroscopy. J. Bone Joint Surg.,

1992; 74B: 797798.

[52] Dario P., Carozza M. C, Marcacci M., D'Attanasio S.: A

novel mechatronic tool for computerassisted arthroscopy.

IEEE Trans. Inf. Technol. Biomed., 2000; 4: 1529.

[53] Muller W., Bockholt U.: The virtual reality arthroscopy

trainning simulator. Stud. Health Technol. Inform., 1998:

50135019.

[54] Tasto J. P.: Arthroscopy of the knee 2000 and beyond: A

look to the future. l st Congress of Asia Pacific Knee Society, Tokyo,

Japan, 1820. 02. 2000: 123.

[55] Jackson R. W.: Evolution of meniscus surgery. 20 th World

Congress SICOT, Amsterdam, Netherlands, 1823. 08.

1996: 149.

[56] Kuś W. M., Górecki A: Filozofa artroskopii kolana.

Kolano, 1994;5:4850.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: